1. Sahibkarların, şirkətlərin, bir sözlə vergi ödəyicilərinin aktivləri, passivləri, mənfəətləri, xərcləri ilə bağlı qeyri-rəsmi mühasibat sənədlərinin toplusu. Yəni qara mühasibatlıq əslində həmin vergi ödəyicisinin real mənfəətini və xərclərini göstərir, həmin ödəyicinin dövlətə verdiyi rəsmi vergi bəyannaməsində isə vergidən yayınmaq üçün ya xərclər çox göstərilir, ya da ki gəlir və yaxud mənfəət az göstərilir.

Əslində qarşısı alınmalı bir prosesdir. Lakin Azərbaycanda vergi orqanları səyyar vergi yoxlaması zamanı qara mühasibatlıq adı ilə vergi ödəyicisinə aid olduğunu hesab etdikləri dəftər, kitabça, və komputerdən və ya flash diskdən götürülən elektron fayla, bir sözlə mühasibat otağında üstündə rəqəm olan hər hansı kağıza və fayla istinad edərək həmin vergi ödəyicisinə əlavə vergi məbləği hesablayırlar.

Hansı ki, heç də düzgün yanaşma deyil. Qara mühasibatlıqla məşğul olan vergi ödəyicisinə etdiyi əmələ görə sanksiya verilə bilər. Bu sənədlər əsasında isə vergi hesablanması yalnız həmin sənədlərdə əks olunan halların tamamilə sübut olunması ilə qanuni sayıla bilər. Onu da qeyd edim ki, vergi orqanları qara mühasibatlıq sənədlərinə əsasən vergi hesablayarkən çox uçuq rəqəmlərlə vergi hesablayır. Bir dəfə vergi orqanı bir vergi ödəyicisinə səyyar vergi yoxlaması zamanı ələ keçirilən və qara mühasibatlıq sənədi kimi adlandırılan 40 vərəqliq dəftərə görə 1 milyona yaxın vergi hesablamışdı. Hansı ki həmin dəftərin doğrudan da bu vergi ödəyicisinə məxsus olması, məxsus olduğu təqdirdə hansı vergi dövrünə aid olması məlum deyil idi.

Qara mühasibatlıq sənədinə əsasən vergi hesablamağın hər hansı qanuni əsası yoxdur. Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 67.1-ci maddəsinə əsasən vergi ödəyicisinin vergitutma obyektinin müəyyənləşdirilməsi hər hansı səbəblərdən mümkün olmadıqda, vergi orqanı ödənilməli olan verginin məbləğini əlaqəli məlumatlardan istifadə etməklə hesablamaq hüququ vardır. Həmin maddə həm də onu ehtiva edir ki, vergilərin hesablanması zamanı istifadə edilən məlumatlar yalnız rəsmi məlumatlar olmalıdır.

Gülməlisi isə budur ki, vergi orqanı ancaq gəliri təsdiqləyən qara mühasibatlıq sənədlərini səyyar vergi yoxlaması zamanı vergi hesablamaq üçün qəbul edir. Xərcləri ehtiva edən qara mühasibatlıq sənədini isə qeyri-rəsmi hesabat blankı olduğuna görə rədd edir. Yəni vergi orqanı gəlirə münasibətdə qeyri-rəsmi qara mühasibatlıq sənədlərini vergitutma bazası kimi qiymətləndirir. Lakin xərcə münasibətdə isə bunu etmir. Bunun səbəbi isə xərclərin ödəniləcək verginin azaltmağı, gəlirin isə artırmasıdır. Əslində bu hərəkəti ilə vergi orqanı özünü dolayı yolla təkzib edir.

Təbii ki, vergi orqanlarının belə qanunsuz hərəkətləri artarkən qəbul edilən inzibati aktlar məhkəmədə mübahisələndirilirdi. Son olaraq Ali Məhkəmə bu məsələ ilə bağlı qərar (16.06.2021-ci il tarixli 2-1(102)-970/2021-ci saylı) verdi. Deməli həmin qərarda qeyd olunur ki;

"Cavabdeh (burada cavabdeh deyəndə vergi orqanı nəzərdə tutulur) iddiaçının (iddiaçı da vergi ödəyicisidir) “qara mühasibatlıq” sənədləri əsasında dövriyyəsinin bəyan ediləndən daha artıq olması qənaətinə gəlmiş, başqa sözlə, bu əsasla mübahisələndirilən qərarın qəbul edilməsini zəruri edən faktiki şərtlərin mövcudluğunu sübut etməyə çalışmışdır. Lakin cavabdehin istinad etdiyi sənədlərin mötəbər sübut kimi qiymətləndirilməsi yolverilməzdir.

Cavabdeh tərəfindən götürülmüş və iş materiallarına əlavə edilmiş, cavabdehin “qara mühasibatlıq” sənədləri adlandırdığı materiallara nəzər yetirdikdə müəyyən olunur ki, həmin sənədlərdə iddiaçı müəssisənin rəhbərinə və ya digər səlahiyyətli şəxsinə aid imza, müəssisənin möhürü yoxdur. Həmçinin, həmin sənədlərdə malın təqdim edildiyi şəxsə dair də hər hansı rekvizitlər mövcud deyildir. Bundan əlavə, həmin sənədlərdə müəyyən rəqəmlər sadalanmış, həmin rəqəmlərlə riyazi əməliyyatlar aparılmışdır, lakin qeyd olunan məlumatlar konkret dövr üzrə real istehsal həcmini müəyyən etməyə imkan vermir. Belə ki, həmin məlumatlardan iddiaçının həqiqətən hər hansı əməliyyat aparmasını (məsələn: alqı-satqı, təhvil-təslim, xidmət göstərilməsi və s.) müəyyən etmək qeyri-mümkündür.

Cavabdeh inzibati orqan kimi yoxlama zamanı “qara mühasibatlıq” sənədləri ilə əldə etdiyi məlumatlarla kifayətlənməməli, həmin məlumatların həqiqililiyi istiqamətində əlavə araşdırma aparmalı (məsələn: alıcıları müəyyən etməli, izahat almalı, operativ vergi nəzarəti imkanlarından istifadə etməli və s.), başqa sözlə, iddiaçının real istehsal dövriyyəsinin artıq olması ilə bağlı mötəbər, şübhədən kənar sübutlar təqdim etməli idi.

Lakin, cavabdeh inzibati orqan bunu etməyərək, sadə riyazi hesablamaları özündə əks etdirən “kağızlara” istinad etməklə, əlavə araşdırma aparmadan, ekspert və mütəxəssisdən istifadə etmədən, apardığı hesablamanı əsaslandırmadan, beləliklə də, mübahisələndirilən inzibati aktın qəbul edilməsinin zəruri edən faktiki şərtləri sübuta yetirmədən qərar qəbul etmişdir.”

Ali Məhkəmənin bu qərarından sonra vergi orqanlarının qara mühasibatlıqla bağlı etdiyi qanunsuz hərəkətlər nisbətən səngidi. Lakin hələ də bəzi vergi orqanları bu yolla əlavə vergi məbləği hesablamağa davam edirlər.