1. Hal-hazırda sələfilərin cahil qismini istisna etsək müsəlmanların tanrı inancı antropomorfik deyil. Hətta savadlı sələfilərin belə. Lakin fikrimcə, neytral və səmimi şəkildə mövzunu araşdıran birisi islam dinindəki tanrı təsəvvürünün ilk başlarda antropomorfik olduğunu qəbul edər. Yəni hazırda müsəlmanlar fəlsəfənin süzgəcindən keçmiş bir inanca sahib olsalar da Məhəmməd'in, Əlinin, Ömərin belə bir inanca sahib olduğunu göstərən hər hansı etibarlı bir fakt yoxdur. Əksinə Quran və hədislərin yaratdığı təsəvvürat onların antropomorfik tanrı inancına sahib olduqları yönündədir.

Məsələn, bu gün hər hansı bir şiə məscidinə gedib iranda təhsil almış bir axunda yaxınlaşıb "Allah haradadır?" deyə sual versəniz sizə belə cavab verər : "Allah laməkandır".

Müəyyən qədər fəlsəfə, kəlam vərəqləmiş birisi olaraq deyə bilərəm ki bəli, tanrının hər hansı bir yerdə, məkanda olması məntiq elminin qaydalarına görə qeyri-mümkündür. Qısa şəkildə səbəbini belə açıqlayabilərəm. Çünkü hər hansı bir məkanda olmaq həcm, ölçü sahibi olmağı lazım edir. Amma biz Tanrı var idi başqa heç nə yox idi, o hər şeyi yaratdı deyiriksə tanrı eni, uzunluğu, çəkisi olan həcm sahibi bir varlıq ola bilməz. Çünkü bu en, uzunluq daxil olmaqla hər şey sonradan tanrı tərəfindən yaradılmış olur.

Həmçinin yerin kürə şəklində olması səbəbindən Azərbaycandakı birisinə görə göydə olan şeyin, Avstraliyadakına görə göydə olmaması kimi yeni problemlər ortaya çıxır. 12.ci əsrdə yaşamış islam fəlsəfəçilərindən Fəxrəddin Razi Allah göydədir deyən firqlərə qarşı bu problemi ilk dəfə istifadə edən şəxs idi.

islam alimləri, fəlsəfəçiləri də ilk əsrlərdən belə məntiqi qaydaların fərqinə varıblar amma çarəni islam inancını dəyişdirməkdə, məntiqə, fəlsəfəyə uyğun hala gətirməkdə görüblər. Eyni ilə günümüzdə təkamül nəzəriyyəsini qəbul edib biologiya ilə dini uyğun hala gətirməyə çalışan modernist dindarlar kimi.

Oysa ki Quranda "Göydə olanın sizi yerə batırmayacağından əminsizin mi?" tərzində allahın göydə olduğuna işarə edən ayələr tez-tez qarşınıza çıxacaq. islam kəlamçıları, fəlsəfəçiləri bu ayələrə 1001 təvil, təhrif əgər heç biri alınmasa təfvid tapıb yola verməyə çalışıblar amma səmimi və neytral şəkildə təfsirləri oxusanız əksəriyyəti sizi qane etməyəcək.

fikrimcə islamdakı tanrı inancının göydə olmasının ən böyük dəlili Musa və Firon haqqında ayələrdir. Mumin surəsi 36-37.ci ayələrə baxın. Firon öz köməkçisinə deyir ki "uca bir bina tik ki çıxım baxım görüm Musanın tanrısı ordadır?" Ayələri oxuduqda başa düşülür ki Musa Firona tanrının göydə olduğunu deyib, Firon da məsələni araşdırır. Bir çox müfəssir də elə bu ayəni belə izah ediblər.

Həm sünni, həm də şiə hədislərində Allahın dünya səmasına enməsi, qaçması, ağırlığından ərşin qıcırdaması, axirət günündə Məhəmmədin Allahın yanında göydə ərşin üstündə oturması, Məhəmmədin meracında göydə Allahın yanına gedib onla danışması kimi bəziləri qəribə bəziləri gülməli hədislərə də rastlayabilərsiniz ki bunlarda da məcazi qəbul ediləbilməyəcək qədər açıq tərzdə tanrıya məkan isnadı var. Buxaridə və Müslimdə həmçinin şiə hədislərində "Allahın ayağını ayağının üstünə qoyması" şəklində hədislərə də rastlayabilərsiniz.

Yenə Allahın hər ikisi sağ tərəfdə olan əlləri, gözləri, ayağı, baldırı, barmaqları, üzü ifadələrinə hədislərdə həm də quranda tez-tez rast gələbilərsiniz. Məsələn Sad surəsi 75ci ayədə Allah və iblis arasınsa keçən dialoqda Allah adəmi iki əliylə yaratdığını deyir. Oxuyanda özünüz görəcəksiniz ki bəziləri məcazidir, bəziləri yox. ilk dövr müsəlmanların bunların məcazi olduğuna inanması haqqında isə heç bir fakt tapa bilməyəcəksiniz. Əksinə səhabə təfsirlərinə baxsanız Buxari, Müslim kimi sünnilərcə ən etibarlı hədis mənbələri sayılan kitablarda belə səhabə ibn Abbasın "kürsi Allahın iki ayağını qoyduğu yerdir" təfsiri kimi ilk müsəlmanların antropomorfik inancından xəbər verən hədislərlə rastlaşacaqsınız.