1. Bəhsi keçən kitab Azərbaycan dilinə tərcümə edilməyib. Bu səbəblə də Türkçə tərcüməli mətninə sadiq qalaraq, başlığı Türkçə açdım. Kitab haqqında məlumat verməmişdən öncə, kitabı almaq istəyənlərə bir iki cümlə yazmaq istəyirəm. Nitsşe filologiya ixtisasını bitirdiyi üçün kəlmələrlə oynamağı sevən möhtəşəm filosoflardan biridir. Bəhsi keçən kitabını oxumadan öncə, ecce homo, tragedyanın doğuşu, putların alacakaranlığı, insanca pek insanca kimi əsərlərini (say və türkiye iş bankasından) yavaş-yavaş, mənimsəyərək oxumağınızı tövsiyyə edirəm. Mən Nitsşe’ni tamamilə anlamaq istəyirəm və kimdən çox təsirləndiyini bilmək istəyirəm deyirsinizsə, Nitsşe’dən əvvəl Artur Schopenhauer’ı oxumağınızı tövsiyyə edə bilərəm. Bundan başqa Nitsşe, həyati təcrübələri və irsi xəstəliyi səbəbiylə get-gəl yaşayan filosofdur. Bunun nümunələrini bəzi əsərlərində də tapmaq mümkündür. Ona görə, bəzən həqiqətən ilk oxumadan və ya ikinci oxumadan anlamaq olmur. Buna görə, bu möhtəşəm yazarı oxumaq biraz da səbr istəyir. bu mövzuda səbrli olmaq, anladıqdan sonraki adı qoyulması çətin olan hissiyatın da ikiqat gözəlləşməsinə səbəb olur. Çünki oxuyucusuna, əsərin yazılma ərəfəsində yazarın keçirdiyi gözəl hisslər qədər möhtəşəm və dərin iz buraxdırır.
Nitsşe bu əsərini yazmamışdan əvvəl demək istədiklərini digər bəzi əsərlərində oxuyucusuna çatdırıb. Ancaq Nitsşe’nin gözündən bəzi dəyərlər haqqında tarixi bir analiz bucağı mənimsəmək adına, digər əsərlərini oxumuş və qavramış, Nitsşeni həqiqətən bilən birində anlamlı bir çərçəvəyə bürünə bilər. Xoş oxumalar.
Fridrix Nitsşenin 1887-ci ildə yazdığı kitabdır. Nitsşe bu əsərində 19-cu əsrdə Avropaya hakim olan mənəvi dəyərlərin, başqa sözlə, Avropanın mənəvi qərəzlərinin mənşəyini tənqid edir.
Nitsşe ingilis psixoloqlarının yaxşı əxlaqla bağlı düşüncələrini tənqid etməklə başlayır. ingilis psixoloqlarına görə yaxşı əxlaq təmənnasız əxlaqdır və bu əxlaq ona məruz qalanlar tərəfindən yaxşı adlandırılmağa başlayıb. Lakin zaman keçdikcə yaxşılığın mənşəyi unudulmuş və bir nöqtədən sonra hərəkət xalis yaxşılıq kimi qəbul edilmişdir. Nitsşe bu anlayışı, məruz qalan şəxs tərəfindən yaxşı olaraq adlandırıldığı üçün absurd olaraq dəyərləndiridi. Onun fikrincə, bir əxlaq o vaxt yaxşı əxlaq olaraq dəyərləndirilməlidir ki, bunu edən şəxs yaxşı hesab etsin. Həm də ilk növbədə yaxşı hesab edilən bir hərəkətin niyə yaxşı olduğunu unutmaq keçərli bir arqument deyil. Bu və buna bənzər arqumentləri çürüdərək Nitsşe düşünürdü ki, əxlaq yenidən qiymətləndirilməlidir.
Bəs mənəvi dəyərlər necə olmalıdır?
Nitsşenin terminologiyası ilə kölə əxlaqının və əfəndi əxlaqının necə yarandığını tapsaq, bu sualı da cavablandırmış olacağıq. Nitsşe yaxşı və pis sözlərinin etimoloji mənşəyini izah etməklə başlayır. Onun fikrincə, iyerarxik quruluşa malik cəmiyyətin yuxarı hissəsi, yəni zadəganlar, cəngavərlər yaxşılıq anlayışı ilə eyniləşdirilmişdir. Başqa bir ifadəylə, zadəganların, cəngavərlərin etmiş olduğu əxlaqi davranış şəkilləri “yaxşı” kəlməsiylə eyniləşdirilirdi. Kəndlilər də eyni qaydada vulqarlıq və bayağılıq kimi terimlərlə eyniləşdirilmişdir. Burada Nitsşe deyir ki, zadəganlar öz hərəkətlərini yaxşı hesab etdikləri üçün edirdilər və buna görə də hərəkəti etdikləri insanların qiymətləndirilməsinə ehtiyac qalmırdı. Əsilzadələr, bəylər və cəngavərlər öz dəyərlərinə görə yaşayan, kin saxlamayan, onlara qarşı edilən düşmənçiliklə maraqlanmayan ustad əxlaqlı insanlardır. Digər tərəfdən, bu ilkin dəyərlərin tam əksini daşıyan qul əxlaqına sahib insanlar da var.
Kölə əxlaqlı insanların yaradılması isə dini üsyanla bağlıdır. Müəllif vurğulayır ki, əxlaq sahibinə zidd olan dəyərlər sistemi xalqa yəhudilər tərəfindən mənimsədilib. Bu dəyərlər, kahinlər tərəfindən gözəl əxlaq kimi qiymətləndiriləcək və nəcib əxlaq bədbin bir qəlibə çevriləcəkdir. Nitsşe iddia edir ki, keşişlər var-dövlətə paxıllıq edirdilər və zadəganlardan daha az dünyəvi şeylərə əlləri çata bilirdi. Əsilzadələrə bu kimi səbəblərə görə böyük nifrət bəsləyən keşişlər mərhəmət, sonsuz xeyirxahlıq kimi səciyyələndirilən bəzi hərəkətləri (məsələn, kasıblara, temennasız kömək etmək, bunu etməyənləri pis adam adlandırmaq) tərənnüm edir və yeni bir əxlaq inşasına cəhd göstərirdilər. Bu əxlaq isə yəhudilikdən xristianlığa keçmiş və onunla birlikdə Avropa sivilizasiyasının əxlaqi düşüncəsini formalaşdırmışdır. Nitsşenin əksər Avropa filosoflarını (xüsusən də Sokratı, platonu, Kantı, bir nöqtədən sonra Schopenhauer’i) tənqid etdiyi yer budur. Nitsşe bu filosofları məhz xrıstiyan əxlaqını və sokrat əxlaqını saf həqiqət kimi gördükləri üçün çəkiclə fəlsəfə edib.
Mətnin davamında isə digər bəzi dəyərlər (nümunə olaraq, qara vicdan) haqqında danışır.