solçu

Əvvəla, əsas məqsədimin başlıq haqqında məlumat deyil, yuxarıdakı entry'ə cavab olduğunu bildirim. Cavabım isə dolaylı bir şəkildə solçuluğa qarşı qəlib yarğıların bir baxımdan qırılmasında rol oynayır. Bu səbəblə yan məqsəd də təbii bir şəkildə başlıq məlumatına xidmət edir.
Öncəliklə, cümləni təkrarlayaq. "Diktatorlar və totalitar rejim yetişdirə siyasi mövqe. özəlliklədə marksizmin yayılmasıyla və bu marksizmdə darwin'in nəzəriyyəsilə dəstəkləndiyi üçün elm insanları arasında xüsusi rəğbət görülür.”

Bu arqumenti çürütmədən əvvəl retorika'nın ya da 'safsata'nın (retorikanın Türkçəsidir. Türkçə qarşılığını sevdiyim üçün bundan sonra da retorika yerinə safsata kəlməsini istifadə edəcəm) nə olduğunu açıqlamalıyam. Çünki yuxarıdakı cümlələrə bilgidən daha çox qulaqdan eşitmə məlumatlar hakimdir. Belə cümlələrin çoxu da retorikadan ibarət olur.
müzakirələrdə bir fərd tərəfindən qarşı tərəfə istifadə olunan və mövzudan kənar ya da mövzu ilə əlaqəsi olmayan cümlələrə safsata deyilir. Safsatanı siyasətçilər, jurnalistlər daha çox xaos yaratmaq, əsas mövzudan qaçmaq ya da müzakirəni qazanmaq üçün istifadə edirlər. Onlar bunlarla birlikdə geniş kütləni cəlb etmək və tərəfdar qazanmaq üçün də safsata mexanizmasını hərəkətə gətirirlər. Nümunə olaraq: Bir jurnalistə mən bu sabah yumurta yemədim dediyimdə, o, bunu filankəs bəy yumurta yemir ( yəni sadəcə sabah deyil ümumiyyətlə) deyə çevirər və beləliklə safsatan istifadə etmiş olar. Safsata Gündəlik dilimizdə də çox təkrarlanan bir şeydir və bəzi insanlar bunu bilməyərək edir. Kişisənsə əsgərliyə getməlisən; Azərbaycanlısansa vətənini sevməlisən tərzi sonsuz sayıda örnək verilə bilər. Tarix boyunca Aristotel, şopenhauer tərəfindən (mənim bildiklərim və oxuduqlarım: Şopenhauer - tartışma sanatının incelikleri; Aristotel - Retorik; Sofistçe çürütmeler. Bunun xaricində Alev Alatlı - safsata kılavuzu və Alex Fischer - Gerçek argümanların mantığı baxıla bilər) və başqa kimi filosoflarca safsata haqqında kitablar yazılıb. Şüurlu şəkildə istifadə edənləri şəxsiyətsiz olaraq tərif edən Şopenhauer, safsataya qarşı mübarizə aparmaq və qarşındakı insandan gələn safsata hücumlarını təsirsiz hala gətirmək üçün yazdığını bildirmişdir. Nümunə göstərib, safsata haqqında məlumatı bitirmək istəyirəm, çünki bunun haqqında ayrıca başlıq açılmalıdır.

Nümunə 1
A- Pişiyi evə almamalısan
B- Niyə ?
A- Çünki dinimizə görə bu doğru deyil.
Bu safsatalardan, “Otoriteye başvurma safsatası” olaraq adlandırılır. A fərdi məsələni obyektiv dəyərləndirmək yerinə doğrudan din arqumentindən istifadə edərək hərəkəti tamamilə yanlışlayır və dogmatik faktorları işin içinə heç yerə qatmış olur.

Nümunə 2
Döymələri var, böyük ehtimal nəşə də çəkir. Bu məntiqli təməli olmayan cümləni analiz edək.
Fazilin döyməsi var; Fazil keçən il nəşədən həbsə atılmışdı. Deməli bütün döyməsi olanlar nəşə çəkir və həbsə girib.

Yuxarıdakı şəxs (entryni yazan) böyük ehtimalla tarixdən Soviet Sosializmi və ya Çin Sosyalizmini referans götürərək solçuluğun tamamilə yanlış olduğu (mən bunları deməmişəm desə belə solçuluq dediyində həddindən artıq çox geniş bir nəzəriyyəni işin içinə “istəmsizcəsinə” qatmış olub. Bu səbəblə də stalin və ya çin nümunələriylə sərhədləndirməsək də olar) nəticəsinə gəlib. Ancaq tarixdə marksizmə opörtunist nöqtəylə yanaşan, sosializmlə (əlbəttə Stalin’in tək ölkədə Sosializmini nəzərdə tutmuram!) əlaqəsi olmayan idarə sistemini nümunə göstərib solçuluğu günahlandırmaq, yalan məlumat yaymağa çalışmaqdan və nəzəriyyəyə bilgisizliklə yanaşmaqdan başqa bir şey deyil.

Marksizm Marksın kapitalist sistem haqqındakı kökdən tənqidinə və geniş bucaqdan Marks və Engels’in düşüncələrinin bütününə dayanan doktrinadır. Marksizmin ən əsas məqsədi, ictimaiyətin sinfi iyerarxiyasında azınlığı təşkil edən burjuaziyanın ədalətsizliyinə qarşı mübarizə aparmaq və iqtisadi paylaşımın bərabərliyini təmin etməkdir. Marksizmin ortaya qoymuş olduğu möhtəşəm və bir o qədər də zəngin ədəbiyyata hakim olmadan Solçuluğa və özəldə marksizmə despot etiketi vuranlara Spinoza’nın Etikasında dediyi kimi bir cavab vermək olar: “Bilgisizlik, kanıt olamaz!”

Diktatorluq isə ən sadə dildə desək tək adam rejimidir. Diktatorluqla idarə edilən sistemlərdə müxalifət basdırılmaqda, kütlə kommunikasiyə vasitələri idarə edilməkdə və şiddət çox zaman istifadə edilməkdədir (tanış gəldi ?). Soviet Sosializmi beləydi ? Bəli deyə bilərik. Marksist düşüncəyləmi idarə olunurdu ? Əlbəttə ki xeyr! (Burada Lenin hökümətini qismi bəli olaraq dəyərləndirə bilərik deyə fikirləşirəm. Bu başqa mövzu olduğu üçün sadəcə bəli kimi qısa cavabla yetinəcəm).

Sosial Darwinizm məsələsinin marksizmlə əlaqəsi və elm adamları məsələsinə həqiqətən cavab vermək üçün isə vaxt itirməyi tamamilə gözə almaq lazımdır. Məncə yazdıqlarım zatən yuxarıdakı entrydə yazılanın böyük qisminə cavab verir, bəlkə başqa vaxt bu məsələ haqqında da yazaram.

Son olaraq, marksizmə dair bir şey demək istəyirəm. Marksizm, daima determinizm, iqtisadi reduksionizm, modası keçmişlik və s. ilə təqsirləndirilmişdir və təqsirləndirilməyə davam edilir. Bu kimi tənqidlərə indiki dövrümüzün məşhur ingilis marksisti Terry Eagleton möhtəşəm əsərində tam cavabı verib. Eagleton “Marx Neden Haklıydı ?” adlı kitabında, Aralarında iki cümlə öncə dilə gətirdiyim tənqidlərlə bərabər ən yayğın 10 tənqidi çürüdür. Maraqlananlara şiddətlə tövsiyə edirəm.


Dixi et salvavi animam meam!

yenidən emal və mif

Son illərdə, dövlətlərin ən böyük çevrə müdafiə kartlarından biri olan yenidən emalın böyük bir hissəsinin mifdən ibarət olduğunu həm dövlətlərin özü həm də insanların bir qismi çox yaxşı bilir. Bununla bağlı araşdırmalar var və hələ də aparılır. Bunun bir hissəsindən danışaraq arxa səhnədə əslində nələr olduğunu gün üzünə çıxartmağa çalışacam.

ilk öncə yenidən emala ən çox göndərilən tullantı növlərindən biri olan plastiklərin bilinməsi lazım olan xüsusiyyətlərindən danışaq. Plastiklər istifadə baxımından insanlara rahatlıq təmin edir. Məsələn, elastik quruluşlarına görə asanlıqla istənilən formaya salına bilərlər. Plastik yüksək molekulyar ağırlıqlı, üzvi molekullar və ya polimerlərdən ibarətdir. Plastiklərin bir çox üstünlüklərinin olması, sərmayə sahibləri tərəfindən onu digər xammallara (şüşə) görə daha çox istehsal etməyə yönəldir. Bu üstünlüklərdən ən mühümü həm istehsalın, həm də daşınma xərclərinin aşağı olmasıdır. Plastiklərlə bağlı qeyd edilməli olan başqa bir məsələ plastiklərin böyük ölçüdə təkrar emal oluna bilməməsi və təkrar emal edilməməsidir. Bunun iki mühüm səbəbi var. Birincisi, plastiklərin təkrar emalı çox baha başa gəlir. ikincisi, təkrar emalı çətinləşdirən plastiklərin əksəriyyətində olan bəzi kimyəvi maddələr bu prosesin mümkünlüyünü azaldır. Bundan əlavə, təkrar emal edilmiş plastiklərin keyfiyyətinin aşağı olması mənfəət nisbətini azaldır.

Buna görə də, sərmayə sahibləri tərəfindən irəli sürülən 100% təkrar emal ideyası, istehlak nisbətlərində azalmanın yaşanmaması üçün inşa edilmiş mifdən ibarətdir! Bu səbəblərə görə təkrar emala göndərilən və ya göndərilməyən tullantıların çoxu ya yandırılır, ya okeanlara buraxılır, ya torpağa basdırılır, ya inkişaf etməmiş ölkələrə illegal şəkildə göndərilir, (20-ci əsr bu tərz biabırçı hadisələrlə doludur. Ən önəmlisi, Avropa’nın bu qədər təmiz və yaşıl olma səbəbi, inkişaf etməkdə olan və inkişaf etməmiş ölkələrdir) ya da başqa ölkələrə satılır. Bu kontekstdə tullantıların taleyindən asılı olmayaraq, hər tərəfdən iqlim böhranını tətikləyir və təbiətin məhvinə qapı açır. 1950-ci ildən sonra geniş şəkildə istifadə edilən plastiklərin təkrar emal nisbətlərinə baxdığımızda heç bir ümidverici nəticə görmürük. “Our World in Data” (2018) tərəfindən dərc olunan məqalənin hesabatlarına görə, 1950-ci ildən 2015-ci ilə qədər ümumilikdə 8,3 milyon ton plastik istehsal edilib. istehsal olunan plastik kütlənin 4,6 milyard tonu davamlı olaraq torpağa basdırılır, 0,7 milyard tonu yandırılır, 0,5 milyard tonu isə təkrar emala göndərilir. Bununla belə, təkrar emala göndərilən 0,1 milyard ton plastik hazırda istifadə olunur, qalan 400 milyonun 100 milyonu yandırılaraq atmosferə buraxılır, 300 milyonu isə torpağı doldurmaq üçün təbiətə buraxılır.

2020-ci ildə dərc edilən başqa bir hesabatda, 1950-2020-ci illər arasında istehsal olunan plastik nisbəti 9,2 milyona çatmışdır. Hesabatda diqqəti çəkən başqa bir faktor istehsal olunan plastiklərin yarıdan çoxunun 2000-ci ildən sonra istehsal olunmasıdır. Bundan əlavə, bu tempin davam etdirildiyi təqdirdə 2025-ci ildə 600 milyon tondan çox plastik istehsal ediləcəyi bildirildi. indiyə qədər təkrar emal layihəsinin tam həyat qabiliyyətli olmadığını izah etməyə çalışıldı. Bundan sonra tətbiq oluna biləcək prosesi qeyd etmək olar. Təkrar emal (mümkün olub-olmamasından asılı olmayaraq) müxtəlif çıxarları olan insanları uzlaşdırmaq və mənfəətpərəst kapitalistləri iqtisadi cəhətdən təkmilləşdirmək üçün bir vasitədir. Təkrar emal oluna bilən materiallar toplandıqdan sonra kommersiyalaşdırılır və təkrar emal müəssisələrinə göndərilir. istehsalçılar tərəfindən ikinci dərəcəli xammal kimi götürüldükdən sonra digər məhsullarla birlikdə yenidən satışa çıxarılır. Təkrar emalın əsas məqsədi ətraf mühiti qorumaqdansa, xammaldan asılılığı azaltmaqdır. Müvafiq olaraq, təkrar emalın iqtisadi səmərəliliyi birbaşa bazardakı xammal qiymətlərindən asılıdır. Qiymət aşağı düşərsə, zibilləri təkrar emal etməkdənsə xaricdən gətirmək daha sərfəlidir. Buna görə təkrar emal ətraf mühitin xeyrinə deyil, iqtisadi maraq üçün hərəkət edir


Bütün bunlara baxmayaraq, transmilli şirkətlər və qlobal brendlər təkrar emalın ekoloji böhranın və tullantıların, xüsusən də plastiklərin son həll yolu olduğunu bildirir və bunun üçün taktika yaratmağa davam edirlər. Əslində, bu mövcud böhranı və zibil çirklənməsini həll etməyin yolu plastik istehlakı azaltmaq və plastik istehsalına son qoymaq və həqiqətən təkrar emal edilə bilən materiallardan xammal kimi istifadə etməkdir. Ancaq bu, olduqca bahalı və gəlirsiz bir işdir.

MƏNBƏLƏR

1. Beyazıt, E. ve Yarım, S. (2020) Kırılgan Dünyanın Küresel Sorunu Çöp, Ankara: Gece.
2. Kılınç, i. (2011) Çöp Ekonomisi ya da Atık Dedikleri, Ankara: Epos.
3. Meriç, G. G. (2021) “Sürdürülebilir Malzeme Yönetimi için Plastik Atıkların Kimyasal Olarak Geri Kazanımı”, Özdemir, Y. (der.), Mühendislik Alanında Akademik Çalışmalar, Ankara: Duvar Yayınları.
4. Jacque, M. (2020) “La Crise Du Plastique En Dix Graphiques” https://www.lesechos.fr/in-dustrie-services/energie-environnement/la-crise-du-plas-tique-en-dix-graphiques-1181798 , erişim tarihi: 28 Ekim 2022.
5. Güler i. Ö. ve A. M. Turan. “Kentsel Çevresel Adalet ve Kent Planlaması ilişkisi”, Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, (5): 7-20.
6. Our World in Data. (2018) “Plastic Pollution”, https://ourworldindata.org/plastic-pollution , erişim tarihi: 28 Ekim 2022.

marksizm və ekologiya

Ekoloji böhranın dövlətlər tərəfindən gündəmə gətirilməsi yeni bir hadisədir. Keyns siyasətinə bağlı iqtisadi dönəmdə ictimai, siyasi və iqtisadi rifahın inkişafı təməlli səbəblərlə əsaslanan qərarlar, 1970-ci illərdə yaşanmış petrol böhranları və dövlətlərə qarşı yaradılmış ictimai müxalif təzyiqlər dövlətlərin ekologiya krizinə qarşı məcburi həssaslığını doğurmuşdur.

Ekoloji marksizmin nə vaxt ortaya çıxdığıyla bağlı dəqiq məlumat vermək çətindir. Çünki, Marx istər 1844 əl yazmalarında, istərsə də Kapital’ın bəzi bölüm/başlıqlarında birbaşa ekoloji kriz barəsində məqamlara toxunmasa da (bu, aydın məsələdir. Çünki 19-cu əsrdə ekoloji kriz mövzusu haqqında danışıqlar günümüzdəki qədər mövcudluq və əhəmiyyət kəsb etmirdi) torpaqların pozulması və təbiətin insan ilə münasibəti haqqında yazmışdır. Bundan başqa, akademik icmada birbaşa ekoloji marksizminə bunlar daxildir anlayışı yerinə daha çox ekoloji kriz marksizmlə əlaqələndirilmişdir. Bu mərhələ isə, 20-ci əsrin sonları və 21-ci əsrdən sonra yüksəlişə keçib.

Marksizmə görə, insan tarix boyu etmiş olduğu sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni və bənzəri dəyişim və inkişafı təbiətin içində yaşayaraq və təbiətdən bəhrələnərək davam etdirmişdir. Marks və Engels, insanların başqa insanlarla qarşılıqlı əlaqə nəticəsində cəmiyyət anlayışı; insanla təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində isə təbiət anlayışının formalaşdığını düşünür. Ona görə də insan, təbiətin bir hissəsi kimi bir sosial varlıq olaraq inkişafını və dəyişməsini təbiətə borcludur.

Ekologiyanı marksizmlə birləşdirən mühüm məqam təbiətin kapitalist sistem tərəfindən etmiş olduğu istismardır. Marks bu prosesi insanla təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində baş verən metabolik deqradasiya (pozulma) anlayışını izah etməklə təsvir edir. Marksın fikrincə, bütün sərvətlərin mənbəyi və ümumi olaraq insanlığın inkişaf prosesində ən mühüm rol oynayan təbiətdir. Tarix boyu müxtəlif istehsal üsulları mütləq və təbii olaraq təbiətlə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur. Bu istehsal üsullarının bəziləri təbiətlə harmoniyada yaşasa da, digərləri isə antroposentrik (insanmərkəzli) yanaşmayla təbiəti bilavasitə istismar etməyi hədəfləmişdir. Kapitalist istehsal üsulu təbiəti istismar edənlər arasındadır. Marksın fikrincə, kapitalist istehsal üsulu insanları böyük mərkəzlərdə cəmləşdirir və şəhər əhalisi qarşısıalınmaz dərəcədə artır və sosial təmərküzləşmə baş verir. Bu vəziyyət həm daha çox istehsal və istehlakı zəruri edir, həm də torpaqla insan arasında metabolik pozulmalara səbəb olur. Kapitalizm təbiətdən götürdüyü təbii qaynaqların qalıqlarını təkrardan təbiətə qaytarmaq əvəzinə şəhərə yaxın ərazilərdə tullantı kimi toplayır. Bu bir tərəfdən, təkrar emal olunma prosesini gerçəkləşdirə bilməyən torpağın təbiətini korlayır, məhsuldarlığını aşağı salır, torpaqdan alınan faydanın azalmasına səbəb olur; digər tərəfdən, yığılmış tullantı qalıqlarının ətraf mühitə və insan sağlamlığına zərərli təsirlərini artırır. Nəticədə sadəcə indiki nəsillərin deyil, gələcək nəsillərin də resurslarından istifadə etməklə torpağın keyfiyyətinin aşağı düşməsini sürətləndirir və əhalinin sağlamlığına böyük ziyan vurur.

Bu kontekstdə Ekoloji Marksizm bildirir ki, kapitalist sistem təkcə işçi qüvvəsini deyil, həm də təbiəti istismar edir. Buna görə də o, təkcə işçi qüvvəsi ilə deyil, həm də təbiətin istismarı səbəbi ilə sistemin dəyişməsinin zəruriliyini vurğulayır.

neoliberal iqtisadi siyasət

Neoliberalizmin ataları Çikaqo iqtisadiyyat Məktəbinin yaradıcıları olan Fridrix Von Hayek və Milton Fridmandır. Neoliberal baxış ilk dəfə 1970-ci illərin sonunda ingiltərədə Tetçer və ABŞ-da Reyqan höküməti hakimiyyətə gəldikdən sonra tətbiq olundu. Neoliberal Siyasətə görə, böhranın əsas səbəbi Keynsçi rifah dövlətidir. Böhran nəticəsində rifah xərcləri artmış və sərbəst bazarın azadlığı məhdudlaşdırılmışdır. Bunun həlli yolu kimi milli bazarların beynəlxalq bazarlara inteqrasiyasını təmin etmək üçün deregulyasiya, başqa sözlə, dövlətin ictimai sferadakı gücünü azaltmaqla bazarın özəl şirkətə verilməsi nəzərdə tutulmuş və təklif edilmişdir. Neoliberalizm dünya bazarında dğvlət rolunu azaltmaq məqsədiylə, dövlətə məxsus iqtisadi müəssisələrin özəl sektora buraxılması, dövlət xidmətlərinin böyük hissəsinin kapitala ötürülməsi, kənd təsərrüfatına dəstək siyasətinin azaldılması, istehlak və əyləncə mərkəzlərinin artırılması kimi siyasətləri həyata keçirməyə çalışmışdır. Neoliberal iqtisadiyyatın əsas verə biləcəyimiz beş siyasəti var.
Bunlardan birincisi özəlləşdirmədir. Özəlləşdirmə əvvəllər cəmiyyətin mülkiyyətində və ya mülkiyyətində olmayan, dövlət mülkiyyətində olan və hər kəsin istifadə edə biləcəyi torpaq sahəsinin bir fərdin və ya azlıq qrupun özəlləşdirməsidir. Bu, çox vaxt neoliberal ideologiya ilə əlaqələndirilir; çünki bu yanaşma dövlətin iqtisadi sahəyə müdaxiləsini azaltmaqla azad bazar iqtisadiyyatını təşviq edir və cəmiyyətin mülkiyyətində olan regionların özəl sektora verilməsini hədəfləyir. Bu halda özəl sektor təbii ehtiyatları kapitala çevirə bilər. Suyun, məişət tullantılarının kommersiyalaşdırılması və məişət tullantılarının idarə edilməsi proseslərinin (toplama, yandırma, geri dönüşümə göndərmə) özəl sektorlara ötürülməsi bu prosesin ən sadə nümunələridir.
Neoliberalizmin əsasını təşkil edən ikinci siyasət deregulyasiyadır. Deregulasiya, dövlətin cəmiyyət və ətraf mühitin xeyrinə həyata keçirdiyi proseslərdən imtina edərək qayda yaratma prosesindən imtina etməsidir. Bu yolla özəl sektor dövlətin tərk etdiyi sahələrdə sərbəst fəaliyyət göstərə bilər. Buna misal olaraq, pulsuz səhiyyə və təhsil xidmətlərinin azaldılması və özəl sektora verilməsini göstərmək olar.
Deregulyasiya prosesindən başqa bir siyasiləşmiş prosesə keçid bizi üçüncü amilə götürür. Bu yenidən tənzimləmə və ya yenidən qayda inşa etmədir. Dövlət, ekoloji və ictimai xidmətlərdən imtina edərək özəl sektorun sərbəst fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradır və bunu cəmiyyət daxilində məntiqi zəmin yaratmaqla edir. Yəni, deregulasiya ilə birlikdə reregulasiya yaradılmış olur.
Neoliberalizmin ən mühüm siyasətlərindən biri də kommersiyalaşmadır. Kommersiyalaşdırma təbii sərvətlərin alınıb satıla bilən metaya çevrilməsi, yerli, milli və qlobal səviyyədə kapital dövriyyəsində iştirak etməsi prosesidir. Məsələn, tarix boyu heyvanların öldürülməsi, sümük, yağ, dəri, xəz kimi hissələrinin ticarətə daxil edilərək metalaşdırılması kimi nümunələr müşahidə edilmişdir.
Nəhayət, qloballaşma bir ölkənin hüdudlarından kənara çıxan sosial, siyasi, iqtisadi və mədəni elementlərin dünya miqyasında yayılmasıdır. Xüsusilə 1980-ci illərdən sonra qloballaşma özünü neoliberalizmlə daha aydın göstərdi. Neoliberal qloballaşmanın yayılmasında inkişaf etmiş ölkələr və IMF, Dünya Bankı, ÜTT (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) və GATS (Xidmət Ticarəti üzrə ümumi sözləşmə) kimi beynəlxalq maliyyə və kommersiya qurumları mühüm rol oynamışdır.

kapitalizm və təbiət

Kapitalizm istismara əsaslanan politikaları ilə öz cəmiyyətini inkişaf etdirən ingiltərə’də ortaya çıxıb və bütün Avropa’ya, soyuq müharibə dövründən sonra isə dünyanın bir çox ölkəsinə yayılan istehsal tərzidir.
Kapitalizm’də istehsal vasitələri ictimai,iqtisadi,siyasi, hüquqi qərarları öz lehinə dəyişdirə bilən, ideoloji propagandalar vasitəsilə xalqı manipulasiya edə bilən, bununla birlikdə dövlətin şiddət üsullarını lazım gəldikdə istifadə səlahiyyətinə sahib olan və cəmiyyətin azınlığını təşkil edən hakim sinfin əlində cəmlənməkdədir. Bəs istehsal vasitələri nədir ? istehsal vasitələri (digər adıyla istehsal qüvvələri) istehsal tərzinin təməl strukturundan biridir. Digəri isə istehsal münasibətləridir. Bunlar birlikdə istehsal tərzini əmələ gətirir. Kapitalizmi və kapitalizmlə təbiət arasındakı münasibəti gün üzünə çıxarmaq üçün bu terimlərə tərif gətirməliyəm.
ilk öncə tarix boyu höküm sürmüş istehsal tərzlərini sadalayım. ibtidai icma quruluşu, quldarlıq, feodalizm və ən əsası kapitalizm. Hər istehsal tərzinin özünəməxsus istehsal qüvvələri və istehsal münasibətləri olur. istehsal üçün tələb olunan texniki bilik potensialı (yəni insan) bacarıqlara əsaslanan texnika, texniki avadanlıqlar, istehsal qüvvələridir. insanlar qida, içki, geyim, sığınacaq və bənzəri təməl ehtiyaclarını qarşılamaq üçün bütün zənginliklərin qaynağı olan təbiətdən yararlanıb, ondan öz mənfəətlərinə uyğun şəkildə istifadə edib həyatlarını davam etdirirlər. Burada qeyd etməliyəm ki, sadaladığım istehsal tərzləri daimi bir şəkildə dəyişmə və inkişaf yaşayıblar. istehsalda tələb olunan dönəm avadanlıqlarının inkişafını əngəlləyən hər istehsal tərzi tarixə qarışıb. Feodalizm dövrünün sonlarına yaxın xüsusən də ingiltərə’də kirayə sistemi, çitleme* hərəkatı kimi faktorlar feodalizmin kapitalist sancılarının nümunəsi olmuşdur. Bu dövrlərdə (16. əsr ingiltərəsi. Ancaq burada önəmlə qeyd etməliyəm ki, həm akademik marksist tarixçilərin öz aralarında həm də ümumiyyətlə tarixçilər arasında feodalizmdən kapitalizmə keçid və zaman kimi ünsurlar hələ də müzakirəli mövzudur. Ona görə də oxuyucu bunu nəzərə alaraq oxumalı və maraq dairəsindədirsə dərindən araşdırmalar etməlidi) kənd təsərrüfatında yaşanan dəyişikliklər iki sinfin daha çox ön plana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bu siniflər kapitalist istehsal tərzində burjua və işçi sinfi kimi meydana çıxmışdır. işçi sinfi, kapitalist sistem içində burjua üçün daha çox çalışaraq kapitalistə artıq dəyər istehsal etməkdədir. Bu arqumentdən yola çıxaraq deyə bilərik ki, kapitalizm ictimai çalışmaların böyük bir qismini işçi sinfinin etdiyi iqtisadi sistemdir. Bu tərif isə bizi istehsal tərzinin ikinci strukturuna götürür. Yəni, istehsal münasibətləri. istehsal münasibətləri hərhansı bir dövrdə siniflər arasındaki axış və iqtisadi münasibətlər və ictimai struktur kimi faktorlarla bağlıdır. Məs: Kapitalizmdə istehsal münasibətləri işçiylə işverən arasındaki iqtisadi münasibətlər üzərindən şəkillənir. işçi burjuanın sahib olduğu məkanda, fabrikdə, zavodda çalışaraq yaratmalı olduğundan artıq olaraq kapitalist üçün bol miqdarda artıq dəyər yaradır. Kapitalizmin təməl strukturlarından bəzilərini sadalayaq. özəl mülkiyət sərbəst bazar, sonsuz rəqabət, məcburi böyümə və sərmayədir. Kapitalist sistemdə istehsal vasitələrini əlində tutan burjua sinfi digər burjuayla daimə rəqabətdədir. Bu məcburi və daimi olan rəqabət isə bazar iqtisadiyyatını canlı tutur və həm kapitalistin həm də kapitalistdən aslı olan digər siniflərin bazara bağlılığını ortaya çıxardır. Kapitalizmdən qaynaqlı krizlər ortaya çıxdıqda isə bu ən çox əmək güclərini sataraq təməl ehtiyaclarını qarşılamaq üçün çalışan işçi sinfinə zərər verir.
Kapitalizmin ən mühim faktorundan biri də sərmayədir. Sərmayə, istehsal qüvvələrini/vasitələrini əlində saxlayan sinfin daha çox qazanc əldə edə bilmək və sərhədsiz şəkildə böyümə hədəfini gerçəkləşdirmək üçün işçi sinfinin əmək gücü istismarına əsaslanan əmək bütünüdür.
Kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibətə gəldikdə isə sərmayənin genişləməsi üçün sərhədsiz böyümə və rəqabəti təməl fəlsəfəsi olan bir sistemin təbiətə zərər vermədən yaşamını davam etdirməsi mümkünsüzdür. Digər bir ifadəylə, kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibətin uyğun olmama səbəbi kapitalizmin daima böyümə arzusundan qaynaqlanmaqdadır. istehsalda istifadə olunan fosil qaynaqlar istehsal prosesinin hər bir mərhələsində çevrəyə zərər verməkdədir. Tükənəbilən qaynaqlar olaraq keçən bu qaynaqların yandırılaraq, bəzi məhsulların xammalına çevrilməsi nəticəsində florokarbon, metan, azot, karbondioksit kimi qazlar çevrəyə buraxılır və iqlim böhranının artmasında böyük rol oynayır. 1950’lərdən sonra okeanlar 1C isinmişdir. Bununla birlikdə, okeanlara, dənizlərə, göllərə zərər verən başqa bir kapitalist uzantı isə tullantılardır. 1980’lərin sonunda, bəzi beynəlmiləl tullantı qanunları ortaya çıxmamışdan öncə ölkələrin öz qatı tullantılarını başqa ölkələrin dənizlərinə və ya okeanlara buraxıldığına dəfələrcə şahid olunub. Bunları BBC’dən və ya başqa xəbər quruluşlarından tapmaq mümkündür. Böyük ölçüdə mif olan ya da mif edilməyə çalışılan geri dönüşüm proyekti ilə insanlar aldadılmağa davam edir. Ancaq təbiəti necə aldadacaqlar ? Yaşasaq, görəcəyik.
Əlavə qeyd: kapitalizmin yuxarıdakı şərhivə tərifi, ümumi xəttləriylə və geniş olmayacaq şəkildədir. Xüsusən də günümüzdə texnologiyanın inkişafı ilə birlikdə ictimai iyerarxinın strukturunda dəyişikliklər meydana gəlib (Bunu Marx’dan sonrakı dövrlərdə də görmək olar əslində). Bu, danılmaz faktdır ancaq burjua sinfiylə işçi sinfinin və digər kapitalist özəlliklərin olduğu və bununla bağlı analizlər, araşdırmaların artıq aparılmaması mənasın da gəlmir. Çünki kapitalist sistem sadəcə sinif istismarından ibarət deyil. imperyalizm, böhranlar, reklamlar, incəsənət industriyası və sayamadığım bir çox sahədə kapitalizmə rastlamaq mümkündür. Son illərdə isə, kapitalizm ilə təbiət arasındakı münasibət daha çox gündəmdədir. Çox uzağa getmədən söyüdlü hadisələrini, kazdağlarında Cengiz holdingin və akbelendə bəzi sərmayə sahibi kapitalistlərin ekoloji qırımlarını nümunə göstərmək olar.

keynes iqtisadi siyasəti

1929-cu il dünya iqtisadi böhranı, iqtisadi siyasətin, kapitalist istehsal tərzinin krizə girməsini və liberal doktrinaların yenidən sorğulanmasını bərabərində gətirdi. 1929-cu il dünya iqtisadi böhranı nəticəsində əksər ölkələr içə bağlanmış ( idxal nisbətlərində azalma) və dövlətçilik siyasətinin həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulamışlar. Bu vurğunu ilk səsləndirən J.M. Keyns idi. Keyns iddia edirdi ki, iqtisadi sahədə yaranan tənəzzüllər və digər problemlər dövlətin həyata keçirəcəyi iqtisadi siyasət və investisiyalar ilə həll edilə bilər. O, bazarı özbaşına buraxdıqda (yəni, bazarın böyük qismini özəl şirkətlərin müdaxiləsinə verdikdə) sosial resursların tam məşğulluğuna nail oluna bilməyəcəyini və dövlətin belə hallara müdaxiləsinin vacib olduğunu aşkar edib. Keynsçi yanaşmanın həyata keçirilməsində mühüm rol oynayan amillərdən biri də 1930-40-cı illərdə Şimalda, 1950-ci illərdə isə Cənubda sənaye işçilərinin və işsizlərin mövcud nizama qarşı müstəmləkəçilik əleyhinə apardıqları mübarizədir.
1930-cu illərdən sonra həyata keçirilməyə başlanan və əsas məqsədi rifah dövləti yaratmaq olan Keynsçi siyasət iqtisadi inkişafda, işsizliyin qarşısının alınmasında və inflyasiyanın idarə olunmasında qısamüddətli müsbət nəticələr vermişdir. inkişaf və artım təşəbbüslərində qeyri-kənd təsərrüfatı/sənaye sektorunda istehsalın artırılmasına üstünlük verilmişdir. Xüsusilə, 1950-1970-ci illərdə məşğulluq göstəricilərində, istehsal vasitələrinin (texnologiya yenilikləri ehtiva edən maşın və avadanlıqların) keyfiyyət və kəmiyyət təməlli müsbət artımı müşahidə olunurdu. Sözü keçən politikalar nəticəsində, sosial xidmətlər təməl haqq səviyəsinə yüksəldilmiş və işçinin işəgötürəndən asılılığı müəyyən dərəcədə azaltmışdır. 1970-ci illərə qədər Keynsçi siyasətin inkişaf ideologiyası dünyada öz hökmranlığını qoruyub saxladı. Bu qısa müddətli inkişaflar isə həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ekologiyaya bağlı krizlərin gündəmə gətirilməməsinə səbəb olmuşdur. inkişaf adı altında edilən hər cəhdə şübhəylə yanaşılmadığı və sorğulanmadan qəbul edildiyi üçün ekoloji problemlər daha da artmışdır.
Bu isə 1960-cı illərin sonu və 70-ci illərdə çeşidli sahələrdən hərəkatların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Yeni ictimai hərəkat olaraq adlandırılan ekologiya hərəkatları, qadın hərəkatları, kəndli hərəkatları, tələbə hərəkatları və işçi hərəkatları.
Keynesçi politikaların süqutu yeni iqtisadi politika olan və ingiltərə’də Margaret Thatcher, Amerika’da Ronald Reagan, Türkiyə’də Turgut Özal hökümətlərinin hakimiyyətə gəlməsiylə həyata keçirilən neoliberal politikaların doğmasıyla nəticələnib.

ekososializm

Ekososializm 1970-ci illərdə bəzi Avropa ölkələrindən intellektualların ekososialist anlayış yaratma cəhdləriylə ortaya çıxmışdır. Ancaq terim olaraq 1980-ci illərdə Almanya’da qurulmuş -günümüzdə dünyanın ən sözü keçən yaşıl partiyalarından biri olan - Alman Yaşıllar Partiyasının özünü ekososialist olaraq adlandırmasından sonra dünya ədəbiyyatına qazandırılmışdır. Xüsusən, 1990’larda və 2000-ci illərdən sonra dünya üzrə böyük güc qazanmağa başlayan ekososializm anlayışının James Conner, John Bellamy Foster, Michael Löwy, Joel Kovel, Andre Groz kimi tərəfdaşları var.
Ekososializmin təməl məntiqi, illər keçdikcə özünü daha çox göstərən ekoloji krizin mənşəyində kapitalist sistemə bağlı istehsal və ən önəmlisi istehlak tərzi yatmaqdadır. Məhz bu səbəbdən də günümüzdə dünyanın bir çox yerində xalqa “sürdürülebilir kalkınma/sürdürülebilir gelecek” adıyla mənimsədilməyə çalışan çevrə dostu politikalar qəbul edilməməkdədir. Bu beynəlmiləl çevrə proyektinin təməl hədəfi yoxsulluğu ortadan qaldırmaq; cənub ölkələrinin iqtisadi, sosial, siyasi, mədəni vəziyyətlərini və yaşam tərzini şimal xalqlarının səviyyəsinə gətirmək; bugünün təbii qaynaqlarını qənaətlə və gələcək nəsillərin qaynaqlarını istifadə etmədən istehlak etmək olan ancaq bunları kapitalist sistemdən çıxmadan gerçəkləşdirməkdir. Ancaq yuxarıda da yazıldığı kimi, ekososializm buna şiddətlə qarşı çıxır və kapitalist sistemin kökdən aradan qaldırılmasını, bütün mülklərin dövlətləşdirilməsini, özəl mülklərin (xüsusən də nəqliyyat vasitələrinin) ictimailəşdirilərək daha çox istifadə edilməsini, fosil qaynaqlar olaraq bilinən petrol, qaz, kömür kimi tükənəbilən hammaddələrlə təmin olunan enerjinin günəş enerjisiylə dəyişdirilməsini hədəfləməkdədir. Bundan başqa pulsuz xidmətlərin arttırılması, çalışma saatlarının azaldılması, ictimai bərabərsizliklərin sıfıra endirilməsi, istehsalın daha çox ictimai ehtiyaclar üçün və çevrə faktoru nəzərə alınaraq aparılması kimi geniş proyektləri mövcuddur.
Ekososialistlər, ekoloji qırımında cənub ölkələrindən daha çox şimal ölkələrinin payı olduğunu da vurğulayırlar. Statistikalara nəzər yetirsək bunun həqiqətən də belə olduğunu görə bilərik. Sadəcə bir amerikalının yaşam tərzini nümunə olaraq göstərsək, ekoloji zərəri bir cənub ölkədə yaşayan vətəndaşın (bu statistika ölkədən ölkəyə dəyişkənlik göstərir) ekoliji zərərindən 1/5/10 hətta 70 qat daha çoxdur.

ahlakın soykütüğü üstüne

Bəhsi keçən kitab Azərbaycan dilinə tərcümə edilməyib. Bu səbəblə də Türkçə tərcüməli mətninə sadiq qalaraq, başlığı Türkçə açdım. Kitab haqqında məlumat verməmişdən öncə, kitabı almaq istəyənlərə bir iki cümlə yazmaq istəyirəm. Nitsşe filologiya ixtisasını bitirdiyi üçün kəlmələrlə oynamağı sevən möhtəşəm filosoflardan biridir. Bəhsi keçən kitabını oxumadan öncə, ecce homo, tragedyanın doğuşu, putların alacakaranlığı, insanca pek insanca kimi əsərlərini (say və türkiye iş bankasından) yavaş-yavaş, mənimsəyərək oxumağınızı tövsiyyə edirəm. Mən Nitsşe’ni tamamilə anlamaq istəyirəm və kimdən çox təsirləndiyini bilmək istəyirəm deyirsinizsə, Nitsşe’dən əvvəl Artur Schopenhauer’ı oxumağınızı tövsiyyə edə bilərəm. Bundan başqa Nitsşe, həyati təcrübələri və irsi xəstəliyi səbəbiylə get-gəl yaşayan filosofdur. Bunun nümunələrini bəzi əsərlərində də tapmaq mümkündür. Ona görə, bəzən həqiqətən ilk oxumadan və ya ikinci oxumadan anlamaq olmur. Buna görə, bu möhtəşəm yazarı oxumaq biraz da səbr istəyir. bu mövzuda səbrli olmaq, anladıqdan sonraki adı qoyulması çətin olan hissiyatın da ikiqat gözəlləşməsinə səbəb olur. Çünki oxuyucusuna, əsərin yazılma ərəfəsində yazarın keçirdiyi gözəl hisslər qədər möhtəşəm və dərin iz buraxdırır.
Nitsşe bu əsərini yazmamışdan əvvəl demək istədiklərini digər bəzi əsərlərində oxuyucusuna çatdırıb. Ancaq Nitsşe’nin gözündən bəzi dəyərlər haqqında tarixi bir analiz bucağı mənimsəmək adına, digər əsərlərini oxumuş və qavramış, Nitsşeni həqiqətən bilən birində anlamlı bir çərçəvəyə bürünə bilər. Xoş oxumalar.
Fridrix Nitsşenin 1887-ci ildə yazdığı kitabdır. Nitsşe bu əsərində 19-cu əsrdə Avropaya hakim olan mənəvi dəyərlərin, başqa sözlə, Avropanın mənəvi qərəzlərinin mənşəyini tənqid edir.
Nitsşe ingilis psixoloqlarının yaxşı əxlaqla bağlı düşüncələrini tənqid etməklə başlayır. ingilis psixoloqlarına görə yaxşı əxlaq təmənnasız əxlaqdır və bu əxlaq ona məruz qalanlar tərəfindən yaxşı adlandırılmağa başlayıb. Lakin zaman keçdikcə yaxşılığın mənşəyi unudulmuş və bir nöqtədən sonra hərəkət xalis yaxşılıq kimi qəbul edilmişdir. Nitsşe bu anlayışı, məruz qalan şəxs tərəfindən yaxşı olaraq adlandırıldığı üçün absurd olaraq dəyərləndiridi. Onun fikrincə, bir əxlaq o vaxt yaxşı əxlaq olaraq dəyərləndirilməlidir ki, bunu edən şəxs yaxşı hesab etsin. Həm də ilk növbədə yaxşı hesab edilən bir hərəkətin niyə yaxşı olduğunu unutmaq keçərli bir arqument deyil. Bu və buna bənzər arqumentləri çürüdərək Nitsşe düşünürdü ki, əxlaq yenidən qiymətləndirilməlidir.
Bəs mənəvi dəyərlər necə olmalıdır?
Nitsşenin terminologiyası ilə kölə əxlaqının və əfəndi əxlaqının necə yarandığını tapsaq, bu sualı da cavablandırmış olacağıq. Nitsşe yaxşı və pis sözlərinin etimoloji mənşəyini izah etməklə başlayır. Onun fikrincə, iyerarxik quruluşa malik cəmiyyətin yuxarı hissəsi, yəni zadəganlar, cəngavərlər yaxşılıq anlayışı ilə eyniləşdirilmişdir. Başqa bir ifadəylə, zadəganların, cəngavərlərin etmiş olduğu əxlaqi davranış şəkilləri “yaxşı” kəlməsiylə eyniləşdirilirdi. Kəndlilər də eyni qaydada vulqarlıq və bayağılıq kimi terimlərlə eyniləşdirilmişdir. Burada Nitsşe deyir ki, zadəganlar öz hərəkətlərini yaxşı hesab etdikləri üçün edirdilər və buna görə də hərəkəti etdikləri insanların qiymətləndirilməsinə ehtiyac qalmırdı. Əsilzadələr, bəylər və cəngavərlər öz dəyərlərinə görə yaşayan, kin saxlamayan, onlara qarşı edilən düşmənçiliklə maraqlanmayan ustad əxlaqlı insanlardır. Digər tərəfdən, bu ilkin dəyərlərin tam əksini daşıyan qul əxlaqına sahib insanlar da var.
Kölə əxlaqlı insanların yaradılması isə dini üsyanla bağlıdır. Müəllif vurğulayır ki, əxlaq sahibinə zidd olan dəyərlər sistemi xalqa yəhudilər tərəfindən mənimsədilib. Bu dəyərlər, kahinlər tərəfindən gözəl əxlaq kimi qiymətləndiriləcək və nəcib əxlaq bədbin bir qəlibə çevriləcəkdir. Nitsşe iddia edir ki, keşişlər var-dövlətə paxıllıq edirdilər və zadəganlardan daha az dünyəvi şeylərə əlləri çata bilirdi. Əsilzadələrə bu kimi səbəblərə görə böyük nifrət bəsləyən keşişlər mərhəmət, sonsuz xeyirxahlıq kimi səciyyələndirilən bəzi hərəkətləri (məsələn, kasıblara, temennasız kömək etmək, bunu etməyənləri pis adam adlandırmaq) tərənnüm edir və yeni bir əxlaq inşasına cəhd göstərirdilər. Bu əxlaq isə yəhudilikdən xristianlığa keçmiş və onunla birlikdə Avropa sivilizasiyasının əxlaqi düşüncəsini formalaşdırmışdır. Nitsşenin əksər Avropa filosoflarını (xüsusən də Sokratı, platonu, Kantı, bir nöqtədən sonra Schopenhauer’i) tənqid etdiyi yer budur. Nitsşe bu filosofları məhz xrıstiyan əxlaqını və sokrat əxlaqını saf həqiqət kimi gördükləri üçün çəkiclə fəlsəfə edib.
Mətnin davamında isə digər bəzi dəyərlər (nümunə olaraq, qara vicdan) haqqında danışır.

yazarların çəkdikləri it şəkilləri

Ya pardon, Fatime hoca’nın Feminizm ve Metodoloji dersi bu odada mı acaba ?

yazarların çəkdikləri pişik şəkilləri

Dünyanın bütün pişikləri, miyavlayın!


Kanka ben liboşum ama Marx’ı da severim, adam yazmış aga.

mükəmməl sözlər

“mücadele-i hayattan şu sırrı anladım ki ben, ölüm bir didinmenin sükuna inkılabıdır." (Kemal Tahir)
En çok da tanrısına karşı samimiyetsizdir insan, günah işleme hakkı tanımaz ona. (Nietzsche, insanca pek insanca ya da iyinin ve kötünün ötesinde tam xatırlamıram)
Yeminle teyit ve tasdik ederim ki kardeşlerim, yeryüzüne sadık kalın ve kanmayın size dünyanın ötesindeki ümitlerinden bahsedenlere! Onlar, zehir saçanlardır, bilerek veya bilmeyerek… (Nietzsche - Böyle Söyledi Zerdüşt)
Varolan tek şey mücadeledir ( Karl Marx - bir müsahibədə)
Sahtekarlığın evrensel düzeyde egemen olduğu dönemlerde, gerçeği söylemek devrimci bir eylemdir. (george orwell)
Son olaraq, George Orwell'ın cümləsini öz prinsiplərindən heç bir şəkildə imtina etmədən mövcud rejimə qarşı cəsarətlə ayaqda duran və ideologiasını yaşadan bakıdakı ictimai fəallar adına yazdığımı bildirmək istəyirəm..

dövlətlərin manipulyasiya üsulları

Pəh, qərb marksistlərinin ən sevdiyi ana yemək)))
Başlıqda manipulasiya yazılıb ancaq mən əlavə olaraq şiddət üsullarından da danışacam. Bunu bəlirtmə səbəbim isə şiddət üsulunun manipulasiyadan daha çox xalqın başqaldırışına qarşı atılmış şiddət addımı olmasıdır. Yəni, şiddət üsulu manipulasiya deyil.
Buna aydınlıq gətirdiyimizə görə, şiddət üsullarından başlaya bilərik. Şiddət üsulları isə polis və ən əsası ordudur. Dövlətin və Hökümətin oynadığı ən güclü kartlarından biridir şiddət üsulu. Ancaq məcbur qalmadıqca istifadə etməməkdədir. Bizdə nadirən özünü göstərən ictimai mitinqlərə qarşı polis sərt reaksiyası bu üsula ən bariz nümunədir. Sosial media çarxlarında bir ara gündəm olan və bir çox gəncin gülüş mənbəyi olan bir yaşlı fərdin polislər tərəfindən ibtidai variantla aparılması dövlətin şiddət vasitəsini istifadə etməsidir. Bu isə xalq arasında böyük bir qorxuya səbəb olur.
Yuxarıda məcbur qalmadıqca bu üsula əl atmadıqlarını demişdim. Çünki şiddətdən daha cəzbedici görsənən bir üsul da var. O da ideologiya vasitəsilə (burada ideologiya terimini marksist literatürə* referansla istifadə etdiyimi bəlirtməliyəm. Marksist literatürdə ideologiya, bir toplumda öz üstünlüyünü iqtisadi və siyasi olaraq aydın bir şəkildə göstərən sinfin, öz (yanlış) düşüncələrini xalqa rıza yoluyla mənimsətilməsidir. Engels’in dili ilə yanlış bilincdir. Buna burjua ideologiyası da deyilir. Nümunə olaraq: Çox çalışmalısan ki, zəngin olasan cümləsi hər kəlməsi burjua tərəfindən inşa edilən bir anlayışdır! Əlavə olaraq, ideologiyanın bu cür istifadəsi əslində demode* olub. Ancaq məlum. biz geridə qaldığımız üçün bu cür kavramsal kümelerə* möhtacıq) media, məktəblər, universitetlər və fikirlərin yayıldığı hər ortam üzərindən reallaşdırılır. Məktəblərdə və ya universitetlərdə tələbələrə ən birinci olaraq milliyətçilik və başqa ideologiya (fikirlər topluluğu)ların, düşüncələrin istənilən şəkildə mənimsədilməsi.
Yuxarıda da qeyd olunduğu üzrə rafinsh, əlixan kimi videobloggerlərin ictimaiyyətdə qınaq obyektinə çevirdiyi insanlar da nümunə göstərilə bilər. Bunu biraz daha açım. Bəhsi keçən iki insanın da tənqid etdiyi insanlar və hadisələrə olan baxış bucaqları çox vaxt nəticəyə yönəlikdi. Nümunə göstərim, rafinshin cvn tv’də (imran əsədov bir videosunda cvn tv’nin əsl sahiblərini aşkara çıxardıb, linki ata bilməyəcəm youtube’dan baxa bilərsiniz) dövlətin şiddət üsulu olan polisləri qəhrəman obrazı olaraq qələmə verdiyi videoları var. Hansı ki, insanlar etdikləri ictimai əxlaqsızlığa görə üzr istəyir. Bu, o insanlara dərs deyil. bu, dövlətin “buraların hökmdarı mənəm” mesajını xalqa polislər vasitəsiylə çatdırmasıdır. Rafinsh də bu mesajın çatdırılmasında sadəcə kurye misalı rol oynayır. indi bilmirəm, bunu bilərəkmi edir yoxsa bilməyərək. Ancaq izlədiyim qədəriylə zəkalı birinə oxşayır, bilməyərək etməsi açığı mənə çox da inandırıcı gəlmir. Bəs nəticəyə yönəlik deyəndə nəyi nəzərdə tuturam? Əlbəttə ki, rafinshin, insanların bu ictimai əxlaqsızlıqı edəndə onlara qarşı reaksiyası ilə birlikdə, tənqid edilən obyektin dövlət olmamasını. Polis o insanların cəriməsini əlbəttə verə bilər, ancaq üzr istənilməsi artıq ibtidai bir üsul olur. Cəriməni verdiktən sonra xəbərlərdə cərimələndi deyə göstərilə bilərdi vəya başqa cür. Və rafinsh tam da burada üzr istəmək feil’ini tənqid edə bilərdi.
Bizim millətin böyük bir qismi qorxuyla yaşayır. Ancaq heç kim bu qorxunu üzə çıxartmaq istəmir. Çünki tənqidi və ya bir hadisəyə yönəlik təsbiti qəbul edən millət deyilik. Dəyişməyə elə bundan başlanmalıdır.
Son olaraq, fuad iskəndərovun cvn tv’də güclü Azərbaycan şüarlarıyla xalqa qarşı pompaladığı* milliyətçilik ideologiyası da manipulasiyanın ən konkret nümunələrindən biridir.

azərbaycan xalqının siyasətə qoz qoymuram deməsi və siyasi təfəkkürün inkişaf etməməsi

Bunu bakı şəhəri olaraq sərhədləndirib cavab vermək daha məntiqə uyğundu. ilk olaraq bunun səbəbini açıqlayım. Statistikaya ehtiyac ola bilər, ancaq müşahidə yolu ilə də baxsaq görərik ki, Azərbaycan, şəhər tipli yaşayış məskəni normaldan da az olan bir ölkədir. Bu da Azərbaycanın böyük bir qisminin kənd tipli yaşayış məskənlərindən ibarət olduğunu göstərir. kəndlərdə texnologiya, sənaye və çeşitli iş sahələrinin yoxsunluğu, təhsil sistemin aşağı səviyədə olması, kəndin mənimsəmiş olduğu muhafizəkar və bir o qədər də radikal yaşam tərzi və sosial normalar, əyləncə və digər sosial inkişaf və asudə zamanları dostlarla keçirmək üçün inşa edilmiş məkanların olmaması siyasi və mədəni olaraq inkişafda irəliləyişin olmamasına gətirib çıxardır. bu faktorların inkişafdan qalması da siyasi təfəkkürün də inkişafını əngəlləyir. Bakı da isə vəziyyət fərqlidir. Çünki, iqtidarda olan hökümət, nə düzgün iç siyasət idarə edə bilir, nə də müxalifətin siyasət etməsinə imkan verir. Kütlənin idarəsi isə dövlətin həm şiddət vasitələri ( polis, ordu) həm də ideolojik vasitələri (hüquq, məktəb, medya və s.) ilə reallaşdırılır. Belə bir struktur içində isə insanlar müxalif etmək yerinə öz mənfəətləri uğruna hökümətin bir tərəfini qaldıraraq və tərəfli davranaraq həyatda qalmağı seçirlər (bunun seçim olduğu da bir nöqtədə müzakirəyə açıqdı. Ancaq bir şey daha müşahidə etmişəm. Nepotizm və korrupsiyanı sadəcə iqtidar və onun çevrəsi etmir. Bizdəki vəziyyət o qədər pisdir ki, bakıda yaşayanlar ictimai anlayışı mənimsəmək yerinə fərdi anlayışı radikal bir şəkildə mənimsəyirlər. Digər bir deyişlə, fərd özü irəli getmək üçün başqasının quyusunu qazır).
bakı şəhərində hökümətin iqtisadi politikasını araştırmağa, dəyərləndirməyə, tənqid etməyə və cəmiyyət önünə sərməyə hazır insanlar var. Ancaq nə bunun üçün düzgün bir resurs, nə də statistika var. Mövcud olsalar belə hər ikisinin axtarışı və ya araştırılması iqtidar tərəfindən əngəllənir.
Yuxarıda Azərbaycanda yaşayanların çoxu qoyundu deyənləri gördüm. Medyada və ya dostlar arasında ideologiya təməlli subliminal mesaj olsa, əmin olun ki çox insan bunu asan bir şəkildə iştahnan yeyər. bunun bariz nümunəsi qarabağ müharibəsində görüldü. Müharibəyə qarşı olan kiçik qruplara qarşı, ermənisevər olmaqla birlikdə nə qədər aşağılayıcı sözlər istifadə olundu. Sanki bu mövzuda salt bir çıxış yolu və ya doğru varmış kimi və bunu da o qınayanların zatən mənimsəmiş olduqları kimi. Çox insan əzbərə dayanan anlayışla vətənimə canım fəda şuarlarıyla yanıb tutuşurdu. Ancaq bu anlayışla cümlələr məna kəsb etmir. qazanılan torpaqların çoxusunda sərmayə imperatorluğu qurulacaq, bəlkə də qurulub. Çevrə ədaləti isə yenə bir kənarda buraxılacaq. Qazanılmış torpaqlardan yuxarı sinfin mənsubları çevrə ədalət teoriyasının yaxşı və faydalı qaynaqları perspektivindən maksimum dərəcədə istifadə edəcək, aşağı sinfin mənsubları isə çevrə yükü perspektivindən zərər əldə edəcək. Müharibə vaxtı, hökümət Azərbaycan cəmiyyətinin çox hissəsinin emosialarını ideologiya təməlli öz mənfəətləri uğrunda sömürdü*.
Bu qarabağ məsələsi də zatən arxa planında mistik hekayələr yatan məsələlərdən sadəcə biridir. “Siyasəttə qardaşlıq” anlayışı yoxdur. Cengiz holdingin nə olduğunu və nəyə qulluq etdiyini bilənlər;
20-ci əsrdə Erməni-Azərbaycan münasibətini və Erməniləri kimin qışqırttığını bilənlər (ermənilərin sürü davranışını və düşüncəsizliyini də başqa başlıqda müzakirə edərik);
Rusya’nın medyanı, propagandanı, ideologiya vasitəsiylə milliyətçiliyi necə kanalize* etdiyini bilənlər;
Rusya’nın kiçik qafqaz ölkələrini heç yerdən birbirinə qışqırdaraq, necə birbirinə düşürdüyünü bilənlər;
Anladı məni. Yazılası və müzakirə ediləsi çox şey var. Qarışıq yazdığımın fərqindəyəm bir ara gəlib düzəldərəm, heç axotum yoxdu indi.
Məlum insanlar kimi mən də bir mistik mesaj verərək buranı tərk edim. Azərbaycanın tərifləyib bitirə bilmədiyi təbii sərvətləri, Dünyanı tərsinə çevirən çox ölkənin sərmayəsinə əlavə olunur. Ən pisi də odur ki bu təbii sərvətlər günümüz Azərbaycan şərtləri altında heç də yenilənən qaynaqlar deyil. Ancaq bu millətin böyük bir qismi nə maaşların az olmasına səs çıxardır nə də qalxan qiymətlərə.. səkidə gəzə bilməyənlər, səkini genişlətmək üçün dövlətə irad bildirib ərizə yazmaq yerinə, kaş mənim də maşınım olardı cümləsini beyninə qazandırıb.
Mirzə Ələkbər Sabirin də dediyi kimi:
“Səs salma, yatanlar ayılar, qoy hələ yatsın,
Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın”.

qızın söyüş söyməsi

Bu məsələnin cinsiyyət məsələsi olmadığı gerçəyini qəbullanıb qəbullanmamaq bəzi faktorlarla əlaqəlidir.
Cəmiyyət içindəki fərdlərin çoxu, içində böyüdüyü ictimaiyyətin əxlaqi, ənənəvi, dini və digər önəmli dəyərlərini ilk növbədə dogmatik(1) şəkildə mənimsəyir. Bu dəyərlərin bəlirli bir yaş mərhələsindən sonra sorğulanması isə fərdin şəxsi seçimiylə əlaqəli bir ünsurdur. Eynən qızın söyüş söyməsi məsələsi kimi.
Örnəyin, patriyarxal(2) cəmiyyətdə böyümüş insanların çoxu (qadın və ya kişi fərqi yoxdur) bu məsələyə tərəfli, digər ifadəylə erkək iqtidarı perspektivindən yaxınlaşacaq. "söyməsin demirəm ancaq çox ağır söyüşlər də olmaz". Bu cümlənin tərəfli çərçəvəsi bu cümləni yazan şəxsin "öz azad düşüncəsi"ndən əlavə*, qadının necə danışacağına yönəlik əmr formasında rəy bildirməsidir. Heç kimin bəzi istisnalar şərtiylə (bu istisnalar əlbəttə ki cinsi tərəfsizlikdən ibarətdir) belə bir səlahiyyəti ola bilməz.
Azərbaycan cəmiyyətində böyümüş şəxslərin çoxu, ənənəvi dəyərləri mənimsəyən, patriyarxal şərtlər altında böyümüş biridir. Bəhs etdiyim çoxluğun bu dəyərləri mənimsədikdən sonra nəyə, necə cavab verəcəyini çox hissədə təxmin etmək mümkündür. Özəlliklə kişi qadın bərabərsizliyi mövzusu isə məsələ.
Dogmatik düşüncələr insana bir perspektivin tamamilə doğru, geri qalan digər perspektiv və ya düşüncələrin yanlış olduğu mesajını göndərən bir yaradan ibarəttir. bu yaranın keçib keçməməzliyi şəxsin öz əlindədir.
Davranışların və ya insani xüsusiyyətlərin cinsiyyətə bölünməsi tamamilə mədəniyyət dediyimiz tarixin istehsalıdır. Qız kimi davranmaq və ya oğlan kimi davranmaq deyə bir düşüncə yoxdur. Bunun və ya hər hansı bir düşüncənin yayğın olması ya da çox insan tərəfindən mənimsənilməsi o düşüncənin doğru olduğu mənasına gəlmir.
Bir qızın söyüş söyməsiylə bir oğlanın söyüş söyməsi arasında biyolojik fərqliliyi çıxmaq şərtiylə önəm kəsb edəcək bir fərq yoxdur.
Çox söyüş söymək, eynən heç söyüş söyməmək kimi sadəcə "tercih" məsələsidir.
1 - bir düşüncənin doğruluğunu sorğulamadan, məntiq süzgəcindən keçirmədən olduğu kimi qəbul etmək və hər hansı bir müzakirədə arqument olarak ortaya qoymaq.
2 - bir cəmiyyətdə və ya kiçik qruplarda erkəyin qadına nəzərən üstün olması/ erkəyin qadın üzərindəki iqtidarının görünən və ya görünməz (simvolik) şəkildə göstərilməsi.
* - fərdin azad düşüncələri başqasının həyatına müdaxilə üzərinə şəkillənibsə, bu düşüncə azadlıq gücünü itirir. Bunu bütün dəyərlər üzərindən dəyərləndirməyimiz üçün isə "tək bir doğru var" düşüncəsini zehnimizdən silməliyik. Əks təqdirdə, müzakirə nəticələnməz. Yəni; "tək bir doğru və ya tək bir yanlış yoxdur. Doğruluq və ya yanlışlıq dediyimiz şey çox vaxt subyektivdir.
Cəmiyyətə yönəlik ictimai əxlaqın inşası isə əlbəttə mümkündür. Ancaq qadın-kişi bərabərsizliyinin yayğın və hər sahədə basqın olduğu bir ictimai əxlaq alternativlər arasında yoxdur".

yaxşı insan olmaq

Olmayan bir varlıq, pis insan kimi.
Yaxşı və pis kimi qəbul etdiyimiz şeylər ümumilikdə bir cəmiyyətin çoxunluğu tərəfindən mənimsənilən ictimai normalara, əxlaqi və ənənəvi dəyərlərə görə inşa edilir və dəyərləndirilir.
Zatən bunları çıxdığımızda geriyə salt bir seçim yönəlimi qalır. Yəni fərdin şəxsi seçimi.
Bir insanın animasiya qəhrəmanını gerçək kimi qəbul edib, onun üçün hər şeyi gözə alacaq qədər sevməsi ilə başqa bir insanın real bir insana qarşı olan sevgisinə görə hər şeyi gözə ala biləcək olması arasında "sevgi" nəzdində fərq yoxdur. Bu ikisi arasındaki fərq yuxarıda yazmış olduğum dəyərlər vasitəsiylə gerçəkləşir.