1. Azərbaycan dilində çox müzakirə olunan məsələlərdən biri də alınma sözlərin nisbətidir. Ancaq bununla bağlı ciddi araşdırma və ya akademik məqalə yoxdur. Mövcud iddialar elmilikdən uzaq, millətçilik hissləri ilə deyilən hipotetik rəqəmlərdir. Bunun səbəbi, bu tədqiqatda vəsilə ola biləcək tam əhatəli Azərbaycan dili lüğətinin olmamasıdır. Azərbaycan dilçiləri daim orfoqrafiya lüğəti üzərində işləyirlər, amma orfoqrafiya lüğəti sadəcə söz yığınıdır. Həmin lüğətdə sözün növünə, mənşəyinə, quruluşuna, mənasına görə etiketlənmə yoxdur. Ona görə də orfoqrafiya lüğətinə müraciət etməklə bu mövzuda heç bir nəticə çıxara bilməzsiniz.

Məlumat etiketli yeganə Azərbaycan lüğəti 2006-cı il tarixli Azərbaycan dilinin izahlı lüğətidir. Bu lüğətdəki maddələrin sayı 45571-dir (ən azı məndə olan verilənlər bazası faylına görə). Xarici mənşəli sözlər kimi göstərilən sözlərin sayı 11081-dir. Xarici sözlərə hibrid strukturlu sözlər də daxildir. məsələn,
alman+fars: kurortşünas, qrupbaz;
Ərəb+Fransız: əleyhqaz, icrakom, qeyri-leqal, ümumrayon;
fransız+fars: duşxana, modabaz, modapərəst;
Latın+Ərəb: fabrik-mətbəx, infraqırmızı, radiokimya;
yunan+fars: aqroşəhər, coğrafiyaşünas, dramnəvis, fotoqrafxana, mikrotərəzi.
Yalnız ərəb+fars hibrid sözlərinin sayı 615, fars+ərəb hibrid sözlərinin sayı isə 313 kimi görünür. 45571 sözdən 11081 əcnəbi sözün nisbətini 24% hesablaya bilərsiniz. Ancaq bu, sizi real nisbətə çatdırmır. Çünki lüğətdə əcnəbi sözlər kimi etiketlənən yalnız törəmə şəkilçi olmayan sözlərdir. Məsələn, abajur sözünün fransız mənşəli olduğu göstərilsə də, abajurlu sözünün fransızca olduğunu göstərən heç bir etiket yoxdur. Ya da abstrakt sözü latın dilində göstərildiyi halda, abstraktlaşdırılma, abstraktlaşdırılmaq, abstraktlaşdırma, abstraktlaşdırmaq, abstraktlaşma, abstraktlaşmaq sözlərin latın dilində olduğunu göstərən etiket yoxdur. Belə misallar çoxdur:
adi (adiləşdirilmə, adiləşdirilmək, adiləşdirmə),
ağıl (ağıllandırılmaq, ağıllandırma, ağıllandırmaq, ağıllanma),
ahəng (ahəngləndirmə, ahəngləndirmək, ahəngləşdirmə, ahəngləşdirmək),
aktiv (aktivləşdirilmə, aktivləşdirilmək, aktivləşdirmə, aktivləşmə)...
Bu siyahı o qədər uzundur ki, hamısını burada yazmaq mümkün deyil. Ona görə də daha dəqiq hesablama aparmaq üçün sözlərin ancaq kök formalarını əsas götürməliyik; Aşağıdakı şəkilçilərlə bitən və xarici söz kimi göstərilməyən sözlər siyahıdan xaric edilməlidir.
+an (biletsatan, kokainçəkən və s.),
+başı (adambaşı, münəccimbaşı və s.),
+başına (adambaşına, yalnızbaşına və s.),
+baz (ailebaz, masqarabaz və s.),
+casına (adamcasına, cəngavərcəsinə və s.),
+cık (kəlməcik, ideyacıq və s.),
+ça (vaqonça, aptekçə və s),
+çı (abunəçi, aptekçi və s.),
+dar (dindar, ləkədar və s.),
+dırıcı (əsəbiləşdirici, fərəhləndirici və s.),
+dırmaq (ahəngləndirmək, bahalandırmaq və s.),
+dırılmaq (abstraktlaşdırılmaq, avtomatlaşdırılmaq və s.),
+lanmaq (bəyazlanmaq, elektriklənmək və s.),
+laşmaq (bürokratlaşmaq, demaqoqlaşmaq və s.),
+laşdırmaq (abstraktlaşdırmaq, demokratikləşdirmək və s.),
+lı (avtoritetli, azotlu və s.),
+lıq (aşinalıq, liberallıq və s.),
+ma (acizləşmə, aktivləşdirmə və s.),
+maz (ceyrankeçməz, məhvedilməz və s.),
+mış (betonlanmış, demokratikləşdirilmiş və s.),
+otu (zəncirotu, zöhrəotu və s.),
+sız (aqibətsiz, arzusuz və s.),
+vari (dairəvari, iblisvari və s.),
+cığaz (adamcığaz, heyvancığaz və s.),
+ki (axır ki, eyvah ki və s.).
Həmçinin milli adlar (assurilər, etrüsk və s.), sülalə adları (abbasilər, şirvanşahlar və s.), hərf elementləri (b, c, ç və s.), defisli söz birləşmələri (adam-adamyana, anarxo-sindikalizm və s.) və 2 sözdən çox olan ifadələr (don juan, don kixot və s.) siyahıdan çıxarılmışdır. Təbii ki, bunu edərkən türk mənşəli sözlər avtomatik olaraq siyahıdan çıxarılacaq.

Bu proses nəticəsində 22317 bənd qalıb ki, onlardan 10888-i əcnəbi söz kimi görünür. Buna əsaslanaraq deyə bilərik ki, Azərbaycan dilinin 49 faizi alınma sözlərdir. Yəni bu düzgün nəticədirmi? Təbii ki, yox, çünki hər hansı şəkilçi almasa da Azərbaycan lüğətində əcnəbi söz kimi qeyd olunmayan alınma sözlər var. Məsələn, abiogenez, akrobatik, akustik, alleqorik, analitik, anarxist, anatomik, anaxtar, antropoloji, aqrobioloji, aqronomik, aqrotexniki kimi yunan mənşəli yüzlərlə söz yunanca kimi etiketlənmir. Bu, bir bölmədə diqqət çəkən ilk sözlərdir. Lüğəti daha dərindən araşdırsanız, bu tip daha minlərlə söz tapa bilərsiniz. Yuxarıda etdiyim şey əslində Excel faylında etdiyim bəsitçe bir araşdırmadır. Səhvlər ola bilər. Siyahıdakı sözləri bu qədər süzgəcdən keçirsəm də, amerikan, almanpərəst, alpinizm, antarktik, antibiotiklər, aranjiman, arterial, arxaik kimi əcnəbi söz kimi qeyd olunmayan yüzlərlə, minlərlə sözə rast gəlirəm. Bunlar nəzərə alınarsa, yəqin ki, əcnəbi sözlərin nisbəti 60% və ya daha çox olacaq. Lakin azərbaycanlıların əksəriyyəti bunu bilmədiyindən və xüsusən də Azərbaycan dilçilərinin tam rəqəmsal söz məlumatlarının təhlili aparmaq səriştəsi olmadığından Azərbaycan dilinin yalnız 20%-nin əcnəbi sözlər olduğuna inanır və bu istiqamətdə iddialar irəli sürürlər.

Qeyd: Bildilchin android proqramında realm verilənlər bazası faylını excel formatına çevirərək məlumatları əldə etdim. Burada dilin özünü aşağılamaq yoxdur. Dildə əcnəbi sözlərin çoxluğu dilin dəyərini azaltmadığı kimi, əcnəbi sözlərin azlığı da o dili yüksəltmir. Dilin dəyəri o dildəki əcnəbi sözlərin nisbəti ilə deyil, o dilin müxtəlif sahələrdəki nüfuzu ilə ölçülür.