26. Fransız dilindən tərcümədə "artıq görülmüş" mənasını verən, təxminlərə görə insanların minimum 30%-nin yaşadığı, qavrayış pozuntusu sayılmayan, şüur və hafizə arasındakı "qısaqapanmadan" yaranan bir vəziyyət...dir mi görəsən? Və ya hafizə yanılması? Dəqiq bilinmir. Ona görə də sizə bu entridə "baxın dejavu bu səbəbdən yaranır və filan araşdırmada sübut olunub" tərzində məlumatlar verməyəcəyəm. Çünki hələ səbəbi bilinmir. Qarışıq və mürəkkəb bir hadisə kimi görünür. Ancaq göründüyündən belə daha mürəkkəbdir. Heç yaşamayanlar üçün bir nümunə ilə açıqlayım: Evinizdə bir otaqdan başqa otağa keçirsiniz və qapı döyülür. Anidən beyin "Eynisi yaşanmışdı. Eyni məqsədlə bu otağa keçmişdim və eyni anda da qapı döyülmüşdü" deyə düşünür. Təəccüb hissi yaradır mı? Yaradır. Amma ən əsası bu hissin saxta və aldadıcı olduğunu da beyin qısa müddətdə qəbul edir. Bəs etmirsə? O zaman şəxsin reallıqdan qopduğunu, yəni psixotik və ya dissosiativ bir atak keçirdiyini deyə bilərik. Yəni bu vəziyyət nə dissosiasiya (depersonalizasiya/derealizasiya) kimi qavrayış pozuntusudur, nə də psixotik bir atak kimi sizi reallıqdan qoparır. Anlıq bir hisdir. Sadəcə çox qısa bir anlıq "O neydi gız" reaksiyasıyla həyatınıza qaldığınız yerdən davam edirsiniz. Haqqında çox araşdırma aparılmış deyil. Buna görə də əlimizdə sadəcə olaraq təxminlər və hipotezlər var. ilk dəfə bu təcrübənin 6-10 yaş aralığında yaşana bildiyi düşünülür. 15-25 yaş aralığındakı şəxslər daha çox yaşayır bunu. Amma yaş artdıqca azalır hətta heç yaşanmır.
Əgər siz də mənim kimi dejavuya elmi açıqlaması olan bir mövhum kimi yanaşırsınızsa, bunun cinlə, şeytanla, öncəki həyatla əlaqəli olduğunu düşünmürsünüzsə əlimizdə az, amma məntiqli açıqlamalar var.
Beynimiz sağ və sol yarımkürələrdən ibarətdir və bu iki böyük hissə corpus callosum adlı bir körpüylə bir-birinə bağlanır. Yəni bu iki hissə ayrıymış kimi görünsə də birlikdə fəaliyyət göstərir. Beyin yeni informasiya qəbul edərkən informasiya əvvəlcə sol yarımkürəyə ötürülür və dərhal emal olunur, yəni qavranılmağa çalışılır. Sol yarımkürə hafizə prosseslərində önəmli rol oynayan hippokampusa siqnal göndərir "Hələ bax gör belə bir bilgi görmüşdün mü?" deyə. Hippokampus axtarır, araşdırır baxır görür ki belə bir informasiyayla rastlaşmayıb (hələ ki deja vu hiss etmirik, səbrli olun). Hippokampus "Yox, tanımadım" desə də sol yarımkürə tam olaraq bu qədim və bəsit orqana güvənmir. Dərhal bu məlumatı corpus callosum adlı körpüdən sağ yarımkürəyə ötürür. Sağ yarımkürə işləri sol yarımkürə kimi ciddiyə alan bir yer deyil. Sol yarımkürə ciddidir, məntiqlidir, ən xırda detala belə dərin mənalar verməyə çalışan bir yerdir. Sağ yarımkürə isə daha "ponçik" yarımkürədir. Böyük rəsmi görməyə çalışır, emosionaldır. Korpus callosum deyilən körpü də işini ən sürətli şəkildə yerinə yetirsə də bəzən millisaniyəlik də olsa gecikmələr yaşanır. Nəhayət, iki yarımkürə də yeni gələn informasiyanı analiz etdi. Sol dedi ki "Bu işdə nəsə bir şey var. Elə bil görmüşəm amma nə vaxt harda görmüşəm bilmirəm. Əlimdə sübut yoxdur deyə, görmüşəm də deyə bilmirəm" Ponçik və emosional sağ yarımkürə isə deyir "Yoxe mütləq ki mən bunu görmüşəm. Bu an daha əvvəl yaşanıb". Yəni qısacası iki yarımkürə arasında kiçik gərginlik yaşanır. Amma hələ də dejavu hissini yaşamırıq. Bəs son sözü deyib bizə bu hissi yaşatdıran kim olur? Məntiqli qərar verdiyimiz, uzunmüddətli hafizəmizin yaranmasında rolu olan, beynin baş naziri prefrontal korteks. Yəni beynin ön hissəsi. Bu hissə iki yarımkürənin didişdiyini görür. Onlardan gələn ortaq bilgini analiz edir amma o da qərarsız qalır: Görəsən belə bir şey əvvəl yaşanıb yoxsa yox? Baxın tam da bu an biz dejavunu yaşamış oluruq.
Sağ və sol yarımkürə arasındaki didişmədən əlavə olaraq bəzi tədqiqatçılar bunu daha çox hafizə mərkəzləri ilə əlaqələndirir. (baxma: təkrar biliyin anasıdır/-388399) Bu entrimdə "consolidation" yəni məlumatın uzunmüddətli hafizəyə həkk olunması prossesini açıqlamışam. Entriyə baxsanız hafizə-dejavu arasındakı əlaqəni daha yaxşı qavrayarsınız.
Bəs "deja vu" bir xəstəlik əlaməti ola bilər mi?
Entrinin əvvəlində bu halın psixozdan və dissosiasiyadan fərqli olduğunu qeyd etdim. ikisi də deyil. Buna əminik. Hər kəs yaşaya bilər. Ayda bir, bir neçə ayda bir dəfə, bu normaldır. Bəs çox tez-tez yaşanarsa? Artıq insanı bezdirəcək qədər çox yaşanarsa? Dejavu uzun çəkərsə, sonrasında baş gicəllənmə, şüur dəyişikliyi yaşanarsa? Bəli, onda demək olar ki bu nevroloji və ya psixoloji bir pozuntunun xəbərçisidir. Pataloji dejavu aşağıdakı xəstəliklərlə əlaqəli ola bilər:
1. epilepsiya. Xüsusilə prefrontal lob epilepsiyasında epileptik tutmadan əvvəl yaşanılan "aura" halında uzun çəkən dejavu görülür. Aura bitdikdən sonra isə epileptik tutma başlanır. Bu nevroloji bir xəstəlikdir. Yəni burada dejavu epilepsiya xəstəliyinin xəbərçisidir.
2. miqren. Epilepsiya kimi miqren də adətən "auralı" xəstəlikdir. Yəni atak başlamazdan əvvəl bu tərzdə "gəlirəm, hazır ol" deyir. Miqrenli xəstələrdə beyin qabığında elektrik artımı baş verir, sonra dərhal bu aktivlik sönür. Burada yaşanılan dejavunun da bununla əlaqəli ola biləcəyi güman olunur. Epilepsiya kimi bu da nevroloji bir problemdir.
3. neyrodegenerativ xəstəliklər- alzheimer, dimensiya, parkinson və s.
Əvvəl də qeyd etdiyim kimi dejavu hafizə prossesləriylə yəni hafizənin yaranmasında, məlumatların depolanıb üzə çıxarılmasında iştirak edən beyin hissələriylə əlaqəlidir. Neyrodegeneratif xəstəliklərin də hamısında beynin bu qisimləri zərər görür. Ya əriyir (atrofiya) ya aktivliyi azalır və s. Bu xəstəliklər səbəbilə adı çəkilən hissələrdə anormal elektrik axımları və digər fəaliyyətlər baş verir.
4. beyin şişləri
Neyrodegeneratif xəstəliklərdə olduğu kimi beyin şişləri də beynin bəzi hissələrinin disfunksiyasına səbəb olur. Buna görə də bu xəstələr tez-tez, uzun müddət çəkən dejavu yaşaya bilirlər.
5. psixiatrik xəstəliklər
Dejavu və psixoloji xəstəliklər arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Amma xronikiləşmiş, çox güclü stress, o cümlədən təşviş pozuntularından əziyyət çəkən şəxslərdə dejavu daha tez-tez görülə bilər. Amma dejavunun tez-tez yaşanması bu xəstələri qorxutmasın. Çünki burada yaşanılan dejavu adını çəkdiyim xəstəliklərin ağırlaşacağını və ya irəlilədiyini göstərməz. Ürəyiniz rahat olsun.
dərman preparatları
Dopamin-serotonin kimi neyrotransmitterlərlə "oynayan" dərmanlar istifadə edirsinizsə dejavu yaşamağınız heç təəccüblü hal deyil. Dejavu haqqında araşdırmalar aparan tədqiqatçılar bu vasitələrin istifadəsi ilə dejavunun daha tez-tez, daha uzunmüddətli olduğunu müşahidə etmiş, dərmanlar kəsildikdə dejavu da aradan qalxmışdır.