beyin ölümü

Beynin qanla təchiz olunmasının dayanması, elektrik aktivliyinin dayanması ilə baş verən, geri dönüşü mümkün olmayan tibbi vəziyyət. Əgər bir insanda beyin ölümü gerçəkləşibsə onun həyata qayıtma ehtimalı sıfıra bərabərdir. Yəni bu halın "beyin ölümü" adlandırılması xəstənin hələ ölməməsi demək deyil. Beyin ölümü gerçəkləşmiş bir xəstə həm rəsmi olaraq, həm də tibbi olaraq ölmüşdür.
Əvvəlcə beyin ölümü ilə tez-tez qarışdırılan hallara nəzər salaq. Təbii ki, tibb sahəsi ilə əlaqəsi olmayanlar normal olaraq çaşqınlıq yaşayır. Amma müasir tibb elmi beyin ölümünü çox dəqiqliklə bənzər hallardan ayırd edə bilir.
Beyin ölümü ilə qarışdırılan hallardan biri koma halıdır. Beynimizi 2 hissəyə bölsək, üst hissə - böyük beyin yarımkürələri, xüsusilə yarımkürələrin korteksi (qabığı) zədə almışsa (zədə dedikdə kəllə-beyin travmaları, qan dövranı pozuntuları və s. nəzərdə tutulur) xəstə koma halına düşə bilər. Komadakı xəstənin şüuru qapalıdır. Hərəkət etməz, danışmaz, koqnitiv funksiyaların demək olar ki, hamısı itmişdir. Amma beynimizin alt hissəsində beyin kötüyü (brain stem) deyilən, daxili orqanlarımızın işini tənzimləyən, bədəndə qeyri-iradi baş verən dəyişiklilərə nəzarət edən bir hissə də var. Komadakı xəstədə birinci hissə olan böyük beyin yarımkürələri öz işini görməz. Amma beyin kötüyü öz funksiyasını tam və ya qismən yerinə yetirməyə davam edər. Xəstə koma halında nə qədər qalsa da həm beyin kötüyünün iştirakı ilə, həm də tibbi vasitələrin dəstəyi ilə xəstə nəfəs alıb-verər, ürəyi döyünər. Beyində hələ də müəyyən qədər elektrik aktivliyi və qan təchizatı vardır. Komanın vəziyyətindən asılı olaraq xəstə komadan həyata qayıda , vegetativ vəziyyətə keçə və ya beyin ölümü yaşaya bilər. Amma beyin ölümündə adını çəkdiyim beynin 2 hissəsinin də fəaliyyəti dayanmışdır. Beynə artıq qan getməz. Bu o deməkdir ki, kəllə qutusunda yerləşən beynin nə qədər hissəsi varsa hamısı ölmüşdür. Bircə onurğa beynində qismən aktivlik görülə bilər, amma onurğa beyin də baş beyin olmadan heç bir işə yaramaz. Xəstənin beyin ölümü gerçəkləşdikdən sonra müəyyən saat və ya tibbi dəstəklə bir neçə gün orqanları yaşayar. Amma aparatlardan ayırdıqdan çox qısa müddətdə orqanlar da ölər. Çünki orqanların işini idarə edəcək "müdir" artıq yoxdur. Beyin ölümü gerçəkləşmiş xəstənin orqanları başqa xəstələrə köçürülə bilər. Təbii ki, xəstə yaxınlarının razılığı və orqanların sağlam olub-olmamasından asılı olaraq qərarlar dəyişə bilər. Əlavə olaraq, həkimlər beyin ölümü diaqnozu qoymaq üçün müəyyən müddət gözləyir, bu müddətdə testlər aparılır, MRT, elektroensefaloqram (eeq) kimi vasitələrdən istifadə edirlər.
Beyin ölümü ilə, həmçinin koma ilə qarışdırılan bir tibbi vəziyyət də vegetativ vəziyyətdir. Türkiyədə "bitkisel hayat" olaraq adlandırılan bu hal beyin ölümündən çox komaya bənzərdir. Komada olduğu kimi şüur qapalıdır. Amma vegetativ vəziyyətdə olan insanlar bəzən gözlərini aça, qismən hərəkət edə bilərlər. Şüur qapalıdır deyə bu hərəkətlər şüursuz, qeyri-iradi olaraq baş verir. Bu xəstələrin həyata dönməsi çətindir, amma mümkünsüz deyil. Ona görə də həkimlər komada və vegetativ vəziyyətdə olanların yaşaması üçün əllərindən gələni edirlər (etməlidirlər). Ümumiləşdirsək, beyin ölümü keçirmiş şəxs artıq ölüdür, amma komadakı və ya vegetativ vəziyyətdəki şəxs isə xəstədir, hələ də yaşamaq ehtimalları vardır.
sifarişi verən: Kafkanın playboy jurnalları

xanlıqlar dövrü

Azərbaycan türklərinin hakim mövqedə olduğu avşarlar imperiyasının parçalanması ilə yaranan, özünü bir şey zənn edərək hər hoqqadan çıxan əyalət xanlarının sayəsində qan gölünə çevrilən tariximizin ən utancverici səhifəsi. Nadirqulu xan avşar sui-qəsdlə öldürülür. Dövlətin başında olan qızılbaşlar arasındakı birlik də dağılır və bu adamlar didişməyə başlayır. Avşarlar, şahsevənlər, qacarlar, bayatlar kimi qızılbaş tayfaları hərəsi bir "rayonun" başına keçib dövlət olmağa çalışır. Təbii ki, avşarlar imperiyası dağıldıqda qeyri-türk etnik qrupların da əli armud yığmır. Sərab xanlığı kimi kürd xanlıqları da qurulur. Amma mərkəzi və cənubi iranda əsas hakimiyyət zəndlərin əlinə keçir. Zəndlər lur xalqına mənsub idi. Dövlətin rəsmi dili farsca idi və tamamilə farslar tərəfindən idarə olunurdu. Əsrlərdir ki türk əsarətində yaşayan farslar azərbaycan xanlıqlarına da hücum etməkdən çəkinmirlər. Zəndlər çox uğurlu olmur və iranda mərkəzləşmiş hakimiyyət yarada bilmirlər. Farslar tam bir "oh" çəkib bu kiçik hakimiyyətin dadını çıxarmağa çalışarkən mazandaranda əsas rəqibləri olan qızılbaş-qacar sülaləsi qara bir bulud kimi zəndlərin üzərinə çökür. Əvvəllər də toqquşmuş bu iki sülalədə adətən üstün tərəf zəndlər olurdu. Amma ağaməhəmməd xan qacar qətiyyən özündən əvvəlkilərə bənzəmirdi. Atası zəndlər tərəfindən öldürüldüyü və özü də xədim edildiyi üçün zəndlərə qarşı nifrət bəsləyirdi və onlardan qisas almağı planlayırdı. O, türkmən tayfalarını toplamağı bacarır. Ağaməhəmməd xan istədiyinə nail olur. Farslara kimin ağa olduğunu göstərmək üçün kirmanda qətliam törətməkdən çəkinmir. Zəndlər sülaləsinin başındakı lütfəli xanı da işgəncə ilə öldürür. Bütün bunlar baş verərkən gerizəkalı azərbaycan xanlıqları da şimalda bir-birini gəmirməyə davam edir. Ağaməhəmməd xan iranı ələ keçirir, sonra isə güney azərbaycan xanlıqlarının bir çoxunu tabe edir. Nəhayət şimalın dəcəl xanlığı olan qarabağ xanlığına yürüş edir. Amma xan sui-qəsdlə öldürülür. Ağaməhəmməd xanın ölümü ilə həm ruslar, həm də rusmeyilli azərbaycan xanlıqları rahatlıq tapır. Bunun meyvəsini də təbii ki, ruslar yeyir. Ağaməhəmməddən sonra da illərlə rus-qacar müharibəsi gedir. Baxmayaraq ki müharibədə qacarlar daha üstün orduya və taktikaya sahib idilər, xanlıqlar sayəsində ruslar qafqaza girir və qacarlar rusların önünü kəsmək üçün məcbur qalıb gülüstan və türkmənçay müqaviləsini imzalayırlar. Şimali azərbaycan tamamilə rusların əlinə keçir. Xanlıqlar sayəsində:
1. Azərbaycan 2 yerə bölünür.
2. Şimali azərbaycanda ruslar dərhal assimilyasiya siyasətini başladırlar.
3. Türk əhaliyə qarşı ruslar erməniləri dəstəkləyir və erməni deyilən millət başımıza bəla olur.
4. Türk tarixinin son imperiyası olan qacarlar tənəzzülə uğrayır və dövlət farslaşaraq indiki irana çevrilir.
5. Güney azərbaycan qacarlardan sonra fars hakimiyyətində yaşamağa başlayır.
6. Şimalda rus, cənubda fars şovenizminə məruz qalan türklərin dili, etnik kimliyi zədə alır, tarixləri saxtalaşdırılır və öz içlərində belə hissələrə parçalanmağa məruz qalır.
Ümumiləşdirsək, əvvəlki entridə yazılanlarla tam razılaşaraq yerlibazlığın burdan başladığını görmək çətin deyil. Azərbaycanlılarda olan bu natamamlıq kompleksinin də səbəblərindən biridir xanlıqlar dövrü. Çünki fars-rus məngənəsində o qədər sıxışmışıq ki hələ də öz etnik kimliyini bilməyən insanlar olmuşuq. Kim olduğunu bilməyən bir millətdən inkişaf gözləmək öküzdən süd sağmağa çalışmaq kimi bir şeydir. Nəticədə dağıstanlıları etalon olaraq görən qaqalarımız, farslara sitayiş edən dindarlarımız, rusların ağzına girən elit təbəqəmiz var. Biz eyni ölkədə yaşasaq belə xalq deyilik.

idman dərsində qızlarla voleybol oynayan qaqaş

Bir də bunun "qızların belə komandalarına almadığı qaqaş" versiyası var. Oğlanlar tərəfindən çıxdaş olunmanının dibini görmüş bu qaqaşı qızlar da sevməz. Bu qaqaş ancaq summativlərdə yada düşər, sonrakı gündə sınıq tualet qapısı qədər dəyər görməz. Heç dostu olmadığı üçün valideynləri tərəfindən aldığı bayquş ləqəbini daşımaqdadır. Qaqaş maldır, siz onun kimi olmayın.
(baxma: uşaqların əslində çox qəddar varlıqlar olması)
(baxma: bayquş ləqəbinin haqqını verən adam)

stress

Qeyd: entridə sağlam stress haqqında məlumat verilib. Stressə bağlı olan post-travmatik stress, xroniki stress, kuşinq sindromu kimi psixopatalogiyalar üçün ayrı başlıqlarda məlumat veriləcək. Adı çəkilən mövzulardakı entrilər bunun davamı olacaq.
Stress təkcə insanlarda yox, başqa bir çox canlıda, xüsusilə heyvanlarda çox önəmli funksiyalar yerinə yetirən emosianal və fiziki reaksiyadır. Təkamüldə stress növlərin həyatda qalması üçün olmazsa olmazlardan biridir. Canlını öz ehtiyacını ödəməyə (qida, su və s.) təşviq edən, özünü qorumağa ehtiyac yarandıqda da canlını hərəkətə keçirən reaksiyadır stress. Mövzumuz zoologiya deyil, sadəcə stressin necə vacib bir reaksiya olduğunu bilməliyik.
insanda da stress ən az heyvanlarda olduğu qədər önəmlidir. Məsələn, biz də aclıq və ya susuzluq hiss etdikdə bu bizə narahatlıq verir. Bədən özünün ehtiyacı ilə bağlı bizə mesaj verir və bizdə stress yaradaraq ehtiyacımızı ödəmək üçün bizi hərəkətə keçirir. Və ya özümüzü təhlükədə hiss etdikdə, həyəcanlandıqda da stress öz işini görmək üçün aktivləşir. Stressin nəticəsi olaraq 3 reaksiya veririk: savaş (fight), don (freeze), qaç (flight).
indi isə gələk bu gözəl stressimizin fiziologiyasına. Stress birbaşa beyindən öz başlanğıcını götürür. Belə ki, böyük beyin yarımkürələri (beyin deyəndə ağlımıza gələn ikipaylı, qıvrımlı, iri hissə) ödənməmiş ehtiyacı və ya təhlükəni hiss edərək limbik sistem adlanan, beynin orta hissəsindəki mürəkkəb sistemə siqnal göndərir. Bu hissədə yerləşən "amiqdala" adlı bir hissəyə ilk mesaj gedir. Beynimizin ən "şüvən" üzvü olan amiqdala çox ağıllı bir hissə deyil. Amiqdala dərhal limbik sistemin digər bir üzvü olan hipotalamusa siqnal göndərir. Hipotalamus "crh" adlı bir hormon ifraz edir. Bu hormon "kortikotropin ifraz etdirən" hormondur. Crh qana ifraz olunaraq hipotalamusun altındakı məşhur hipofiz vəzini oyadır. Hipofiz də öz növbəsində adrenokortikotropin (adı ilə böyüyəsicə) deyə bir hormon ifraz edir. Bu uzundraz hormon hipofizdən qan yolu ilə çıxaraq böyrəküstü vəzimizə yollanır. Vəziyə çatdıqda böyrəküstü vəzin qabıq hissəsinə təsir edərək əsas stress hormonu olan "kortizol" hormonunun ifrazına səbəb olur. Kortizol böyrəküstü vəzidən qana ifraz olunur və qanla bir sıra orqanların işinə təsir edir. 10 dəqiqə ərzində bu hormon öz funksiyalarını yerinə yetirmiş olur:
Qaraciyər. Qaraciyər həmişə ehtiyat halda qlükaqon halında şəkər saxlayır. Kortizol qaraciyərə təsir etdikdə ehtiyyatda olan qlükaqon parçalanır və qlükoza halında qana keçir. Nəticədə qanda şəkərin miqdarı artır. Kortizolun bunu etməsinin səbəbi şəkərin verdiyi enerji ilə orqanizmi hərəkətə keçirməsidir.
Həzm sistemi orqanları. Məlum məsələdir ki, stresli olduğumuzda yemək düşünə bilmirik. Çünki daha böyük problemimiz var. Stress buna görə həzm sistemimizi bloklayır. iştahımız kəsilir, həzmimiz yavaşlayır, ağzımız quruyur, bağırsaqlarımızın işi ləngiyir. Qanımızda xolestrin miqdarı artır. Mədə xlorid turşusu istehsalını zəiflədir, mədəaltı vəzin də işi yavaşlayır. Buna görə stresli olduğumuzda mədəmizdə və bağırsaqlarımızda qəribəlik hiss edirik. Çünki stress bütün gücümüzü stessogen faktora yönəldir deyə enerjimiz əzələ kimi daha lazımlı yerlərə sərf olunur.
immun sistemi. Kortizol immun sistemimizi də bloklayır. immun sistemimiz bədənimizdəki yad cisimlərə hücum edərək bizi xəstəliklərdən, zərərli bakteriyalardan və infeksiyalardan qoruyur. Amma stress altındaykən kortizolun bunu bloklaması orqanizmi xəstəliklərə qarşı müdafiəsiz edir. Təbii ki, yenə də stress altında olarkən sadəcə təhlükəni dəf etməyə yönəlirik. Orqanizmimiz həm stressogen faktoru yox etməyi, həm də infeksiyadan qorunmağı eyni anda bacara bilmir. Bu bloklanmanın səbəbi də məhz budur.
Qan-damar sistemi. Kortizol ürək döyüntülərini artırır. Stress altında olarkən bizə daha çox enerji lazım olur və bizə də bu enerjini qan verir. Ürək daha intensiv çalışır, arterial təzyiq artır.
Ağciyərlər və tənəffüs. Stress anında daha çox enerjiyə ehtiyacımız olduğu qədər daha çox oksigenə də ehtiyac duyuruq. Buna görə nəfəs alış-verişimiz artır.
Beyin və sinir sistemi. Stressin beyindən başladığını qeyd etdim. Amma dolayı yolla stressin işinin ucu yenə də beyinə toxunur. Belə ki, stress diqqət, yaddaş kimi koqnitiv funksiyaların işini gücləndirir. Məsələn, imtahan stressimiz sayəsində biz imtahanda diqqətimizi imtahana verə bilirik. Kortizol hippokampusa təsir edir və yadasalmanı gücləndirir, diqqətimizi artırır. Stress beynimizi sanki "qamçılayıb" oyadır. Serotonin ifrazı azalır deyə stress altında özümüzü çox da xoşbəxt hiss etmirik.
Kortizol stressin yaranmasında təkbaşına iştirak etmir. Bu hormonla paralel olaraq böyrək üzü vəzin mərkəz hissəsi olan beyin maddəsindən adrenalin (epinefrin) adlanan hormon ifraz olunur. Yuxarıda adını çəkdiyim savaş/don/qaç reaksiyalarından birini verməyimizin səbəbkarı adrenalindir. Kortizol daha mülayim və işini aramla görən bir hormondur. Amma adrenalin çox qısa müddətdə orqanizmdə böyük enerji yükü yaradır. Bu iki hormon demək olar ki, oxşar funksiya yerinə yetirirlər.
Stressi yox etməyimiz mümkün deyil. Çünki inanılmaz dərəcədə həyati funksiyalar yetirir. Bizi səhər yuxudan oyadıb yeni günümüzə başlatmağa sövq edən, təhlükələrdən qoruyan, motivasiya yaradan çox normal bir reaksiyadır.

müəllimlərin işə qəbul imtahanı

Mənasız hesab etdiyim, müəllimlik ixtisasından məzun olmuş tələbələrin qorxulu yuxusu. Əslində buna bənzər imtahanlar inkişaf etmiş ölkələrdə də tətbiq olunur. Təxmin edə biləcəyiniz kimi onlarda müəllimlər daha məşəqqətli yollardan keçirlər amma bu mərhələni keçdikdə artıq peşəkar bir müəllim olurlar. Pedaqoq deyiləm, amma bildiyim qədərilə vəziyyət belədir:
Azərbaycanda hər hansı bir müəllimlik ixtisasından məzun olmusunuz. Yenə öz ixtisasınızdan və kurikulumdan imtahan verirsiniz. Sonra isə "müsahibə" mərhələsi deyilən bir mərhələdən keçirsiniz və dövlət sizi vakant yerlərə yönləndirir. Vakant yerlər məhduddur. Yəni sadəcə imtahanınızı keçib iş tapmağa çalışırsınız. Bu imtahanlar müəllimləri ixtisasından soyudur deyə düşünürəm. Çox dəxlisiz suallarla qarşılaşırsınız. Yəni müəllim olmaq üçün sizi 4 divar arasına tıxıb əcaib suallarla imtahan edirlər. Praktik yönümü yoxdur. Məsələn, Böyük Britaniyada "The qulified teacher status exams" deyə bir imtahan var. Bu imtahanın məqsədi müəllimləri divara dirəyib "biliyinizi yoxlayırıq" deməkdən çox ixtisaslaşmaya yönəlib. Yəni orada müəllim olmaq istəyən birini ixtisasla bağlı bilikləri və ya şansı xilas etmir. Bir də dövlət onları praktika üçün təhsil müəssələrinə göndərir və bu mərhələni praktikada iştirak etmədən bitirmək mümkün olmur. Praktika müddətində bu müəllimlərin uşaq psixologiyasına bələdliyinə, sinfi idarə etmək bacarığına, uşaqlara fərdi yanaşmasına və güclü yönlərinin aşkara çıxarmasına baxılır. Təbii ki bu sistem azərbaycana gəlsə təhsilimiz şaha qalxar. Amma onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bunun tətbiqi üçün çox böyük miqdarda sərmaye ayrılmalıdır. ikincisi də ki, müəllimləri 400 manat maaşa işləmək üçün bu qədər həngamənin içindən keçirmək müəllimlərdə motivasiyanı darmadağın edəcək normal olaraq. Gördüyüm qədərilə miq imtahanı sadəcə olaraq müəllimləri incitmək, keçənləri də çox aşağı maaşa işlətməyə yönəlib. Yoxsa təhsil sistemini inkişaf etdirmək, ixtisaslaşmış müəllim yetişdirmək heç kəsin vecinə deyil.

ata ana əvəzinə papa mama demək

Bir qohumum ata-anasıyla kəndə gəlmişdi. Uşaq idik bütün günümüz birlikdə oynayaraq keçirdi. Uşaq mənim öz anamı "ana" deyə çağırmağıma təəccüblənirdi (rusdilli ailə idilər). Bu xitab deyəsən uşağın xoşuna gəlmişdi. Bir gün biz həyətdə oynayanda evdəki anasını "ana, kurtkamı at da pəncərədən" deyərək çağırdı. Anası pəncərədən çıxıb "Ana nədi kəndçisən sən? Dəli oğlu dəli" dedi. Mənim orada olduğumu görə-görə bunu demişdi. O an özümü p*x kimi hiss etmişdim. Deməli "ana" demək, kəndçi olmaq ayıb bir şeymiş kimi düşünürdüm. Məndə əvvəllər natamamlıq kompleksi yaradan bu hadisə indi "russkoyaziçni" olan azərbaycanlılara qarşı gizli bir nifrətə çevrilib (artıq sözlüyə yazdığıma görə çox gizli deyil.. nəysə). Kim deyirsə ki, rusdillilər elit təbəqədir, rusdilli olmaq ruspərəst olmaq deyil yalan deyir. Bu adamlar öz millətlərini aşağı təbəqə olaraq görürlər və öz uşaqlarına da bu düşüncəni yeridirlər.
Qeyd: yazdıqlarım sadəcə ruskoyaziçni olanları əhatə edir.

ərəbzəngi

Şah ismayıl dastanının önəmli qəhrəmanlarından biri. Ərəb Zəngi Türkman elinə gedən yolda camaatın yolunu kəsən çox güclü bir pəhləvan olur. ismayıl öz sevdiyinin arxasıyca türkman elinə yollandıqda ərəb zəngi şahın qarşısını kəsir, ona "kəllən mənə divarımı tamamlamaq üçün lazım olacaq" deyərək meydan oxuyur. Şah Ərəb Zəngi ilə uzun müddət mübarizə aparır ancaq 2 dəfə məğlub olaraq "allahın haqqı üçdür" deyərək ərəb zəngidən onun canını bağışlamasını xahiş edir. Ərəb zəngi onu bağışlayır və bir şans verir. Amma uzun müddətli mübarizədən sonra tərəflər yorğun düşür və səhəri gün davam etmək qərarına gəlirlər. Ərəb Zəngi şahı öz qalasında qonaq edir. Yemək yedikdən sonra ərəb zəngi öz otağına çəkilib yatır. Şahın isə qorxudan gözünə yuxu getmir və durub qalanın otaqlarını gəzməyə başlayır. Şah qalanın gözəlliyinə valeh olur və bütün otaqları gəzmək qərarına gəlir. Təsadüfən otaqlardan birinə daxil olduqda çox gözəl bir qızın yatdığını görür. Şah əvvəlcə bu qızın kim olduğunu başa düşmür. Yatağın yanında ərəb zənginin döyüş libasını gördükdə bu gözəl qızın ərəb zəngi olduğunu anlayır. Səhər açılır, döyüşə davam etmək üçün iki pəhləvan meydana çıxır. Bu döyüşdə şah qalib gəlir. Məğlub olan ərəb zəngi şaha əslində qız olduğunu etiraf edir. Şah da qarşılığında bunu bildiyini deyir və bu ikili bir-birinə qarşılıqlı sözlər verərək möhkəm dost olurlar. Ərəb zəngi kim olduğunu şaha danışır. Əslində ərəbistanlı bir paşanın qızı olduğunu deyir. Paşa ölür, ərəb zənginin qardaşı atasının yerinə keçir. Qardaşı çox qəddar, xalqın haqqına girən, eyş-işrətdən başqa bir iş görməyən adam olur. Bir gün qardaşı ərəb zəngidən qonşuya getməsini istəyir, özünün isə yeyib-içib əylənəcəyini deyir. Ərəb zəngi qonşuya gedir, amma qardaşının elədiklərindən təngə gələrək qayıdır və aşpazın yanına gedir. Qardaşının və onun qonaqlarının şərabına bihuşdarı qatıb hamısını yatırdır. Qardaşının məclisinə girib qardaşı da daxil olmaqla hamını öldürüb sarayı tərk edir və təkbaşına bir qalada yaşamağa başlayır. O gündən etibarən bütün kişilərə nifrət edən ərəb zəngi yol kəsərək kişilərdən intiqam almağa çalışır. Sadəcə özünü məğlub edən bir kişi ilə evlənmək istədiyini deyir. Amma şah öz sevdiyinin olduğunu desə belə ərəb zəngi şahla əlaqəsini kəsmir.
Şah ərəb zəngi ilə arasını düzəltdikdən sonra türkman elinə birlikdə gedirlər, şahın sevgilisinə qovuşmasında ərəb zəngi əlindən gələn köməyi şahdan əsirgəmir. Şah sevgilisini qəddar atanın əlindən alır ve evlənirlər.

the painting pool

Original adı "Hovz-e Nakkashi" olan, 2013-cü ildə çəkilmiş dram janrındakı iran filmi. Oscar mükafatına namizəd olmuş, bir neçə beynəlxalq mükafat qazanmışdır. Filmin dili farscadır. (Qeyd: entridə spoiler yoxdur.)
Reza və məryəm əqli qüsurludur (daha dəqiq desək autistik əlamətləri də var hər ikisinin). Bir gün xəstəxanada təsadüfən tanış olurlar və evlənirlər. Evlilikdən Süheyl adlı oğulları dünyaya gəlir. Amma süheyl normal, hətta yüksək intellektli bir uşaqdır və ata-anasının başqalarından fərqləndiyini dərk etdiyi yaşa gəldikdən sonra filmin əsas mövzusu başlayır.
Film psixoloji, sosioloji mesajlarla dolu mükəmməl bir filmdir. Dram filmi olmağına baxmayaraq dramın dozasını qaçırıb izləyicini neqativliyə boğmur. Musiqilərdən az və qədərində istifadə ediblər. Aktyor və aktrisa heyəti möhtəşəmdir. Çox bəsitmiş kimi görünən bir mövzudan bu qədər mükəmməl bir iş ortaya çıxarmaqları həqiqətən təqdirəlayiqdir. Oscara namizəd olmağından çox niyə ala bilmədiklərinə təəccüblənirəm.
Fraqmanı:

(youtube: )

empatiya

Başqalarının duyğularını oxuya bilmə, hiss edə bilmə bacarığı. 2 tipini ayırd edə bilərik: koqnitiv empatiya və emosianal empatiya.
Koqnitiv empatiya. Loru dildə desək duyğuları "oxumaq". Məsələn, siz qarşınızdakı insanın nə hiss etdiyini anlayırsınız. O hislərini sizə açıqlamadan siz onun qəzəbli, kədərli, təşvişli, şən olduğunu anlayırsınızsa bu koqnitiv empatiya bacarığınızın olması sayəsindədir.
Emosianal empatiya. Koqnitiv empatiyadan fərqli olaraq bu bacarığın sayəsində siz qarşınızdakı insanın hiss etdiklərini özünüz də hiss edə bilirsiniz. Məsələn, biri sizə ağlayaraq başına gəlmiş pis hadisəni danışır. Hadisəni danışdıqca təbii olaraq qarşınızdakı insanın duyğuları da dəyişir. Koqnitiv empatiyanız sayəsində o duyğu keçidlərini "oxuyub" anlayırsınız. Amma emosianal empatiyanızın iştirakı ilə qarşınızdakı insanın emosiyalarını özünüzdə hiss edirsiniz. Əgər onun duyğuları qorxu-kədər-peşmanlıq arasında dəyişirsə sizin empatiya səviyyənizə uyğun olaraq bu emosianal dəyişimi siz də yaşayırsınız.
Bəzən insanlar şəxsiyyət pozunutlarında və psixiatrik xəstəliklərdə empatiyanın olmadığını hesab edirlər. Lakin bu əsassız bir yanaşmadır. Şəxsiyyət pozuntularından bir neçə nümunəylə açıqlayım:
Psixopatiya. Psixopatlarda/sosiopatlarda emosianal empatiya çox zəif olur (hətta olmur). Amma bunun əvəzində onların çox güclü koqnitiv empatiyaları olur. Bu insanlar digərlərinin duyğularının nə olduğunu çox yaxşı anlayırlar. Məhz bunun köməyi ilə öz qurbanlarını manipulyasiya edərək mənfəətləri uğruna istifadə edə bilirlər. Emosianal empatiyaları zəifdir deyə qarşılarındakı insanın hiss etdiklərini hiss edə bilmirlər. Bu insanları təhlükəli edən də bu bacarıqlarının zəif olmasıdır.
Narsisizm. Narsistlərdə psixopatlarda olduğu kimi emosianal empatiya çox aşağı, koqnitiv empatiya çox yuxarıdır. Hətta bu iki pozuntunun ortaq cəhətlərindən biri budur (qeyd: narsizm və psixopatiya fərqli şəxsiyyət pozuntularıdır). Bundan istifadə edən narsistlər özlərini maskalaya və əzmək üçün qurban tapa bilirlər.
Şizoidlər. Şizoidlərdə hər iki növ empatiya çox azdır. Bu insanlar üçün kimin nə hiss etdiyi maraqlı deyil. Sadəcə istəkləri insanlardan uzaq olmaqdır. Narsistlər və psixopatlar kimi qurban axtarmazlar.
Borderline. Bu insanlar ümumiyyətlə emosiyaları ekstrim həddə yaşayırlar. Emosianal empatiya çox yüksəkdir, amma koqnitiv empatiya üçün eyni şeyi demək olmaz. Bəzən koqnitiv empatiya qurmağı bacarsalar belə bu davamlı olmaz.
Autistiklər və şizofrenlər. Şizoid şəxsiyyətlər üçün yazdıqlarımın eynisi bunlar üçün də keçərlidir.
Psixologiya və psixiatriyada adətən bu iki empatiya arasındakı balansın pozulması və ya olmaması pataloji hal hesab olunur. Empatiya azlığı ayrıca bir pozuntu deyil yuxarıda qeyd etdiyim kimi bəzi pozuntuların simptomudur.
Bütün bunlara baxmayaraq son dövrlərdə hiper empatiya adlanan yeni bir anlayış istifadə olunur (tibdə və psixologiyada diaqnoz sayılmır). Hiper empatiya və ya qısaca "empatlıq sindromu" empatiyanın həddən artıq yüksək olmasına verilən addır. Belə ki, bu insanlarda empatiya həyat keyfiyyətini aşağı salacaq qədər yüksək olur. Bunların ürəklərinin getməsi üçün "yara", "qan", "suluq" sözlərini eşitmələri belə kifayət edə bilər.

alternativ sözlük nikləri

(baxma: kökü üstə bitməyən ot)
(baxma: oba köçərkən seçkiyə gedən gəlin)
(baxma: nickulya)
(baxma: nickməmməd)
(baxma: suya gedən keçəl)
(baxma: ayaq feministi)
(baxma: xolodelnick)

sezen aksu

Çox qatı bir erməni sevicisi olan türkiyəli bəstəkar-müğənni. Mahnıları klassikdir mi? Bəli. Özünəməxsus səsi və oxuyuş stili var mı? Var. Onno Tunç və aysel gürel ilə çalışdığı dövrlərdə kariyerasının zirvəsini görmüş olsa da kifayət qədər öz bəstələdiyi və söz yazdığı mahnısı da var. Aşkın nur yengi, harun kolçak, levent yüksel, sertab erener, ışın karaca, yıldız tilbe, şebnem ferah kimi sənətçiləri türk musiqisinə qazandırmışdır. Amma bu kimliyinin qaranlıq bir arxa planı olduğu da deyilir və buna görə də "haterları" çox olan məşhurlardan biridir. Belə ki, 90-cı illərdən etibarən türkiyədə musiqi sahəsinin mafyasına çevrildiyi, sadəcə öz dəstəklədiyi sənətçilərin yüksəlməsinə şərait yaratdığı, geri qalanlarının isə ayağının altını qazaraq səhnələrdən yox etdiyi deyilir. Xüsusilə bendeniz, özlem tekin kimi 90-cı illərin çox məşhur və istedadlı sənətçilərinin tarixin tozlu səhifələrində qalmasında çox böyük payı olduğu deyilir. Təbii ki, bunda sezen aksunun atasının önəmli bir siyasi fiqur olmasının da rolu ola bilər. Bunlar sadəcə haterların uydurduğu fərziyyələrdir mi yoxsa həqiqətdir mi bilinməz. Sezen aksu heç vaxt mediaya açıq şəkildə heç kəsə düşmən mövqedə olmayıb. Hətta açıqlamalarında "çetin ceviz" deyə biləcəyimiz ajda pekkan, nazan öncel və nilüfer kimi usta sənətçilərə tərif yağdırmışdır. Bu qədər tənqidlərə baxmayaraq onun sənətçi kimliyinin dəyərli olduğu bir gerçəkdir.

azərbaycan dili

Türk dillərindən biri. Oğuz qrupunda olmağına baxmayaraq qıpçaq, qarluq və qədim bulqar türkcəsindən də izlər daşımaqdadır. Çünki bu türk boyları da azərbaycan türklərinin formalaşmasında iştirak edib. Məsələn, Gəncə-qazax dialektləri, borçalı dialekti qıpçaq türk dilləri (tatar, qazax və s.) kimi sərt və konkretdir. Sözü uzatmağı sevməzlər və dilimizin əsas qanunlarından biri olan ahəng qanunu çox gözəl qoruyurlar. Məsələn, gəncə-qazax dialektində "ver maa/maña" ifadəsi qazax dilində "ber mağan", kırım dialektində (tatarcada) "ber maña" şəklində tələffüz edilir.
Cənub qrupu dialektlərində də qıpçaq izləri görülür. məsələn, ərdəbil dialektində "tapa bilmədim" ifadəsi "tapaailmədim" kimi səslənir. Bir qıpçaq dili ilə müqayisə etsək tatarcada bu ifadə "tabaalmadım" şəklində deyilir. Amma cənub qrupu dialektlərində (naxçıvan və güney azərbaycan bura daxildir) daha çox qarluq türkcəsinin (özbək/uyğur) özəllikləri görülür. Məsələn, "a" səsinin "o"-ya bənzər tələffüzü, sözlərin uzadılması, ahəng qanununun tez-tez pozulması kimi hallar misal ola bilər.

azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

ingilis dilindəki
(baxma: clumsy) şimal-qərb dialektlərindəki "suruxvat" qarşılığı ola bilər amma ədəbi dildə qarşılığı yoxdur. Türkiyə türkcəsindəki qarşılığı üçün (baxma: sakar )
(bax: procrastination )

məktəb psixoloqu

Azərbaycanda adı olub özü olmayan psixoloqlardır. Əslində məktəb psixoloqları ən az müəllimlər qədər önəmlidir. Belə ki, bu mütəxəssislər vaxtaşırı uşaqlarla söhbət aparmalı, həm də şagird-müəllim-valideyn əlaqəsinin sağlam qurulmasına kömək etməlidirlər.
Bəs çiçəklənən ölkəmizin gül bağçaları olan məktəblərimizdə vəziyyət necədir? Ömrü boyu ölkə xaricinə çıxmamış bir vətəndaş olaraq öz məktəb psixoloqundan fayda görən (hətta üzlərini belə görmək möcüzədir) bir allah bəndəsi görə bilmiş deyiləm. Azərbaycanda məktəbi sağlam psixologiyayla bitirmək belə çox çətindir. Ağır dərs sistemi, həddən artıq avtoritar müəllimlər və valideynlər, davranış pozuntulu, dəhp-li, autistik uşaqların bir yerdə olduğu 40 nəfərlik siniflər, Təzyiqlər, dava-dalaşlar, diskriminasiyalar, yeniyetməlikdə ərşə qalxan hormonlar və özünəqəsd həddinə qədər çatdırılan, ən "yaxşı" halda travma alan uşaqlar. Təbii ki, məktəb psixoloqu təkbaşına bunların hamısının məsuliyyətini daşıya bilməz. Ancaq necə ki müəllimlik peşəsi indi "olmazsa olmaz" sayılan bir peşədirsə, məktəb psixoloqu da bir o qədər önəmlidir. Maaşlarının çox az olması, azərbaycandakı psixoloqların üzərində "dəli həkimi" damğasının olması bu ixtisasda əməlli başlı boşluq yaradır. Əsl ixtisası buna uyğun olan "təhsildə sosial-psixoloji xidmət" fakültəsi məzunları belə məktəblərdə işləməyə yönəlmir normal olaraq. Onu da qeyd edim ki, qonşu dövlətlərdə belə məktəb psixoloqları öz işlərini görürlər. Təkcə liseylərdən və ya özəl məktəblərdən söhbət getmir. Dövlət müəssisələrində də bu peşə lazımi qədər fəaliyyət göstərir.

alfa nəsli

2010-cu illər və sonrasında doğulan fərdləri əhatə edən nəsil. Mən bu entrini yazarkən ən böyük fərdləri artıq 14 yaşında yeniyetmə qızlar/oğlanlardır. Bir reallıq var ki, hər nəsil özündən sonrakını pisləyir. Bu istisnasız belədir. Məsələn, X nəslinin "nifrəti" Y-dən Z-yə, Z-dən alfaya doğru artan sıra ilə gedir. Mən də Z nəslinə aid olan biri kimi alfaları sürüməyə gəlmişəm (diş ağardan smaylik).
Z nəsli böyük texnoloji yeniliklər gördü. Bu nəslin nümayəndəsi kimi qozqıran, antennalı nokia telefonlardan açılıb-bağlanan telefonlara keçidi gördük. Sonra isə bu telefonlar smartfonlara çevrildi və bizim demək olar ki, böyük əksəriyyətimiz internetlə tanış oldu. Yəni Y nəslindən fərqli olaraq biz sürətli inkişafa şahidlik etdik. Z nəsli texnologiyanın içinə doğulmadığı üçün real sosial münasibətlər qurmaq, real oyunlar oynamaq, pis-yaxşı ailəmizlə vaxt keçirmək şansımız oldu. Biz ilk vaxtlarda klaviaturada yox qələmlə yazmalı, məlumatları internetdən yox kitablardan öyrənməli olduq. Təbii ki, texnologiyanın inkişafı bizim bu bacarıqlarımızın hamısına təsir etdi. Baxdığımız cizgi filmlərdə belə çox bariz dəyişkənliklər gördük. Nisbətən solğun rəngli, daha sərt süjet xəttinə malik cizgi filmlər getdikcə həddən artıq parlaq rəngli, sürətli, səs-küylü cizgi filmləri ilə əvəz olundu.
Alfa nəsli isə tamamilə texnologiyanın, rəqəmsal dünyanın içinə doğulmuş nəsildir. Bu nəslin nümayəndələri artıq texnologiyanın əsirinə çevrilmiş z-lərin törəmələridir. Alfaların oyunları da, sosial həyatları da, tədrisləri də rəqəmsaldır. Bu fərdlər gözlərini açan kimi sosial şəbəkələrlə, youtube-la, mobil və ya video oyunlarla tanış olurlar. Daha böyük problem internetin qaranlıq tərəfləri ilə də çox erkən tanış olurlar. "Youtube kids" kimi senzuralı tətbiqlər yaradılsa da bu tip addımlar uşaqları təhlükədən qoruya bilmir. Seksual kontentlərdən tutmuş şiddət dolu oyunlar, videolar bu fərdlərin sadəcə 1 toxunuş uzağında olur. Çox qısa, çox sürətli informasiya bombardımanına məruz qalan bu balaca beyinlər zərər görməyə başlayır. Belə ki, texnologiya bu fərdlərə xəyal qurmaq fürsəti belə vermir. Onsuz da bir toxunuşla rəngli bir dünya açılırsa uşaq beyni niyə özünə əziyyət verib xəyal qursun ki? Rollu oyunlar, oyuncaqlar artıq bu uşaqlara cazib gəlmir. Xəyal qurmayan uşağın təfəkkürü, təxəyyülü inkişaf edə bilər mi? Bir neçə il sonra görəcəyik. Süni intellekt deyilən şeyin getdikcə inkişaf etməsi belə bu nəslin gələcəyini sual altında qoyur. Texnologiya təkcə xəyal qurmağı deyil düşünməyi, qərar verməyi, yaradıcılığı da bu nəslin əlindən alır. Çox kiçik yaşlardan uşaqlar texnoloji vasitələrdən asılı olurlar. Telefonu/planşeti əllərindən aldıqda sanki narkomanlar kimi yoxsunluq böhranı yaşayırlar.
Qeyd etdiyim kimi hər nəsil özündən sonrakının gələcəyini qaranlıq görür. Ümumiyyətlə yaxşıya doğru mu, pisə doğru mu gedirik bilmirəm ancaq ümid edirəm ki alfa nəsli məni yalançı çıxarar və dövrün tələbinə uyğunlaşaraq "hakimiyyəti" ələ alar.