acı uşaqlıq xatirələri

Biri var idi, biri yox idi. yüksək dağlıq ərazidə yerləşən kiçik bir kənddə Atonik (əslində tam atonik sayılmazdı daha kompleks bir epilepsiya tipi idi) epilepsiya xəstəsi 6 yaşlı bir bayquş var idi. Bayquş heç həyətdən kənara çıxmazdı. Çünki insan görməkdən zəhləsi gedərdi. Bir tərəfdən də epilepsiya tutmaları o qədər artmışdı ki həftədə 2 dəfə atak keçirdiyi belə olurdu. Bayquş uşaqlığını yaşamırdı. Tez-tez bakıya gedib gəlirdi düzgün nevroloq tapmaq üçün. Amma müalicələr çox da təsir etmirdi. Bayquş epilepsiyanı qavrayacaq yaşda deyildi. Bir tərəfdən də körpə cücələrin öldüyünə şahidlik etmişdi. Bayquş ölümü artıq beyninə kodlamışdı: ölümdən qabaq ürək döyüntüləri yavaşıyır, cücə yıxılır və bir də qalxmır. Bayquşun epilepsiyası eynilə belə baş verirdi. Əvvəlcə əzələlər kontroldan çıxır, ürək döyüntüsü getdikcə yavaşıyırdı, bədən sanki ölü bədəni kimi soyuyurdu. Şüur qapanır tutmadan sonra bir müddət yatırdı. Ona görə hər epileptik tutmada öləcəyini zənn edirdi. Xüsusilə epileptik tutmanın xəbərdar edicisi "aura" deyilən zəhrimar gələndə bayquş çarəsizcə çırpınırdı. Allaha dua etmələr, bəlkə epileptik tutma gəlməz deyə həyətdə qaçmalar, yatmağa çalışmalar... Amma nə xeyri. Epilepsiya öz işini görürdü. Bura qədər oxudunsa əziz oxucu, bunlar o qədər də acı deyil məncə. Çox uşaq bunu yaşayır. Acı hələ indi başlayır.
Bala bayquş günlərin bir günü anası və babasıyla kənddən rayona gedir. Amma niyə gedir? Çünki artıq monotonluqdan, bir evə, həyətə həbs olmaqdan bezmişdi. Anasına yalvarıb yaxarır, ağlayıb özünü yerlərə atır və məqsədinə çatır. Bayquş, anası, babası və nənəsi birlikdə rayona gedirlər. Nəhayət bayquş evdən çıxmış olur. Amma xəstəliyi bu gözəl günü də necə deyərlər "fitil fitil" burnundan gətirir. Rayonda bir mağazada bayquşun halı dəyişir. Birdən babasının əlini tutub "baba, yaxşı deyiləme mən" deyir və oradaca həmin ölü cücələr kimi büzüşür. Amma bu dəfə epilepsiyanın çox nadir bir simptomunu yaşayır. Bayquş o qədər insanın içində yerə yığılmağı bəs deyilmiş kimi mağazanın orta yerinə qusur. 6 yaşlı bir uşağın keçirdiyi utancı bu entrini yazarkən yenə keçirirəm sanki. Həm öz günümü həm də ailəmin "bazar səfərinin" içinə gül qoymuşdum. Heç nə almadıq. Gəldiyimiz kimi qayıtdıq evə. Yenə yatdım. Amma bu dəfə heç kəsin üzünə baxa bilmirdim. Düzü hamı belə bir hadisə olmamış kimi davranırdı ancaq mən girməyə yer axtarırdım. Bir də onlardan belə bir şey istəmədim. Çünki yük kimi hiss edirdim özümü. Bayquşun epilepsiyayla mübarizəsi, daha doğrusu epilepsiyanın slindir kimi 6 yaşlı bir bəbənin üzərindən keçməsi bayquşun 10 yaşına qədər davam edir. Nəhayət 10-11 yaşlarımda epilepsiya azalaraq yox oldu. Bayquş bu arada bakıya köçür. Amma xəstəliyi arabir yenə tutur yeni sinif yoldaşlarının arasında olarkən. Bayquşun "Bayquş" kimliyi beləcə şəxsiyyətinə oturmuş olur. Yaşıdları əvvəllər onu mama uşağı, dəymədüşər elan edirlər. Bayquş onsuz da içə dönük biri olduğu üçün əməlli başlı içə dönür. insanlara nifrəti də beləliklə artmış olur. indi bayquş 20li yaşlarının başındadır. Nə dostu var nə sevgilisi. Düzü bayquş bunlara həvəslidir mi? Təbii ki də yox. insanlar üçün "qanlı ət torbası primatlar" deyə düşündüyüm doğrudur. Hə bir də ki artıq ölümdən qorxmuram. Bəlkə də çox tez tanış olduq onunla.

anoreksiya

Psixiatrik xəstəliklər arasında, demək olar ki, ən ölümcül olan, psixiatriyada "yemə pozuntuları" qrupunda təsnifləndirilən psixoloji xəstəlik. Əksər hallarda qadınlarda rast gəlinir, nadir də olsa kişilər arasında da görülməsi mümkündür. Anoreksiyalı xəstələr arasında ən yayğın ölüm səbəbləri orqan çatışmazlığı və intihardır. Kənardan tamamilə psixoloji mənşəli görünsə də, güclü bioloji, genetik kökləri olan xəstəlikdir. Bunda medianın, qəlibləşmiş gözəllik standartlarının və bunlar kimi sosial faktorların rolunun olması da danılmaz faktdır. Yəni anoreksiya "arıqlamaq istəməyin suyunu çıxarmaq" xəstəliyi deyil, çox daha mürəkkəb kökləri olan xəstəlikdir.
Anoreksiya və ya tam adıyla anoreksiya nervosalı xəstələrin öz çəkilərini qavramaqda problemi olur. Kiloları normal (xəstəliyin ilk mərhələlərində), hətta normadan az olmasına baxmayaraq qidadan imtina edirlər. Buna görə bu xəstəlik həm fiziki cəhətdən xəstəyə ciddi zərər verir, həm psixologiyasını daim gərgin saxlayır. Yəni hər güzgüyə baxdıqlarında "yox yenə də istədiyim kiloda deyiləm" deyirlər amma tam olaraq nə istədiklərini özləri də bilmirlər. Arıqladıqca arıqlayırlar. Diaqnoz qoyulması üçün aşağıdakı əlamətlərə xüsusilə diqqət yetirilir:
1. Xəstənin çəkisinin normadan az olmasına baxmayaraq qidadan imtina etməsi.
2. Çəkinin artması ilə bağlı şiddətli qorxu. Xəstə kilo almaqdan çox qorxur.
3. Bədən ağırlığı və bədən forması ilə əlaqəli qavrayışda pozulma. Yəni xəstə nə qədər arıq olsa belə bəzi nahiyyələrində artıq çəki olduğuna inanır və bu düşüncələr necə deyərlər "daşlaşmış", sorğulanmayan düşüncələrdir. Xəstənin arıqlıqdan sümükləri sayılmasına rəğmən bu düşüncələrdə dəyişim olmur.
Fiziki əlamətlər:
Əzələ kütləsində azalma
Yağ kütləsinin demək olar ki yox olması
Saç tökülməsi
Dırnaqların kövrəkləşib qırılması
Ürək döyüntülərinin yavaşıması (bradikardiya), halsızlıq, asanlıqla üşümə, diqqət, yaddaş, yuxu problemləri, dayaq-hərəkət sisteminin çökməsi, hətta osteoporoz (sümük əriməsi) və s.

DSM-5-ə görə anoreksiyanın 2 alt tipi ayırd olunur:
Binge Eating/Purging Type. Bu tip anoreksiya xəstələri arıqlamaq üçün əllərindən gələni edirlər. idmanlar, diyetlər və s. Amma bir tərəfdən də həddən artıq yeyir və yediklərini qusurlar.
qeyd: bu alt tip digər yemə pozuntusu olan bullimiya ilə qarışdırılmasın. Bullimiyada anoreksiya xəstələrində olduğu kimi həddən artıq çəki itkisi olmur. Hətta onlar artıq çəkili belə ola bilirlər.
məhdudlaşdırıcı tip
Bu tip xəstələr son 3 ay ərzində arıqlamaq üçün ağır idmanlar və diyetlərə üz tutmuşsa, və digər tipdən fərqli olaraq çox yeyib, yediyini qaytarmaq yoxdursa bu xəstələr "məhdudlaşdırıcı tip" xəstələr hesab edilir.
Xəstəliyin bioloji kökləri olduğu inkar edilmir. Lakin əlimizdə tam olaraq xəstəliyin səbəbi bu beyin şöbəsidir, bu neyrotransmitterdir deyə sübut olunmuş məlumat təəssüf ki، yoxdur.
Bəzi araşdırmalarda anoreksiya xəstələrin böyük beyin yarımkürələri qabığında nazikləşmə, yəni boz maddədə azalma görülmüşdür.
Xəstəliyin genetikasına gəldikdə isə, xəstəliyin birbaşa hansı genlərlə əlaqəli olduğunu bilmirik. Amma təxminlərə görə xəstəliyin 50-60% ehtimalla genetik kökləri olduğu düşünülür. Həmçinin şizofreniya, bipolyar pozuntu kimi xəstəliklərlə ortaq genetik xüsusiyyətlər daşıdığı güman olunur.
Xəstəlik üçün "ən ölümcül psixi xəstəliklərdən biri" dedik. Bəs niyə bu xəstəlik bu qədər təhlükəlidir? Bu sualın cavabı da çox şaxəlidir. Amma məncə ən önəmlisi xəstəliyin müalicəyə qarşı göstərdiyi müqavimətdir. Çünki:
1. xəstə müalicə aldıqda kilosunun artmasından qorxar. Xəstəliyin verdiyi ən böyük qorxu da məhz budur. Ona görə müalicədən imtina edər;
2. Fərqindəliyin zəif olması hətta demək olar ki olmaması. Xəstə bu qədər az kilo ilə ölümə doğru getdiyinin fərqində deyil. Kənardan nə qədər xəbərdarlıq gəlsə belə.
3. Xəstə müalicəyə qarşı "iradəm var mənim. istəsəm yeyərəm amma yemirəm. Xəstə filan deyiləm sadəcə öz ideal kiloma çatmaq istəyirəm" kimi düşünərək müalicədən imtina edə bilər.
Xəstəliyin müalicəsi də xəstəliyin özü kimi qarma-qarışıqdır.
Psixoterapiya üsulu olaraq ən çox koqnitiv davranış terapiyası (cbt) tətbiq olunur. Xüsusilə cbt-e və FBT (family based therapy - ailə təməlli terapiya) tətbiq olunur amma bunların da effektiv nəticə vermə ehtimalı yüksək deyil.
Əsas müalicə metodu kontrollu şəkildə kalori qəbulunu təmin etdirməkdir. Burada diyetoloqlar da məsuliyyət daşıya bilər. Xəstəliyin yaratdığı vitamin, mineral kimi əksikliklər mütləq şəkildə aradan qaldırılmalıdır.
Dərman terapiyası təkbaşına müalicə üçün kifayət etmir. Anoreksiyanın müalicəsində antidepressantlardan məsələn fluoksetin və sertralin kimi dərmanlardan istifadə olunur. Bu dərmanlar xəstənin tibbi müdaxilədə yaşadığı depressiv ruh halını aradan qaldırmağa kömək edir.
Xəstəliyin müalicəsində yeni üsulların da tətbiq olunacağı və nəticə verəcəyi güman olunur. Bunlardan biri ketaminlə müalicədir. Lakin bu müalicə hələ ki təkmilləşdirilmə mərhələsindədir. Əgər tətbiq edilsə ketaminin sürətli antidepressant təsiri və beynin itirdiyi sinapsları, neyroplastikliyini artıra biləcəyi güman olunur.
Ümumiyyətlə xəstəliyin müalicəsi nə qədər tez başlasa müalicə də bir o qədər effektiv olar. Ona görə də ətrafında anoreksiya şübhəsi olan insanların daha diqqətli olması və tez hərəkətə keçərək şəxsi psixiatrik-psixoloji dəstəyə yönləndirməsi tövsiyə edilir.
Digər yemə pozuntuları üçün:
(bax: pika sindromu)

gecələr gələn yersiz hüzn

Fikrimcə "Melatonin" adlı hormonla əlaqəli ola biləcək, demək olar ki, hamının yaşadığı hadisə. Melatonin hormonu epifizdən ifraz olunan bioloji aktiv maddədir. Əsas funksiyası bioloji saat rolunu oynamaqda epifizə kömək etməkdən ibarətdir. Entrinin başlığındaki mövzudan kənara çıxmayaraq təkcə melatoninin əhval-ruhiyyəyə təsirinə baxaq. Gecələr, ən çox da işığa daha az məruz qaldığımız anlar melatonin ifraz olunmağa başlayır. Bu hormon həm ümumi orqanizmin aktivliyinin azalmasına, həm də beyin aktivliyinin azalmasına səbəb olur. Əsasən gecələr ətrafdan gələn kənar qıcıqlandırıcıların azaldığı anlardır. Buna görə də süstləşmiş bədən və beyin artıq yatmaq vaxtının gəldiyini bilir. Bəs bu hüzn haradan və niyə gəlir desəniz, beynin aktivliyinin azalması, melatoninin ifrazının artması sizi anında yatırmır. Bu müddət ərzində beyin qaçınılmaz olaraq daxilə yönəlir. Gün ərzində olan mənfi hadisələr xatırlanır "kaş filankəsə elə yox belə deyəydim" kimi ssenarilər qurulur, gündüz əgər bastırılmış, arxa plana atılmış duyğularınız varsa anidən üzə çıxmağa başlayır, yuxuya getmə vaxtı uzanmışsa beyin daha dərinə, keçmişə gedir. Oranı eşələyib bəzi xatirələri çıxarıb ortalığa atır. Gecə vaxtı gələn hüznün məncə elmi açıqlaması bu ola bilər. Hə, bir də adını çəkmədiyim önəmli bir bioloji aktiv maddə-serotonin melatoninin sintezində iştirak edir. Yəni xoşbəxtlik hormonu olan Serotonin şəklini dəyişib melatoninə çevrildiyi üçün əhval-ruhiyyə aşağı düşür. Bu da tamamilə normaldır. Çünki bioloji saata görə melatonin, orqanizmi və beyni süstləşdirməli, yatırmalıdır.

fars

Özlərinin safqan fars olduğunu düşünən, azərbaycan türklərinə qarşı "siz də fars idiniz amma türklər (Səlcuqlular) gəlib dilinizi dəyişdirib. Ona görə siz türk deyilsiniz" düşüncəsində olan xalq. Məhz buna görə iranda hakimiyyət qurmuş hamını ya fars, ya da farslara "qulluq" edən etnoslar hesab edirlər (vikipediyanın ingiliscə versiyasında türk dövlətlərini araşdırsanız həqiqətən də farslar bu dövlətləri öz adlarına çıxarıblar). Qədim və zəngin mədəniyyətə sahibdirlər. Amma "mədəniyyət" deyilən mövhumun sadəcə 1 xalqa aid olduğunu düşündükləri üçün özlərini digər millətlərdən, xüsusilə türklərdən üstün görürlər. Düzdür, fars deyilən etnos iran mədəniyyəti kimi bir mədəniyyətin əsas qurucularından biridir. Amma iran mədəniyyəti tamamilə farslara aid deyil. Zənnimcə bu şovinist düşüncələri çürütmək üçün tarixçi və ya etnoqraf olmağa da ehtiyac yoxdur. Əgər desək ki qədim farslar əhəmənilər olub və iran mədəniyyətini yoxdan var edib onda yanılarıq. Çünki iranda farslardan qabaq "elamlar" adlanan, çox güclü bir mədəniyyətə sahib etnos var idi. Həmin etnos da babil, şumer kimi mədəniyyətlərdən çox güclü təsirlənmişdi. Farslar da o bölgəyə köç edərkən elamların bu zənginliyindən maksimum faydalandılar. Yəni farslar sıfırdan mədəniyyət qurmadılar. O bölgədə əvvəllər mövcud olan mədəniyyətləri zənginləşdirdilər. Bu prossesdə iştirak edən təkcə farslar idi mi? Əlbəttə yox. Qərbdən yunan işğalları ilə gələn güclü mədəni təsirlər, ən əsası yaxın qonşuları olan ərəblərin də zəngin mədəniyyətə sahib olması və iranı çox uzun müddət işğalda saxlaması, islamlaşdırması, şərqdən gələn türklər, az da olsa monqollar iranda indiki iran mədəniyyətinin formalaşmasında rol oynadılar. Yunanlar, ərəblər, ən çox da türklər nə qədər (çünki 1000 ilə yaxın iran adlı bölgə türklər tərəfindən idarə olunub) fars kəlləsi kəssələr belə onlar iran mədəniyyətinə zənginlik qatdılar. Yəni farsların "ən qədim və zəngin mədəniyyət bizik hehehe, köçərilər" deməsi açıq-aydın şovinizmdir. Özlərini "ariyan" hesab edib türklərə "siz türk deyilsiniz güzgüyə baxsanız görərsiniz" deyən farslar özlərinə ən çox bənzəyən millətin semitik xalq olan ərəblər olduğunu qəbul etmirlər. iranın min illərlə başqa millətlərin döyüş meydanına çevrilərkən farsların oturub baxmağını qəbul etmirlər. Şovinist düşüncəli bir fars səfəvilərə fars deyər. Amma dövlətin ordusunun türk olduğunu, ordu dilinin türkcə olduğunu, sarayda türkcə danışıldığını qəbul etməz. Şah ismayılın türkcə əsərlər yaratmasını bilməsinə rəğmən. Həmin fars, Teymurilərə fars deyər amma səfəvilərdə olan vəziyyətin eynisinin teymurilər, xarəzmşahlar, ağqoyunlular, qaraqoyunlular, atabəylər, avşarlar və qacarlarda da davam etdiyini qəbul etməz. Xüsusilə Teymurun və Ağa Məhəmməd xan qacarın fars qətliamlarını yaşanmamış sayar. Ərəb işğalında olarkən dillərinin leksikasının korlandığının, müasir fars dilinin minimum 40 faizinin ərəb mənşəli olduğunu görməzdən gələrlər. 1000 illik türk hakimiyyəti səbəbilə fars dilinin hind-avropa dil ailəsindən az qala qopacaq şəkildə təsirlənib korlanmasını, demək olar ki dilin qrammatikasının türkləşdiyini qəbul etməzlər. Tarix səhnəsində çox güclü dövrləri olub. Buna şübhə yox. Farslar iran mədəniyyətinin əsas qurucu etnoslarından biridir buna şübhə yox. Mədəniyyətləri və dilləri ilə ətrafdakı etnoslara təsir ediblər. Bu da doğru. Bu qədər zənginliyiniz var ikən bu qədər kompleks, bu qədər tarix saxtalaşdırma, özünü ali irq görmək niyə əziz pars qaqalar/bacılar? Saf genetika yoxdur, siz nə qədər farssınızsa biz də bir o qədər türkük. Siz bizə "qəşəng" sözünü vermisiniz, biz də sizə "ağa", "xanım" kimi sözlər vermişik. Siz "çəngəl" sözünü verdiniz, biz sizə "ghashoogh" sözünü verdik. Siz bizə tar verdiniz, biz sizə saz, dutar, ağız qopuzu verdik. Yəni bu "al gülüm-ver gülüm" təkcə bizim aramızda yox bütün etnoslar arasında olur. Və ən əsası qarşılıqlı olur tək tərəfli yox. Yəni şovinistliyin heç kəsə faydası yoxdur. Qəribə olan budur ki ziyanı da yoxdur. Şovinistlik edən özü çalıb özü oynayır. Başqa heç kəsin vecinə olmur. Çölün amerikalısı azərbaycanı da tanımır, iranı da ərəb ölkəsi hesab edir. Yəni bu qədər əziyyət çəkib şovinist ideyalar yaratmağa dəyməz.

murat boz

"Sənətçi" ola biləcək imkanlar var idi əlində. Amma o, yüngül pop mahnıları oxuyaraq müvəqqəti hitlərlə parladı və söndü. Əvvəllər daha çox tarkana bəzən də nazan öncele vokalistlik etmiş, sonra isə müğənniliyə addım atmışdır. Əvvəllər tarkandan dəstək gəlmiş lakin bilinməyən səbəblərə görə bu iş birliyi çox qısa olmuşdur. Düşünün ki, meqastar tarkana vokalistlik edirsiniz, ozan çolakoğlu kimi işinin ustası bir aranjımançıyla əlaqəniz var, nazan öncel kimi bəstəkar və söz yazma "fabriki" bir əfsanəylə yollarınız tez-tez kəsişir (o ses türkiyede nazan öncel kimi bir ustayla çalışdığı üçün qürur duyduğunu deyirdi). Amma sən bu çox böyük fürsətləri dəyərləndirərək sənətçi olmaq yerinə bir iki hit mahnı və yaraşığınla gündəmə gələn mediya fiquru olursan. Qəribədir.

azərbaycan

"Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə vətən yaxşı" deyən ataların bizə miras qoyduğu dövlət. Amma qəbirdən durub vəziyyəti görsələr "bıy içinə azzarım" deyərək xaricə qaçıb orada təkrar ölərlər. Təəssüf ki bu ölkə nə gəzməyə yaradı, nə də ölməyə. Amma yox, mən bu ölkədə ölməyə qərarlıyam. Nə azərbaycan mənə bir şey verdi nə də mən ona. Bir-birimizə nə bağlı olduq, nə də ki borclu. Necə ki, azərbaycan dünya ölkələri arasında bir zərrədən başqa heç nə deyil, mən də bu ölkədə bir zərrəyəm. Bir zərrənin itkisindən nə dünya dağılar nə də ölkə. (Bu arada borclu deyiləm dedim amma dövlət universitetinə pulsuz daxil olub 4 il yəni 8 semestr tələbə təqaüdü aldım. Nəysə də onsuz qəpik-quruş idi. işimə yaramadı.)

self-harm

2 gün öncə əməllicə doyülmüş və həzz aldığım üçün qarşılıq vermədiyim biri olaraq yazıram bu entrini. Əgər psixoloji əzab dözülməz hala gəlmişsə insan həqiqətən fiziki ağrıdan həzz alır. Hətta yaşamış biri olaraq deyirəm, bu hiss həzdən daha güclü bir hisdir. Bəziləri bunu "pataloji mazoxizm" və "cinsi mazoxizm" terminləri ilə qarışdıra bilər. Xeyir. Mazoxizm daha dərin köklərə sahibdir. Uşaqlıq travmaları, şəxsiyyət pozuntuları, hətta mübahisəli olsa belə mazoxist şəxsiyyət özəllikləri olan şəxslərdə mazoxizm görülə bilər. Self-harm və mazoxizm fərqini belə açıqlaya bilərik: mazoxistlərin özlərinə zərər vurmaqda məqsədi həzz almaqdır. Self-harm, yəni özünə xətər yetirən insanların isə məqsədi həzz almaq deyil, psixoloji əzabdan müvəqqəti qaçışdır, reallığa qayıtmaqdır. Ortaq xüsusiyyət odur ki ikisi də ölmək niyyətiylə etmir bunu. Amma nəticədə məqsədləri fərqlidir. Başlıq self-harm, yəni özünə xətər yetirmə olduğu üçün self-harmdan davam edək. Kimlər psixoloji əzabdan qaçmaq üçün özünə zərər verər: Ağır depressiyalı xəstələr (bax: psixotik depressiya)

intellektual fomo

Açılışı "Fear of Missing Out (nəyisə qaçırmaqdan qorxmaq)" olan fomolar arasında öz yerini təzəlikcə tutmuş termin. intellektual fomo yeni bilgiləri qaçırmaqdan qorxmaq yəni bir şeyləri bilməməyin gətirdiyi qorxudur. Zənnimcə "şəxsi inkişafçıların" tələsinə düşmüş adəm övladları bu qorxudan əziyyət çəkir. (baxma: şəxsi inkişaf/-388155) Bəzən bu entrimdə şəxsi inkişaf deyilən zadın çox üstünə getdim deyə düşünürəm ancaq yox, az belə demişəm. intellektual Fomo kimi ki ələ keçirir, həmin şəxsi daim təzyiq altında saxlayır: "təzə kitab çıxıb görürsən camaat alıb oxuyur sən yox", "filan təlimə camaat getdi sən də get", "filan şeyi millət öyrəndi vaxsey qaldın cahil" kimi iç səslərlə şəxsin həyatını cəhənnəmə çevirir. Belə şəxslər heç başı boş, cahil insanlar olmurlar. Əksinə əllərindən gələn qədərini ediblər özlərinin intellektual bazalarını genişləndirmək üçün. Baxın, əllərindən gələni deyirəm çünki realda olmalı olan budur. Heç kəs hər şeyi bilməli deyil. Lap öz ixtisası olsa belə. Bir şeylər araşdırarkən beynin də ətdən bir orqan olduğunu unutmamalıyıq. Hər dəqiqə, hər saniyə yeni informasiya öyrənməli deyilik. intellektual fomoların da başa düşmədiyi, və ya tətbiq edə bilmədiyi hissə də budur: hər anımızı faydalı keçirməli deyilik. Hər xırda detalı, hər yeni informasiyanı beynimizə həkk etməli deyilik belə bir məcburiyyət yoxdur. Yer üzündə hər saniyəsini intellektini inkişaf etdirmək üçün çalışan insan yoxdur. Bunu qəbul edin və şəxsi inkişafçıların da qarnını doyurmaqdan vaz keçin. Öyrəndikləriniz onsuz da sizin özgüvəninizə təsir edir. Bu danılmaz faktdır. Amma heç bir şəxsiyyətin gördüyü dəyər intellektdən ibarət olmamalıdır. Yuxarıda şəxsi inkişaf deyilən bataqlığa düşmüş adəm oğullarını ağ yuyub qara sərdim ancaq akademik fəaliyyətlə, yaradıcılıqla məşğul olan insanlarda da intellektual fomo görülə bilir. Amma bu "qorxu" sizi qorxudub həyatınızın orta yerinə gül qoymadan özgüvəninizin, şəxsiyyətinizin dəyərini intellektual qabiliyyətinizdən və bilgi bazanızdan ayırmağı bacarın. insan olduğumuz üçün zövqü, əylənməyi, sosial əlaqələri fomolara yem etməyin. Çünki burada təcrübə danışır. Hər elm sahəsinə, fəlsəfəyə burun soxan bayquş indi daha çox gumball kimi cizgi filmləriylə vaxt keçirir. Gördüyünüz kimi bayquş sağdır, bayquş yeni şeylər öyrənmir deyə heç kəs onu döymür, evdən atmır və dünya dağılmır.

diqqət

Psixi proseslərdən biri. Bilinənin əksinə "diqqətsizlik" deyilən bir şey yoxdur. Şüurun olduğu hər yerdə diqqət var. Hamımız çox eşidirik "diqqətsizəm", "filan uşaq diqqətsizdi" kimi sözləri. Ancaq gerçəkdə olan budur: diqqətimi yönləndirə bilmirəm, diqqətimi mərkəzləşdirə bilmirəm, informasiyalar arasından doğru olanı filtrləyə bilmirəm və s. Yəni diqqətsiz olmaq mümkün deyil. Diqqət problemlərinin olduğu doğrudur. Amma heç biri "diqqətsizlik" deyil. Beyni bir cihaz kimi düşünsək diqqət scanerdir, filtrdir, lazımlı məlumatları seçən və üzərində iş (qavrama, dərk etmə) aparılmasını təmin edən qurğudur.
Diqqətin bu funksiyaları yavaşlaya, hətta pozula bilər. Amma bu diqqətin tamamilə yox olması deyil.
indi isə gələk diqqət və intellekt bağlantısına. intellekt dedikdə məsələ həll etmə, fikir yaratma, yaradıcılıq, gələcəyə yönəlik hesablamalar və s. kimi mürəkkəb prosseslər başa düşülür. Diqqət intellekt (və ya iQ) deyil. Amma intellektin öz funksiyasını yerinə yetirməsi üçün həyati önəm daşıyan bir prossesdir. Yəni diqqət işləməzsə informasiya içəri girə bilməz, girə bilmədiyi üçün emal oluna bilməz, emal olunmadığı üçün dərk edilə və ya hafizəyə ötürülə bilməz. Məsələn, bir şəxsin intellekti əslində çox yüksəkdir. Amma eyni zamanda dəhp-dən (diqqət əksikliyi və hiperaktivlik pozuntusu) əziyyət çəkir. Bu şəxs üçün intellektinin potensialını göstərmək çox çətin məsələdir. Çünki bu şəxsdə diqqət şüuru bir yerə mərkəzləyə bilmir. Mərkəzləsə belə informasiyanın işlənməsinə lazım olan vaxt qədər "tutub saxlaya" bilmir. Əgər həqiqətə dəhp-lidirsə diqqətini bir yerə mərkəzləşdirdisə onu ordan qoparmaq olmur. Yəni bu da diqqətin yönləndirilə bilməməsi deməkdir. Uzun sözün qısası "diqqətsizlik" yoxdur. Amma diqqət pozuntuları ayrıca bir xəstəlik kimi yox digər neyropsixoloji problemlərin simptomu kimi özünü göstərir.
(baxma: dəhp)
(baxma: stressin pataloji halları)
(baxma: dərman vasitələrinin təsiri ilə yaranan diqqət pozuntuları)

beyin

Hamıda olduğu kimi mənim də kəllə qutumda yerləşən orqan (söhbət baş beyindən gedir onurğa beyni qatmayın söhbətə). Müsbət cəhətləri çoxdur, saymaqla bitməz. Öyrənər, əlaqələr qurar, nitq ilə öyrəndiklərini şifahi və ya yazılı formada çox yaxşı əks etdirər. Analiz edər, burnunu soxmadığı sahə qalmaz. Hamısından da bir şeylər öyrənib analiz edə bilərək işin içindən çıxa bilmişdir əlhəmdülillah. içində nə axtarsan var. Ambar mı desəm, informasiya zibilliyi mi desəm artıq ona kənardan baxanlar fikir bildirsin. Düzü nə qədər tərif almışdımsa indiyə qədər hamısı onun sayəsində idi. Bayquş "ensiklopediyadır", bilmədiyi şey yoxdur. "Kaş sənin beynin məndə olaydı" deyənlər belə olmuşdu. Səhv başa düşülməsin. Özümü tərifləmək üçün yazmıram bunu. Nəticədə şəxsiyyətimlə yox saat kimi işləyən beynim sayəsində qazanmışdım bütün uğurlarımı və ətrafdan gələn tərifləri. Kim deyərdi ki bütün gücümün toplandığı orqan gün gələcək başda mən olmaqla bütün insanlığa düşmən olacaq? Öyrəndiyi anatomik bilgilərlə öz idarə etdiyi orqanizmi ən asan yolla bir cəsədə çevirməyi planlayacaq? Deməli olurmuş. Beyin də qana susaya bilirmiş üstəlik öz idarə etdiyi orqanizmin qanına. ikiyə bölünüb bəlkə də. Kiçik bir hissəsi hələ də normalmış kimi davranır. Ən azından üzümdəki "maskanın" düşməsinə mane olur. Amma artıq o kiçik hissənin də böyüyünə gücü çatmır. Əvvəlki "intellektual", "ağıllı" bayquş artıq yoxdur. Beynim məni biabır etmək üçün əlindən nə gəlirsə edir. Durduq yerə güldürür, güldürərkən ağladır. Utanc hissi, empatiya, sosial normlar nə varsa silib süpürüb. Hələ ki özümdən başqa heç kəsə zərər verməmişəm. Nə yalan deyim gücümü başqalarına sərf etmək də istəmərəm. Dəyməz heç bir primata. Nəysə. Beyninizi qoruyun, öpün qoyun başınızın üstünə. Amma heç vaxt tam güvənməyin çünki o da "tfu belə verilişə" deyib çıxıb gedə bilər.

boş email qutusunun gətirdiyi kədər

Daha üst versiyaları üçün:
(baxma: instagramdan heç bildiriş gəlməməsi)
(baxma: Whatsappdan heç kəsin yazmaması)
(baxma: Telefona heç zəng gəlməməsi, telefonun "danışmaq üçün bir cihaz" olduğunu unutmaq)
Bəs bayquşunuz bunların çarəsini bilmir mi? Təbii ki də bilir. instagram və whatsapp tətbiqlərini silirsiniz. Üst-üstə kredit üstünə kredit kontur götürüb onları heç vaxt ödəmirsiniz (qoy partlasın dırınqalet mobil şəbəkələr) telefonu uçuş rejiminə qoyursunuz. Nəticədə bildiriş gəlmədiyi üçün həyəcanlanmırsınız. Ölüb eliyən olsa onsuz təcili yardıma zəng edəcəklər sizə yox. Ona görə relax olun.
qeyd: yuxarıdakı tövsiyyələr birbaşa bayquş tərəfindən tətbiq olunub və müsbət nəticə alınıb. Yəni Zəmanət verilir.

dejavu

Fransız dilindən tərcümədə "artıq görülmüş" mənasını verən, təxminlərə görə insanların minimum 30%-nin yaşadığı, qavrayış pozuntusu sayılmayan, şüur və hafizə arasındakı "qısaqapanmadan" yaranan bir vəziyyət...dir mi görəsən? Və ya hafizə yanılması? Dəqiq bilinmir. Ona görə də sizə bu entridə "baxın dejavu bu səbəbdən yaranır və filan araşdırmada sübut olunub" tərzində məlumatlar verməyəcəyəm. Çünki hələ səbəbi bilinmir. Qarışıq və mürəkkəb bir hadisə kimi görünür. Ancaq göründüyündən belə daha mürəkkəbdir. Heç yaşamayanlar üçün bir nümunə ilə açıqlayım: Evinizdə bir otaqdan başqa otağa keçirsiniz və qapı döyülür. Anidən beyin "Eynisi yaşanmışdı. Eyni məqsədlə bu otağa keçmişdim və eyni anda da qapı döyülmüşdü" deyə düşünür. Təəccüb hissi yaradır mı? Yaradır. Amma ən əsası bu hissin saxta və aldadıcı olduğunu da beyin qısa müddətdə qəbul edir. Bəs etmirsə? O zaman şəxsin reallıqdan qopduğunu, yəni psixotik və ya dissosiativ bir atak keçirdiyini deyə bilərik. Yəni bu vəziyyət nə dissosiasiya (depersonalizasiya/derealizasiya) kimi qavrayış pozuntusudur, nə də psixotik bir atak kimi sizi reallıqdan qoparır. Anlıq bir hisdir. Sadəcə çox qısa bir anlıq "O neydi gız" reaksiyasıyla həyatınıza qaldığınız yerdən davam edirsiniz. Haqqında çox araşdırma aparılmış deyil. Buna görə də əlimizdə sadəcə olaraq təxminlər və hipotezlər var. ilk dəfə bu təcrübənin 6-10 yaş aralığında yaşana bildiyi düşünülür. 15-25 yaş aralığındakı şəxslər daha çox yaşayır bunu. Amma yaş artdıqca azalır hətta heç yaşanmır.
Əgər siz də mənim kimi dejavuya elmi açıqlaması olan bir mövhum kimi yanaşırsınızsa, bunun cinlə, şeytanla, öncəki həyatla əlaqəli olduğunu düşünmürsünüzsə əlimizdə az, amma məntiqli açıqlamalar var.
Beynimiz sağ və sol yarımkürələrdən ibarətdir və bu iki böyük hissə corpus callosum adlı bir körpüylə bir-birinə bağlanır. Yəni bu iki hissə ayrıymış kimi görünsə də birlikdə fəaliyyət göstərir. Beyin yeni informasiya qəbul edərkən informasiya əvvəlcə sol yarımkürəyə ötürülür və dərhal emal olunur, yəni qavranılmağa çalışılır. Sol yarımkürə hafizə prosseslərində önəmli rol oynayan hippokampusa siqnal göndərir "Hələ bax gör belə bir bilgi görmüşdün mü?" deyə. Hippokampus axtarır, araşdırır baxır görür ki belə bir informasiyayla rastlaşmayıb (hələ ki deja vu hiss etmirik, səbrli olun). Hippokampus "Yox, tanımadım" desə də sol yarımkürə tam olaraq bu qədim və bəsit orqana güvənmir. Dərhal bu məlumatı corpus callosum adlı körpüdən sağ yarımkürəyə ötürür. Sağ yarımkürə işləri sol yarımkürə kimi ciddiyə alan bir yer deyil. Sol yarımkürə ciddidir, məntiqlidir, ən xırda detala belə dərin mənalar verməyə çalışan bir yerdir. Sağ yarımkürə isə daha "ponçik" yarımkürədir. Böyük rəsmi görməyə çalışır, emosionaldır. Korpus callosum deyilən körpü də işini ən sürətli şəkildə yerinə yetirsə də bəzən millisaniyəlik də olsa gecikmələr yaşanır. Nəhayət, iki yarımkürə də yeni gələn informasiyanı analiz etdi. Sol dedi ki "Bu işdə nəsə bir şey var. Elə bil görmüşəm amma nə vaxt harda görmüşəm bilmirəm. Əlimdə sübut yoxdur deyə, görmüşəm də deyə bilmirəm" Ponçik və emosional sağ yarımkürə isə deyir "Yoxe mütləq ki mən bunu görmüşəm. Bu an daha əvvəl yaşanıb". Yəni qısacası iki yarımkürə arasında kiçik gərginlik yaşanır. Amma hələ də dejavu hissini yaşamırıq. Bəs son sözü deyib bizə bu hissi yaşatdıran kim olur? Məntiqli qərar verdiyimiz, uzunmüddətli hafizəmizin yaranmasında rolu olan, beynin baş naziri prefrontal korteks. Yəni beynin ön hissəsi. Bu hissə iki yarımkürənin didişdiyini görür. Onlardan gələn ortaq bilgini analiz edir amma o da qərarsız qalır: Görəsən belə bir şey əvvəl yaşanıb yoxsa yox? Baxın tam da bu an biz dejavunu yaşamış oluruq.
Sağ və sol yarımkürə arasındaki didişmədən əlavə olaraq bəzi tədqiqatçılar bunu daha çox hafizə mərkəzləri ilə əlaqələndirir. (baxma: təkrar biliyin anasıdır/-388399) Bu entrimdə "consolidation" yəni məlumatın uzunmüddətli hafizəyə həkk olunması prossesini açıqlamışam. Entriyə baxsanız hafizə-dejavu arasındakı əlaqəni daha yaxşı qavrayarsınız.
Bəs "deja vu" bir xəstəlik əlaməti ola bilər mi?
Entrinin əvvəlində bu halın psixozdan və dissosiasiyadan fərqli olduğunu qeyd etdim. ikisi də deyil. Buna əminik. Hər kəs yaşaya bilər. Ayda bir, bir neçə ayda bir dəfə, bu normaldır. Bəs çox tez-tez yaşanarsa? Artıq insanı bezdirəcək qədər çox yaşanarsa? Dejavu uzun çəkərsə, sonrasında baş gicəllənmə, şüur dəyişikliyi yaşanarsa? Bəli, onda demək olar ki bu nevroloji və ya psixoloji bir pozuntunun xəbərçisidir. Pataloji dejavu aşağıdakı xəstəliklərlə əlaqəli ola bilər:
1. epilepsiya. Xüsusilə prefrontal lob epilepsiyasında epileptik tutmadan əvvəl yaşanılan "aura" halında uzun çəkən dejavu görülür. Aura bitdikdən sonra isə epileptik tutma başlanır. Bu nevroloji bir xəstəlikdir. Yəni burada dejavu epilepsiya xəstəliyinin xəbərçisidir.
2. miqren. Epilepsiya kimi miqren də adətən "auralı" xəstəlikdir. Yəni atak başlamazdan əvvəl bu tərzdə "gəlirəm, hazır ol" deyir. Miqrenli xəstələrdə beyin qabığında elektrik artımı baş verir, sonra dərhal bu aktivlik sönür. Burada yaşanılan dejavunun da bununla əlaqəli ola biləcəyi güman olunur. Epilepsiya kimi bu da nevroloji bir problemdir.
3. neyrodegenerativ xəstəliklər- alzheimer, dimensiya, parkinson və s.
Əvvəl də qeyd etdiyim kimi dejavu hafizə prossesləriylə yəni hafizənin yaranmasında, məlumatların depolanıb üzə çıxarılmasında iştirak edən beyin hissələriylə əlaqəlidir. Neyrodegeneratif xəstəliklərin də hamısında beynin bu qisimləri zərər görür. Ya əriyir (atrofiya) ya aktivliyi azalır və s. Bu xəstəliklər səbəbilə adı çəkilən hissələrdə anormal elektrik axımları və digər fəaliyyətlər baş verir.
4. beyin şişləri
Neyrodegeneratif xəstəliklərdə olduğu kimi beyin şişləri də beynin bəzi hissələrinin disfunksiyasına səbəb olur. Buna görə də bu xəstələr tez-tez, uzun müddət çəkən dejavu yaşaya bilirlər.
5. psixiatrik xəstəliklər
Dejavu və psixoloji xəstəliklər arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Amma xronikiləşmiş, çox güclü stress, o cümlədən təşviş pozuntularından əziyyət çəkən şəxslərdə dejavu daha tez-tez görülə bilər. Amma dejavunun tez-tez yaşanması bu xəstələri qorxutmasın. Çünki burada yaşanılan dejavu adını çəkdiyim xəstəliklərin ağırlaşacağını və ya irəlilədiyini göstərməz. Ürəyiniz rahat olsun.
dərman preparatları
Dopamin-serotonin kimi neyrotransmitterlərlə "oynayan" dərmanlar istifadə edirsinizsə dejavu yaşamağınız heç təəccüblü hal deyil. Dejavu haqqında araşdırmalar aparan tədqiqatçılar bu vasitələrin istifadəsi ilə dejavunun daha tez-tez, daha uzunmüddətli olduğunu müşahidə etmiş, dərmanlar kəsildikdə dejavu da aradan qalxmışdır.

zamanla geridə qaldığı üçün sevinilən şeylər

Üstündə nazpərinin və ya sibel canın şəklinin olduğu, qonaq gedilən evə aparılan karopka şokoladlar. Bir dəfə də olsun bizə gələn karopka açılmazdı. Servantın üstünə qoyulardı, işdi əgər biz qonaq gedəsi olsaq o şokoladı başqasının evinə aparardıq. Bir dəfə xalamın apardığı "eksperimentlə" şok bir gerçəyi öyrənmiş olduq. Xalam karopkanın kənarına qırmızı qələmlə işarə qoydu. Sonra həmin karopka yenə qonaq gedilən evə aparıldı. Üstündən çox uzun bir müddət keçdi və dağlar aşıb dərələr keçən o karopka yenə bizə qayıtdı. Məlum məsələdir ki o karopka artıq şokolad karopkası deyil radioaktiv bir silah olmuşdu. Buna baxmayaraq yenə servantın üstünə qoyuldu və qonaq gedəcəyi yeri gözlədi...