azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

ingilis dilindəki
(baxma: clumsy) şimal-qərb dialektlərindəki "suruxvat" qarşılığı ola bilər amma ədəbi dildə qarşılığı yoxdur. Türkiyə türkcəsindəki qarşılığı üçün (baxma: sakar )
(bax: procrastination )

məktəb psixoloqu

Azərbaycanda adı olub özü olmayan psixoloqlardır. Əslində məktəb psixoloqları ən az müəllimlər qədər önəmlidir. Belə ki, bu mütəxəssislər vaxtaşırı uşaqlarla söhbət aparmalı, həm də şagird-müəllim-valideyn əlaqəsinin sağlam qurulmasına kömək etməlidirlər.
Bəs çiçəklənən ölkəmizin gül bağçaları olan məktəblərimizdə vəziyyət necədir? Ömrü boyu ölkə xaricinə çıxmamış bir vətəndaş olaraq öz məktəb psixoloqundan fayda görən (hətta üzlərini belə görmək möcüzədir) bir allah bəndəsi görə bilmiş deyiləm. Azərbaycanda məktəbi sağlam psixologiyayla bitirmək belə çox çətindir. Ağır dərs sistemi, həddən artıq avtoritar müəllimlər və valideynlər, davranış pozuntulu, dəhp-li, autistik uşaqların bir yerdə olduğu 40 nəfərlik siniflər, Təzyiqlər, dava-dalaşlar, diskriminasiyalar, yeniyetməlikdə ərşə qalxan hormonlar və özünəqəsd həddinə qədər çatdırılan, ən "yaxşı" halda travma alan uşaqlar. Təbii ki, məktəb psixoloqu təkbaşına bunların hamısının məsuliyyətini daşıya bilməz. Ancaq necə ki müəllimlik peşəsi indi "olmazsa olmaz" sayılan bir peşədirsə, məktəb psixoloqu da bir o qədər önəmlidir. Maaşlarının çox az olması, azərbaycandakı psixoloqların üzərində "dəli həkimi" damğasının olması bu ixtisasda əməlli başlı boşluq yaradır. Əsl ixtisası buna uyğun olan "təhsildə sosial-psixoloji xidmət" fakültəsi məzunları belə məktəblərdə işləməyə yönəlmir normal olaraq. Onu da qeyd edim ki, qonşu dövlətlərdə belə məktəb psixoloqları öz işlərini görürlər. Təkcə liseylərdən və ya özəl məktəblərdən söhbət getmir. Dövlət müəssisələrində də bu peşə lazımi qədər fəaliyyət göstərir.

alfa nəsli

2010-cu illər və sonrasında doğulan fərdləri əhatə edən nəsil. Mən bu entrini yazarkən ən böyük fərdləri artıq 14 yaşında yeniyetmə qızlar/oğlanlardır. Bir reallıq var ki, hər nəsil özündən sonrakını pisləyir. Bu istisnasız belədir. Məsələn, X nəslinin "nifrəti" Y-dən Z-yə, Z-dən alfaya doğru artan sıra ilə gedir. Mən də Z nəslinə aid olan biri kimi alfaları sürüməyə gəlmişəm (diş ağardan smaylik).
Z nəsli böyük texnoloji yeniliklər gördü. Bu nəslin nümayəndəsi kimi qozqıran, antennalı nokia telefonlardan açılıb-bağlanan telefonlara keçidi gördük. Sonra isə bu telefonlar smartfonlara çevrildi və bizim demək olar ki, böyük əksəriyyətimiz internetlə tanış oldu. Yəni Y nəslindən fərqli olaraq biz sürətli inkişafa şahidlik etdik. Z nəsli texnologiyanın içinə doğulmadığı üçün real sosial münasibətlər qurmaq, real oyunlar oynamaq, pis-yaxşı ailəmizlə vaxt keçirmək şansımız oldu. Biz ilk vaxtlarda klaviaturada yox qələmlə yazmalı, məlumatları internetdən yox kitablardan öyrənməli olduq. Təbii ki, texnologiyanın inkişafı bizim bu bacarıqlarımızın hamısına təsir etdi. Baxdığımız cizgi filmlərdə belə çox bariz dəyişkənliklər gördük. Nisbətən solğun rəngli, daha sərt süjet xəttinə malik cizgi filmlər getdikcə həddən artıq parlaq rəngli, sürətli, səs-küylü cizgi filmləri ilə əvəz olundu.
Alfa nəsli isə tamamilə texnologiyanın, rəqəmsal dünyanın içinə doğulmuş nəsildir. Bu nəslin nümayəndələri artıq texnologiyanın əsirinə çevrilmiş z-lərin törəmələridir. Alfaların oyunları da, sosial həyatları da, tədrisləri də rəqəmsaldır. Bu fərdlər gözlərini açan kimi sosial şəbəkələrlə, youtube-la, mobil və ya video oyunlarla tanış olurlar. Daha böyük problem internetin qaranlıq tərəfləri ilə də çox erkən tanış olurlar. "Youtube kids" kimi senzuralı tətbiqlər yaradılsa da bu tip addımlar uşaqları təhlükədən qoruya bilmir. Seksual kontentlərdən tutmuş şiddət dolu oyunlar, videolar bu fərdlərin sadəcə 1 toxunuş uzağında olur. Çox qısa, çox sürətli informasiya bombardımanına məruz qalan bu balaca beyinlər zərər görməyə başlayır. Belə ki, texnologiya bu fərdlərə xəyal qurmaq fürsəti belə vermir. Onsuz da bir toxunuşla rəngli bir dünya açılırsa uşaq beyni niyə özünə əziyyət verib xəyal qursun ki? Rollu oyunlar, oyuncaqlar artıq bu uşaqlara cazib gəlmir. Xəyal qurmayan uşağın təfəkkürü, təxəyyülü inkişaf edə bilər mi? Bir neçə il sonra görəcəyik. Süni intellekt deyilən şeyin getdikcə inkişaf etməsi belə bu nəslin gələcəyini sual altında qoyur. Texnologiya təkcə xəyal qurmağı deyil düşünməyi, qərar verməyi, yaradıcılığı da bu nəslin əlindən alır. Çox kiçik yaşlardan uşaqlar texnoloji vasitələrdən asılı olurlar. Telefonu/planşeti əllərindən aldıqda sanki narkomanlar kimi yoxsunluq böhranı yaşayırlar.
Qeyd etdiyim kimi hər nəsil özündən sonrakının gələcəyini qaranlıq görür. Ümumiyyətlə yaxşıya doğru mu, pisə doğru mu gedirik bilmirəm ancaq ümid edirəm ki alfa nəsli məni yalançı çıxarar və dövrün tələbinə uyğunlaşaraq "hakimiyyəti" ələ alar.

azərilər

Bir vaxtlar indiki cənubi azərbaycanda və qismən şimali azərbaycanda yaşayan irandilli xalq. Bu xalqın dili olan azəricə iran dil ailəsinin şimal-şərq qrupuna (Kaspi dillərinə) aid idi. Azəri dili kaspi qrupunun digər dilləri ilə əlaqəli imiş. Talışca, zazaca, giləkcə və mazandarancaya yaxın olsa da bu dilə ən yaxın dil tati dili hesab olunur. Bu dil fars dilinin dialekti olan tat dili ilə qarışdırılmasın. Tati dili kaspi qrupunda müstəqil dildir, fars dilinin dialekti deyil. Tati dili, xüsusilə bu dilin hərzəndi dialekti qədim azəri dilinin qalığı hesab olunur.
Bu xitab türkçülər tərəfindən nifrətlə qarşılansa da əslində azərilər yox olmuş bir xalq, azəricə də ölü bir dildir. Bəzi insanlar azərilərin iranda yaşayan atəşpərəst fars tayfası olduğunu hesab etsə də əslində bu xalq nə yaşayır, nə oda sitayiş edir, nə də ki fars tayfasıdır. Bu rəhmətliklərin yox olma səbəbinin türk-monqol axınları olduğu güman olunur. Bəzi mənbələrdə bu kiçik etnik qrupun qətliamdan qaçıb dağlara çəkilərək indiki talışların etnogenezində iştirak etdiyini və ya kütləvi şəkildə orta asiya köçəriləri tərəfindən kökünün kəsildiyini qeyd edirlər.

ərdəbil ləhcəsi

Ərdəbilin 1,5 milyonluq bir ostan olduğunu nəzərə alaraq və özüm də bu ləhçəyə məruz qalan biri olaraq deyə bilərəm ki ərdəbil dialekti öz içərisində də qismən fərqlənən dialektlərə bölünür. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu şəhər qızılbaşlığın başlanğıc götürdüyü şəhərdir və məlum məsələdir ki qızılbaşlar əsasən köçəri türkmənlərdir. Ümumiləşdirsək, ərdəbil dialektində təbriz dialektində olduğu qədər fars təsiri yoxdur. Bir neçə nümunə:
Yeralma - kartof
Xızan - ailə
Yengi - gələcək (nadirən istifadə olunur)
Təlis - dəsmal
Nalça - döşəkçə
Ertə - səhər
Qovzamaq - qaldırmaq
Zollamaq - çırpmaq (şimalda bu söz çox pis mənaya gəlsə də bu dialektdə işlənir)
Nəmənə - nə/necə
Çibin - milçək
Eyni sözlərin tələffüzündə ədəbi dilə nəzərən belə fərqlər görülür:
Pıl - pul
Bığda - buğda
Bılıt - bulud
Yaxçi - yaxşı
Qərə - qara
Qələ - Qala
Əyəğ - Ayaq
Gök - Göy
Gürilti - gurultu
Döyür - deyil
Yün - yun
Üc - uc və s.
Ərdəbillilər "r" səsini çox sevməzlər:
gediyəm (gedirəm)
Diyəm (deyirəm)
Otıriyəm (otururam) və s.
Zaman şəkilçilərinin, şəxs şəkilçilərinin vayına oturmağı çox sevirlər:
Bizuğ - bizik
Gediyoğ - Gedirik (gedirığ deyənlər də var)
istey - istəyir
Diyəciyoğ - Deyəcəyik
Otırmişux - oturmuşuq
Yedıx - yedik
Gedəğ/gedəğun - Gedək və s.
"Ə" səsi çox açıq tələffüz olunur.
"G" səsi "c" səsinə bənzər tələffüz olunur.
"A" səsi "o" səsinə yaxın tələffüz olunur.
Xəbərlik şəkilçiləri bəzən ixtisar olunmur:
Gəlibdür, deyibdür, yaxçi kişidür və s.
Ədəbi dildə olmayan amma ərdəbil dialektində olan bəzi fars mənşəli söz və ifadələr (çox azdır):
Miz - masa
Bəray-e ehtiyyat - ehtiyyat üçün və s.

şəxsi inkişaf

Sosial şəbəkə psixoloqlarının dili ilə desək getdikcə "toksikləşən" cərəyan. Şəxsi inkişaf kitabları dəlicəsinə satılır. Motivasiya videoları milyonlar izlənir. Özünü bir şey zənn edən adamların whatsapp statuslarını bəzəyir bu videolar/yazılar. Amma bu cərəyanın çörəyini sadəcə şəxsi inkişafçılar yeyir və bizim kimi "qara" camaata qalan təkcə videoların verdiyi qaz olur. Buna motivasiya deməyi düzgün hesab etmirəm bu sadəcə qazdır. Hamı varlı, savadlı, ideal olmalıdır. Şəxsi inkişaf bizə bu məcburiyyəti yeridir və saxta vədlər verir. 4 saat yatın, hər dəqiqənizi səmərəli keçirin, komfort zonanızdan çıxın və s. insanların həyatını qəlibləşdirməyə özlərində haqq görürlər. Ay qardaş imkan verin gəlsin həyat bildiyi kimi. Heç kəs kitab oxumağa, idman etməyə, eyni vaxta 2 işdə işləməyə, xarici dil öyrənməyə məcbur deyil. Hamı komfort zonasından çıxmağa məcbur deyil. Hamının böyük hədəfləri olmalı deyil. Hər kəs uğurlu olub cəmiyyəti xilas etməli deyil. Hər kəs sosiallaşmağa, çevrəsini dəyişməyə məcbur deyil. Hər dəqiqəmizi "faydalı" keçirmək məcburiyyətində deyilik. Boş-boş divara baxmaq da, bambılı videolara baxmaq da, bozbaş mahnılara qulaq asmaq da, lap xalça naxışlarını saymaq da haqqımızdır. Tedx-dəki uğur hekayələri də sadəcə illuziyadır. indiyə qədər heç kəsin ora çıxıb "bəxtim gətirdi" ya da "imkanlı ailədə doğulmuşdum" dediyini eşitmədim. Hamı tualetə belə getmədən gecə-gündüz çalışıb sanki. Heç vaxt məqsədini dəyişməyib, vaz keçməyib, depressiyaya girməyib. Hər kəs 0-dan başlayıb güya. Amma real aləmdə uğursuzluq hekayələri olan milyardlarla insan da var. Bu insanlar medyada görünmür deyə yox demək deyil ki bu insanlar var.
Hamı eyni şərtlərdə doğulmur. Hamının şansı eyni olmur. Heç bir insanın barmaq izi belə digərininki ilə eyni deyilsə necə insanların həyatını bu qədər qəliblərə soxuşdurmaq olar? Yəni həyatımızı bu şarlatanların şərindən qorumalıyıq deyə düşünürəm. Uğurlarınızı da götürüb gözünüzə soxun.

əfqanıstan qızılbaşları

Azərbaycan türklərinin və ya türkmanların əfqanıstanda yaşayan nümayəndələri. Sayları haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Və heç təəccüblü deyil ki, bu soydaşlarımız da assimilyasiya siyasətinin qurbanlarıdır. Xüsusilə taliban ölkənin başına keçdikdən sonra əməlli başlı qaranlığa qərq olan əfqanıstanda bu dəyişiklikdən ən çox yara almış etnik azlıq qızılbaşlardır. Əsrlərdir ki bizdən ayrı düşən bu insanlar hələ də azərbaycan türkcəsini qoruya biliblər. Əfqanıstan qızılbaşlarının dialekti Azərbaycanın güney dialektləri qrupunda daxil olub, fars dilinin güclü təsiri altında qalmışdır. Ölkənin lingua-francası olan dari farscası da ikinci dilləridir. Bəziləri monqol dilini də istifadə edirlər. Ümumiyyətlə cəhənnəmi xatırladan bu "islam" ölkəsi haqqında heç bir etibarlı statistik məlumat olmadığı üçün qızılbaşların cari vəziyyəti haqqında da məlumat tapmaq çətindir. Bircə bu etnik azlığın əfqanıstanın türk əhalisi ilə yaxınlıq qurduğu və puştunlar, taciklər kimi irandillilərlə konflikt yaşadığı deyilir.
Avşarlar imperiyası tərəfindən zəbt olunmuş indiki əfqanıstan ərazisinə nadirqulu xan avşar tərəfindən qarabağ və cənubi azərbaycandan qızılbaş-türkmən tayfaları köçürülür. Xan suiqəsdlə öldürüldükdən sonra imperiya parçalanır və həmin qızılbaşlar indiki əfqanıstanda, kabil şəhərində və ətraf ərazilərdə qalırlar.
Əfqanıstan qızılbaşlarının demək olar ki hamısı oğuz türkləridir. Avşarlar, qacarlar, bayatlar, muradxanlılar, şahsevənlər kimi tayfalardan ibarətdirlər. Maraqlı bir fakt da odur ki, əfqanıstan qızılbaşlarının əksəriyyəti ölkənin vəziyyəti nə olursa olsun ölkədən kənara çıxmayıblar. Xüsusilə türkiyəni işğal edən əfqanıstan vətəndaşları arasında qızılbaş tapmaq çox uzaq bir ehtimaldır.

türk dilindən azərbaycan leksikasına atmaq istənilən kəlmələr

(baxma: paçoz)
(baxma: gudubet)
(bax: varoş)

zob xəstəliyi

Boyun nahiyyəsində, qida və nəfəs borusunun önündə yerləşən daxili sekresiya vəzi olan qalxanabənzər vəz xəstəliyi. Qalxanabənzər vəz orta məktəb biologiya kitablarında rast gəldiyimiz kimi iki paylıdır, kəpənəyə bənzəyir (hətta daha dəqiq bir bənzətmə üçün böyük h hərfinə bənzəyir). Bu vəz qana tiroid hormonları adlanan bir qrup hormon ifraz edir ki bu hormonlar bədəndə sinir sistemindən tutmuş metabolizmə, ürək fəaliyyətindən dayaq-hərəkət sisteminin inkişafına qədər bir çox həyati funksiyaya təsir göstərir.
indi isə gələk əsas mövzumuz olan zob xəstəliyinə. Zob xəstəliyi qalxanabənzər vəzin böyüməsi nəticəsində yaranır. Bu xəstəlik bəzi hallarda sadəcə vəzin böyüməsi ilə özünü göstərsə də zobun tipindən və dərəcəsindən asılı olaraq simptomlar da dəyişkənlik göstərə bilər. Bir çox xüsusiyyətinə görə qruplaşdırılsa da xalq arasında daha çox "zəhərli" və "zəhərsiz" olmaqla 2 forması daha çox bilinir.
Zəhərsiz zob. Qalxanabənzər vəzdə böyümə var. Lakin böyümədən başqa simptom görülmür. Tiroid hormonların ifrazında bir dəyişiklik olmadığı üçün digər orqanlarda mənfi bir dəyişkənlik yoxdur. Adətən bu xəstələrin qalxanabənzər vəzlə bağlı bir şikayəti olmur və bu dəyişkənlik özünü sadəcə boyun nahiyyəsində şişkinliklə göstərir. Bu şişkinlik bəzən nəfəs borusuna və qida borusuna təzyiq göstərdiyində tibbi müdaxiləyə ehtiyac duyulur. Zəhərsiz zobun səbəbləri arasında birinci yeri yod çatışmazlığı tutur. Qalxanabənzər vəz hormonlarının əsas tərkib hissəsi olan yod yetəri qədər qəbul edilmədikdə bu vəz öz hormonlarını istehsal etmək üçün böyüməyə "məcbur qalır". Adətən bu hala mane olmaq üçün birbaşa yod əlavəsinin qəbulundansa tərkibində yod olan qidaların daha çox qəbul edilməsi məsləhət görülür (ayrılıqda yod əlavəsi çox faydalı bir şey deyil).
Zəhərli zob. Qalxanabənzər vəz böyüyüb. Öskürək, xırıltılı nəfəs alma, qolları yuxarı qaldırdıqda başgicəllənmə, udqunmada çətinlik görülür. Vəz böyüməklə kifayətlənməyib üstəlik tiroid hormonlarının ifrazını da artırıb. Bu hal hipertiroidizm də adlanır. Xəstədə istiyə dözümsüzlük, həddən artıq tərləmə, çəki itkisi, əsəbilik, əllərdə titrəmələr (tremor), metobolizmin anormal dərəcədə sürətlənməsi, ishal, əzələ zəifliyi, dərinin kobudlaşması, quru dəri, qadınlarda aybaşı tsiklinin pozulması, ürək döyüntülərinin artması (taxikardiya) yorğunluq, bəzən də əzələlərdə kramplar ortaya çıxır.
Səbəbləri arasında yod çatışmazlığı, avtoimmun problemlər, qadın cinsindən olma (qadınlarda rast gəlinmə tezliyi kişilərə nəzərən dəfələrlə çoxdur) əsas yer tutur. 40 yaş üzəri şəxslərdə də zob xəstəliyinin inkişaf riski daha çoxdur. Bununla yanaşı hamiləlik sonrasında qadınlar da zob xəstəliyinə meyilli olurlar. Avtoimmun problemlərin səbəblər arasında olmasını xüsusilə vurğulamaq lazımdır. Çünki immun sistemi bəzən qalxanabənzər vəz hüceyrələrini "yad cisim" olaraq hesab edərək bu hüceyrələrə hücum edir və vəzi zədələyir. Vəz də özünübərpa məqsədi ilə anormal formada böyüyə bilir və bu da öz növbəsində hipertiroidizmə səbəb olur.
Zobun diaqnostikasında qan analizindən istifadə olunur. Qan analizində tsh (thiroid- stimulating hormone) adlı hormona diqqət yetirilir. Bu hormon hipofizdən ifraz olunur və adından da göründüyü kimi tiroid hormonlarının ifrazı üçün qalxanabənzər vəzi "qamçılayır". Yəni ths ilə tiroid hormonların qanda miqdarı tərs mütənasib asılı olur. Zəhərli zobda adətən ths həddən artıq az miqdarda olur.
Müayinədə həkim əllə boğaz nahiyyəsinə toxunmaqla və ya biopsiya ilə yoxlama edə bilər.
Zəhərli zobun müalicəsi. Zəhərsiz zobda adətən müdaxiləyə ehtiyac görülməsə də zəhərli zobda dərman müalicəsinə, bəzən əməliyyata ehtiyac görülür. Belə ki, endokrinoloji cərrahiyyə ilə qalxanabənzər vəzin böyümüş hissəsi götürülür. Xəstələrə adətən yod tərkibli qidalarla qidalanmaq məsləhət görülür və tiroid hormonlarının aktivliyini azaldacaq dərman preparatlarından istifadə olunur.
Zəhərsiz zob zəhərli zoba çevrilə bilər mi? Təəssüf ki, bəli. Zəhərsiz zob hər nə qədər yüngül də görünsə nəzarətsiz qaldıqda cızığından çıxa bilir. Ona görə vaxtaşırı müayinə məsləhət görülür.
Zob xəstələrində qalxanabənzər vəz xərçəngi formalaşma ehtimalı var mı? Əgər xəstə müalicə alırsa bu ehtimalın gerçəkləşmə ehtimalı çox daha aşağı olur. Həm zəhərli, həm də zəhərsiz zobun xərçəngə çevrilmə ehtimalı var. Amma bu bütün zob xəstələrinin risk altında olduğunu göstərmir. Onsuz da vaxtaşırı müayinə olunduqda xəstəliyin gedişatı nəzarət altında olur.
sifarişi verən: anonimlikdən zövq alan umbay

psixotik depressiya

Major depressiyanın ən ağırlaşmış forması. Major depressiya özlüyündə ağır bir psixoloji problemdir. Kobud şəkildə major depressiyanı iki fazaya bölə bilərik: nevrotik depressiya və psixotik depressiya. Nevrotik depressiyalı insanlar adətən tipik depressiya əlamətləri göstərirlər: əhval-ruhiyyənin aşağı olması, həyatdan zövq almama (anhedoniya), yuxunun pozulması, iştahın pozulması, halsızlıq, intihar düşüncələri və s. Bu əlamətlər əgər kifayət qədər şiddətlidirsə və minimum 2 həftə ərzində özünü göstərmişsə xəstəyə major (kliniki) depressiya diaqnozu qoyulur. Yuxarıda qeyd etdiyim əlamətlərin hamısı nevrotik simptomlardır. Nevrotik xəstələrin əsas xüsusiyyəti gerçəkliklə bağlarının qopmamasıdır. Yəni bu xəstələr depressiyada olduğunun fərqindədir və bundan qurtulmaq üçün yollar axtarırlar. Ona görə də həm psixiatrlar, həm də psixoterapevtlər üçün nevrotiklərlə işləmək daha asan olur. Çünki bu xəstələrdə fərqindəlik yüksək olduğu üçün siz bir addım atsanız geri qalan 10 addımı onlar atacaqlar. Psixoterapiya və farmakoterapiya (dərman müalicəsi) ilə bu xəstələrdə böyük irəliləyiş qət etmək mümkün olur. indi isə gələk entrinin əsas mövzusu olan psixotik depressiyaya. Major Depressiya üçün saydığım ümumi nevrotik simptomlara adətən psixotik depressiyada da rast gəlirik. Amma bu xəstələri nevrotiklərdən ayıran əsas əlamət reallıqla bağlantılarının zəifləməsi hətta bəzən itməsidir. Bu xəstələrdə əlavə olaraq sayıqlamalar (delusions), çox nadir hallarda isə hallüsinasiyalar görülməyə başlayır. Məsələn, psixotik depressiyalı xəstə lənətləndiyinə, bədəninin əridiyinə, bütün insanların ona nifrət etdiyinə inana bilər. Nevrotiklərdən fərqli olaraq psixotiklər ağıllarına gələn bu tip "özünüalçaltma" düşüncələrini sorğulamadan inanırlar. Ona görə də nevrotiklərə nəzərən psixotik depressiyalı şəxslərin intihar riski daha yüksəkdir (Qeyd: bu, nevrotik depressiyalı xəstələrin intihar riskinin aşağı olduğu anlamına gəlmir). Psixotik depressiyalı xəstə psixoterapiyaya çox çətinliklə cavab verir. Çünki bu xəstələr nə öz düşüncələrini sorğulayır, nə də ki mütəxəssisin bu düşüncə xətalarına müdaxiləsinə imkan verir.
Nevrotik depressiyanın müalicəsində adətən antidepressantlardan istifadə olunur və 2 həftə (bəzən 3) sonra depressiyanın simptomları yüngülləşir. Əgər intihar riski yüksək deyilsə, şəxsə nəzarət edəcək kimsə varsa xəstəxanaya yatırılmağa ehtiyac görülmür (intihara cəhd edibsə yatırıla bilər). Koqnitiv davranış terapiyası (cbt) effektiv nəticə verir.
Psixotik depressiyanın müalicəsində antidepressantlarla yanaşı şizofreniya və bipolyar pozuntu kimi daha ağır psixiatrik xəstələrin müalicəsində istifadə olunan antipsixotiklərdən istifadə olunur. Bəzən litium da istifadə oluna bilər. Psixotik depressiyada ruh halının ani dəyişimləri, əsəb tutmaları, impulsiv suisidal davranışlar daha çox görüldüyü üçün adətən bu xəstələrin klinikaya yatırılması vacib hesab olunur. Dərman terapiyası öz təsirini göstərdikdən sonra əgər xəstənin real aləmlə olan bağları bərpa olundusa onda psixoterapiyaya başlanır.
Psixotik depressiya bəzən digər diaqnozlarla qarışdırıla bilər:
Şizofreniya. Psixotik depressiya sayıqlamalar, hallüsinasiyalar kimi psixotik simptomlar göstərdiyi üçün şizofreniya ilə qarışdırıla bilər. Lakin bu simptomlar iki xəstəlikdə də fərqlidir. Məsələn, paranoid şizofren bir xəstə insanların onu öldürmək istədiyini düşünər. Amma bu paranoyanın kökündə "mən seçilmiş insanam" tipli özünüböyütmə inancı durar. Psixotik depressiyalı xəstə də eyni şəkildə "insanlar mənim ölməyimi istəyir" deyə düşünər. Amma bunun kökündə isə "mən lənətlənmişəm" tipli özünüalçaltma düşüncəsi durar. Fərq ortadadır. Şizofrendən fərqli olaraq psixotik depressiv xəstə özünü böyütməz. Bu da beyindəki dopamin səviyyəsinə bağlıdır. Şizofrenlərdə həddən artıq olan dopamin depressiyada minimuma çatır.
Şizoaffektiv pozuntu. Bu iki xəstəliyi bir-birindən ayırmaq daha çətindir. Adətən xəstədə son iki həftədə emosianal dəyişim olmadan psixotik simptom görülürsə şizoaffektiv, depressiya əlaməti və psixoz görülürsə psixotik depressiya hesab olunur.
Nevrotik və psixotik depressiya arasında keçid. Depressiya əlamətləri ağırlaşarsa nevrotik depressiyalı bir xəstə psixotik depressiyalı xəstəyə çevrilə bilər. Psixotik depressiv bir epizod da özlüyündə həyatın sonrakı mərhələsində yeni bir psixotik depressiya epizodu riskini artıra bilər. Ona görə də bu tip xəstələrin uzunmüddətli müşahidə altında saxlanması və vaxtaşırı diaqnostika olunması mütləqdir.

şahsevənlər

Azərbaycan türklərinin formalaşmasında iştirak etmiş subetnik qruplardan biri. Əslində şahsevənlər bir türk boyu və ya tayfa olmayıb, müxtəlif tayfaların nümayəndələrindən ibarət qrupdur. Türkiyə tarixçilərinin dediyinə əsasən şahsevənlər osmanlı təzyiqlərindən qaçaraq səfəvilərə sığınmış qızılbaş anadolu türkmənləridir (bəzi türkiyəli tarixçilər şahsevənlər arasında türkləşmiş kürd, gürcü, zazaların olduğunu iddia edir). Birinci Şah abbas dövründə ortaya çıxan bu tayfa birliyi səfəvilər ordusunda xüsusi yer tuturmuş. Tarix səhnəsində önəmli yer tutan şahsevənlər son olaraq qacar imperiyasının ordusunda iştirak etmişdilər. Şahsevənlər indi əsasən güney azərbaycanda (xüsusilə ərdəbildə), qum şəhərində, xorasanda, cənub qərbi iranda dağınıq halda yaşayırlar. irandakı nümayəndələri arasında köçəri həyat tərzini qoruyub saxlamış olanları olsa da, şimali azərbaycan şahsevənləri tamamilə oturaq həyat tərzini mənimsəmişdir. Şimali azərbaycanda aran zonasında və cənub rayonlarında (cəlilabad, lerik daxil olmaqla), həmçinin əvvəllər qarabağda daha çox məskunlaşdıqları deyilir. Əslində öz dialektlərini qorumuş şahsevənlərin danışığı onların anadoludan gəldiyini sübut edəcək qədər anadolu türkcəsinə bənzərlik göstərir. Məsələn, biz ədəbi dildə "keçdi" deyiriksə onlar bu sözü "geşdi" şəklində tələffüz edirlər. Həmçinin əfqanıstan qızılbaşları arasında, iraq türkmanları arasında da şahsevənlər var. Bir maraqlı fakt da şahsevənlərin iranın qum şəhərində həddən artıq çox olmasıdır. Belə ki, bu şəhər iranın din alimlərini, ruhanilərini yetişdirən şəhərdir. Yəni iranı idarə edən mollaların arasında bu azərbaycan türklərinə rast gəlmək heç uzaq ehtimal deyil.

qulyabani

Mənşəyi tam olaraq bilinməyən mifoloji varlıq. Bir çox xalqın mifologiyasında (yunan, fars, türk, ərəb və s.) fərqli adlarla təsvir edilir. Türk mifologiyasında qulyabanı, quleybanı, alarvadı, alqarısı kimi adlandırılan bu varlıq böyük ölçülü, insanabənzər, pis iy verən, ayaqları tərs bir canlı kimi təsvir edilir. Deyilənlərə görə qulyabani gündüz qəbirlərdə gizlənir, gecələri xortlayıb çıxırmış. Gecə vaxtı səhra və meşələrdə gəzər, insanları qorxudarmış. Qulyabani yeni basdırılmış cəsədləri qəbirdən çıxarıb yeyərmiş. Bəzi mənbələrdə qulyabaninin rastlaşdığı insanlarla güləşdiyi, uduzarsa qaçaraq uzaqlaşdığı, qalib gələrsə güləşdiyi insana ölümcül xəstəlik yoluxdurduğu deyilir. Həmçinin bu varlıq gecələr çöllərdə səfərdə olan insanları izləyər, onlar yorulub yatdıqda yaxınlaşaraq qanlarını içərmiş. Azərbaycanda da qulyabanilərin çox yaxşı at sürdüyünə inanılırmış. Əgər qulyabani tutularsa və yaxasına sancaq vurularsa insanın quluna çevrilirmiş.