başqa profillə girib öz entrylərini bəyənən sözdə yazar umbaylar

mənim kimi səyrək umbayların "sevimli" məşğuliyyəti. onsuz da, umbay edilmisən. köçürməçilik* bu nə gic kalkalamadır? edərək yazdığın sözdə entrylərin* giriş? bu nədi ala nəzərə çarpsa nə olacaq?* girdini bəyənərək "şahlandıracağam". əjdahasan gicdıllax

pencək

kökü niderlandca "pijjekker" sözüdür. buradakı "pij" xovlu, toxuma, göy parça növünə vurğudur. "jekker" isə jaketdir* gödəkçə . ingilislər həmin sözü "pea jacket"* pea coat kimi hərfi tərcümə edərək, işlətməyə başlayıblar. sonra, ruslar bu sözü ingilislərdən alıb, dillərinin fonoloji süzgəcindən keçirərək "пиджа́к" (pidjak) formasına salıblar. onlar həm də, sözün mənasını genişləndirərək müxtəlif növ palto və gödəkçələrə də "пиджак" deməyə başlayıb. biz də həmin sözü onlardan alıb, dilimizin süzgəcinə salaraq "pencək" etmişik.
pea jacket və ya pea coat. ilk vaxtlar bu paltonu avropa və amerika donanmasındakı dənizçilər geyinirdi:

frazeoloji birləşmə

dilimizi məcaziləşdirib, rəng qatan dil vahidi. çox vaxt yerli-yersiz işlədib, uzunçuluq edirik.
anadan olmaq - doğulmaq
başa düşmək - anlamaq
qulaq asmaq - dinləmək
yola salmaq - ötürmək

az bilinən azərbaycan sözləri

dilimizin sözlüyüdə "y" hərfi ilə başlayan sözləri gözdən keçirəndə qarşılaşdığım az bilinən türkmənşəli azərbaycan sözləri:
yaldız - Bir şeyə qızıl və ya gümüş rəng və parlaqlığını vermək üçün onun üzərinə çəkilən qızıl və ya gümüş suyu. 2) parlaq: yaldız günəş 3) Məcazi mənada: Zahirən bəzəkli, parlaq, gözəl, gözəllik.
yapıxmaq - Elastikliyini, yumşaqlığını, diriliyini itirərək yapışan kimi olmaq, basılıbsıxılmış kimi olmaq; yatmaq. Keçə kimi yapıxmaq. Döşəyin yunu yapıxıb.
yarınmaq - 1) Yaltaqlıq etmək. 2) Özünü bəyəndirməyə çalışmaq
yasamal - Dağın, təpənin üstündə düz yer. Qoyunları yasamalda otarmaq.
yavınc - Tabeçilik, tabe olan.
yaxmac - Üzərinə yağ, bal və s. sürtülmüş çörək parçası; yaxma.
yağır - Bel sümüyünün üstündə əmələ gələn, gec sağalan dərin yara. yağırlanmaq - Sürtülməkdən yara olmaq.
yelbiz - qadın saçı yelbizləmək - yelbizindən yapışmaq
yeng - Paltarda: qolun ağız tərəfi, aşağı tərəfi; paltarın qolu. Yengi ilə üzünün tərini sildi.
yenmək - məğlub etmək, qalib gəlmək
Onu yenməkdə əlbir olsaq biz,
Çox gözəl bar verər diləklərimiz. Abdulla Şaiq.
yetik - Bələd, tanış, xəbərdar, vaqif, yaxın.
Ələsgərəm, mən yetiyəm hər işə,
iki könül bir-biriynən barışa. Aşıq Ələsgər.
Görmüşəm, sifətdən gözəldir, ancaq təbiətini bilmirəm, anam onlara çox yetikdir. Abdulla Şaiq.
yolaq və yolağa - Çəpərdə, hörgüdə basıq və ya uçuq yer; çəpəri, hörgünü basmaqla açılan yol.
yolpa - Pırtlaşıq saçlı, əzilmiş paltarlı, tör-töküntülü.
yonqar - Rəndə və s. yonucu alətlərin ağzından çıxan nazik, ensiz taxta parçaları.
yosma - Zərif, incə, işvəli, işvəkar, nazənin.
ipəklər içində xumarlandıqca
Yosma gözəllərə dastanlar deyin. S.Vurğun.
yıpranmaq - tamamilı köhnəlib xarab olmaq, əldən düşmək, düşkün hala gəlmək. Üst-başı yıpranmaq. Kitabın cildi tamamilə yıpranmışdır. 2) qocalıb əldən düşmək
yelən - Haşiyə, qıraq, kənar. Xalça yeləni. Yeləni göy kəlağayı.
2) Bütöv bir parçanın qırağına çəkilən başqa bir parça; calaq. Yorğan yeləni
Yelən vermək – qırağına calaq salmaq Yelən qoymaq - kağızı yazanda dörd kənarını yazmayıb ağ qoymaq. Yelən çıxmaq – haşiyə çıxmaq.

az bilinən azərbaycan sözləri

ülgü - 1) Ölçü, ölçü vahidi, meyar, standart, qəlib, şablon
Mən qadın xarakteri üçün bir ülgü qəbul etməkdə yanıldığımı gördüm. M.S.Ordubadi.
2) Paltar və ya ayaqqabı hissələrini biçmək üçün nümunə; ölçü-biçi, əndazə. Paltar ülgüsü. Nümunə model.
Pəncərə qabağında bir buruq ülgüsü var. R.Rza.
ayama və ayalqa - ləqəb
ölət - öldürücü xəstəlik epidemiyası
ikindi- Günün günorta ilə axşam arasındakı ikinci yarısı, günbatana yaxın hissəsi.
saxlanc - ehtiyat üçün saxlanılan saxlanılan şey; içində nəsə saxlanılan qab. Son vaxtlar anbar, depo mənasında da işlədilir.
ilğım - Quru (susuz) çöllərdə buxarın yerə yayılıb uzaqdan su kimi görünməsi hadisəsi; sərab.
qaxınc - Edilən yaxşılığı adamın üzünə vurma, minnət qoyma, tənə etmə.
yey - yaxşı, eyi (iyi).
Ayrılıqdan ölüm yeydi
Yar həsrəti qəddim əydi. Aşıq Ələsgər.
qaca - Çox işlənmək nəticəsində çalaçuxur bir hala düşmüş. Qaca yol.
çuğul - xəbərçi, сука çuğullamaq - "сука"lamaq
umsuq - Öz ümidində aldanmış; intizarı, gözləməsi, arzusu boşa çıxmış. umsuq etmək - ümidini boşa çıxarmaq, aldatmaq, umsundurmaq. umsuq olmaq ümidi boşa çıxmaq, aldanmaq, gözü qalmaq, umsunmaq.
Umsuq etdin, məni qoydun avara
Dedim, yəqin bir şir, aslandı indi. Qurbani.
vayqanlı - Əsassız olaraq adı pisliyə çıxmış
Heç kəsin adı vayqanlı olmasın. Atalar sözü
səyrimək - Hirsdən, acıqdan və s. hisslərdən üz əzələlərinin əsməsi, titrəməsi. Ağzı səyrimək. Burun pərəkləri səyrimək. göz səyriməsi
soraq - xəbər bax
yayaq - piyada
danla - sabah, ertəsi gün
dalay - böyük dəniz, okean bax
bay - varlı, zəngin
Bay ilə yoxsul mənəm, yolçu ilə yol mənəm. Nəsimi
köntöy - 1) Kobud, münasibətsiz, ədəbsiz, nəzakətsiz. Köntöy söz, köntöy hərəkət, köntöy danışmaq 2) Qaba, kobud, yöndəmsiz, biçimsiz. Köntöy yaba. Köntöy balta.
bayılmaq və bayılma - Özündən getmək, qəşş etmək, ürəyi keçmək. Bu söz dilimizin izahlı lüğətində göstərilib.
Sağdır, sağdır, ürəyi döyünür, ancaq bayılmışdır. Cəfər Cabbarlı.
“Anamız öldü, aman!” – deyib, birdən bayıldım. Süleyman Rüstəm.
Beyrək zarıdı, Banıçiçək səsə gəldi, Beyrəyi qanına qəltan görüb bayıldı. Anar
Azərbaycanca Vikipediyada "bayılma" haqqında yazılmış məqalə

umbaylıq haqqımı işlədərək sözlükdən olduğu kimi köçürüb, bura atdım.-*

imadəddin nəsimi

Dərdmənd еtdin məni, еy dərdə dərman erməni,
Olmuşam еşqin yolunda bəndəfərman, еrməni.

Nə pəri, nə adəmi bu şəkl ilə mən görmədim,
Cənnəti hurimisən, yoхsa ki, rizvan, еrməni?

Anca kim, sə’y еylədim nazik camalın görməyə,
Zərrəcə yumşalmadın, еy könlü zindan еrməni.

Örtgil ol ay üzünü kim, çеşmi-naməhrəm görər,
Yoхsa ki, dindən dönər çoх-çoх müsəlman, еrməni.

Isayi-Məryəm həqiçün, hеç qərarım qalmadı,
Didəmi giryan еdərsən, bağrımı qan, еrməni.

Qorхuram mən dərvişə sən dеyəsən din tərkin еt,
Nеcə ki, bağladı zünnar Şеyх Sən’an, еrməni.

Хanda bir хaç əhli varsa qamusun sеyr еylədim,
Bulmadım mən sən təki bir cani-canan, еrməni.

Bir sual еtdi Nəsimi sən büti-mеhparədən,
Lütf ilə söyləşə gör, еy lə’li хəndan, еrməni.

maraqlı infoqrafikalar

azərbaycanlılara genetik olaraq ən yaxın olan 50 populyasiya:

* "turkish_east"də kürdlər yox, qars, iğdır, ərzurum kimi yerlərdə yaşayan türklər nəzərdə tutulub.

fikrinizi bir az aydınlaşdırmaq üçün iranda yaşayan azərbaycanlı ilə azərbaycan respublikasında yaşayan azərbaycanlının genetik məsafəsi:


azərbaycanlılar və bəzi qonşu populyasiyaların şərqi avrasiya genetik qarışığı (göy rəng):


qədim türk populyasiyalarında şərqi avrasiya genetik qarışığı:


müasir azərbaycanlıların genetikası burdakı qədim populyasiyaların qarışığı kimi modelləşdirilə bilər:

qəribə bir şəkildə bizdə tunc dövründə yaşamış anadoluluların genetik mirası tunc dövründə yaşamış qafqazlılardan qatbaqat çoxdur. bu səfəvi dövründə anadolunun hər yerindən gələn qızılbaş köçləri ilə əlaqələndirilə bilər. bir də, midiyalı iranlıların (mannalılar da) genetik mirasının çoxluğu şimaldakı azərbaycanlıların əcdadların yarısının irandan köçdüyünü və yerli albanları şimala sıxışdırdığını göstərir.

(axırıncı infoqrafikdəki göstərilən qədim populyasiyalar da, bir çox populyasiyanın qarışığıdır, "onlar safdır, təkcə biz metisik" kimi düşünməyin)

daha ətraflı
mövzu ilə əlaqəli digər infoqrafiklər

edit: umbay entrysi

azərbaycanlılar

iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.

azərbaycan dilində işlədilən monqol sözləri

orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik.
qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır.
hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör).
dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa).
lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav)
yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix).
dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür.
tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir.
kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen)
quda - monqolca худ (xud)
nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir.
maral - monqolca марал (maral)
ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb.
cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad).
nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur)
sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir.
narın - monqolca нарийн (nariyn)
ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir.
cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg)
yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax)
yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar.
sərin - monqolca сэрүүн (serüün)
subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy).
oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir.
qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday)
oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)

qeyd:
monqolca sanılan ordu , qadağan , qada , çöl , qabırğa , Ala , kəpək , anqırtı sözləri türkcədir.

qeyd²: əlifba sırasında yazmağa ərindim.

azərbaycan dili

azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.

azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)

Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört

Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört

Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört

*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.

qeyd: entry umbaycasına bu yazıya əsaslanaraq yazılıb. yazını oxumağınızı tövsiyə edirəm.

azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

(baxma: умывальник) (umıvalnik) - əlüzyuyan (əl-üzünü yuduğun yerə umıvalnik deyilir)

(baxma: раковина) (rakovina) - rakovina balıqqulağına deyilir. krandan gələn suyun axması üçün düzəldilən çanağı da ruslar balıqqulağına oxşadıb, раковина deyiblər. bizim çanaq sözümüz bu mənanı ödəyir. dördüncüyə bax

(baxma: kran) - ədəbi dilimizində almanca kran sözündən başqa qurna ilə lülək sözləri var.

azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

gerizekalı - səy, sarsaq, kütbeyin, qıtbeyin, yelbeyin, taxtabaş. biri seyrək yazıb. istəsək, farsın, ərəbin gicini, gicbəsərini, ağıldankəmini işlədə bilərik.

zira - doğrusu, əslində (beyninizdə bu sözə necə məna verdiyinizi bimirəm, ancaq söz bəlli yerlərdə çox işləndikcə mənası oturuşur)

lacivert - tünd-göy (bu sözləri almanlar kimi niyə birləşdirmirik axı?)

haset - həsəd, həsəd aparmaq, paxıllıq (#358306 azərbaycandilli kontentlərdən iyrəndiyin üçün bizim dildə nəsə tükətmədiyini bilirəm)

akabinde - sonra, sonrasında, ardınca (görən bu sözləri nə cür anlayırsınız?)

serdengeçti - fədai, mücahid. hərfi mənası başdankeçdi. "ser" farsca baş deməkdir

abes - əbəs obastan

süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.

meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci

dalmak - cummaq, şığımaq, girişmək, atılmaq

kuzen - biz əmioğlu, dayıqızı və b. deyib incəliyinə kimi getsək də, ümümiləşdirmək üçün fransızca kuzeni götürə bilərik.

acar - ərəb sözüdür (عجر) kobud, qaba, güclü, iri deməkdir. Türkiyədə gözüqara, igid, dəlisov, qızışmış mənalarında işlədirlər.

anabilim - universitet təhsilində bir elmin ayrıldığı qol, ixtisas, şöbə. Buna nə üçün anabilim deyəsən?

şekerrenk (fa. şəkər rəngi, sarımtıl rəng) - soyuqlaşmış, zəifləmiş dostluq münasibəti. "bu günlərdə dostumla aramda şəkərrənklik (soyuqluq) var." Soyuqluq bütünlüklə mənanı ödəyir.

eşbah - osmanlıca sözlük

sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.

ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.

yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.

avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.

güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür

önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.

vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.

tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.

dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz.
azərbaycan dilinin izahlı lüğəti