l'internationale

dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur.
140-dan çox versiyası:

(youtube: )

(youtube: )

qalanın dibində

iohann ştraussun* oğul əsərində "qalanın dibində" xalq mahnısının melodiyasından istifadə etdiyini bilirdinizmi?
"qalanın dibində", "kaleden kaleye şahin uçurdum" və ya "yelpesse" əsasən oğuz xalqları arasında yayılmış, 15-dən çox variantı olan beynəlmiləl xalq mahnısıdır. mahnının ilkin versiyalarının səlcuqlu dövründə xorasan və ətrafı ərazilərdə yaranıb, oradan azərbaycan, anadolu və balkan yarımadasına yayıldığı düşünülür. istəyirsinizsə, aşağıdakı yığma videoda həmin mahnılara tək-tək qulaq asa bilərsiniz* sevimlim xorasan türkcəsindəki yırdır :

(youtube: )

(youtube: )

(youtube: )

azərbaycanlılar

iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən* 5 yer sadalamışdı, bu ikisi yadımdadır köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə deyəsən, türkməncənin təsiri ilə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.

avropa mənşəli olduğu bilinəndə təəcübləndirən alınma sözlər

avropa mənşəli alınma sözlərin dilimizə 19-cu əsrdən başlayaraq girdiyini düşünənlər var. çünki, bu yüzildən etibarən rus dilinin araçılığı bax ilə dilimizə girən avropa mənşəli sözlər fonetikamıza uyğunlaşdırılmayaraq olduğu kimi işlədilməyə başlanılıb. ancaq rus işğalından qabaq da, bizim avropalılarla ən azından ticarət əlaqələrimiz olub və onlardan bəzi sözləri götürmüşük. Həm də, ərəb və fars dili vasitəsi ilə də dilimizə keçən avropa sözləri var:
sığorta - italyanca eyni mənanı verən "sicurtà" sözünü venesiyalıların vasitəçiliyi ilə alıb, dilimizə uyğunlaşdırmışıq. bu söz latınca "securitas" (təhlükəsizlik) sözündən törəyib. həmçinin, həmin sözün kökü "secure" yəni se+cure (na+qayğı-* , qayğısız) sözüdür. yəqin ki, bu sözü osmanlılar venesiyalılardan, biz də onlardan almışıq.
gömrük - latın sözü olan "commercium" sözünü bizanslılar "κομμέρκιον (kommérkion)" şəklində işlədiblər. osmanlılar da həm sözün mənasını dəyişib, həm də özünü "gümrük" halına salıb, istfadə etməyə başlayıblar. biz də onlardan alımışıq. yəni, zəngin-* dilimizdə eyni sözü fərqli mənalarda həm kommersiya, həm də gömrük biçimində işlədirik.
fındıq - فُنْدُق‎ (funduq) ərəbcədən dilimizə girib. ancaq iş burada bitmir. ərəblər də pəhləvicədən* farsların və bizim əcdadlarımızın danışdığı iran dili. orta farsca. pndk'* transkripsiyası belədir, aramey əlifbasında yazılanını tapmadım sözünü alıblar.* mən bilən, ərəbistanda fındıq bitmir . farslar da yunanların Ποντικόν κάρυον (Pontikón káruon) yəni, "pont fındığı" söz birləşməsindən, türkiyənin qaradəniz bölgəsinin qədim adı olan "pontus" sözünü alaraq, "fındıq, hazelnut" olaraq mənasını dəyişiblər. pontus --> fındıq.
fidan - əsasən, qızlarımıza ad olaraq qoysaq da, son vaxtlar türkcənin dilimizi "zənginləşdirməsi" səbəbindən ting, şitil mənasında işlədənləri görürük. yenə də osmanlıcadan dilimizə girib. onlar da yunanca φυτόν (phutón, “bitki”) sözünü dilə yatımlı edib.
alay - polk sözünə qarşılıq kimi təklif edilən bu söz qədim yunanca αλάγιον (alágion) sözüdür.
bibər - yunanca πιπέρι, πιπεριά (pipéri, piperiá), ingiliscə "pepper" sözü də buradan törəyib.
dəfnə - yunanca δάφνη (dáfni), osmanlı alınmasıdır.
fəlsəfə - ərəbcə فَلْسَفَة‎ (falsafa), qədim yunanca φιλοσοφία (philosophía)
fincan - əski yunanca πίναξ (pínax) --> farsca پنگان‎ (pengân) --> ərəbcə فِنْجَان‎ (finjān) --> türkcə fincan.
fırça - bizans yunancasında βούρτσα (boúrtsa). bu söz də osmanlı alınmasıdır.
fırtına - yunanca φουρτούνα (fourtoúna), osmanlıcadan almışıq.
göyərtə - italyanca "coverta" sözünü osmanlılar "güverte" halına salıblar.
iflic - əski yunanca πλῆξις, πληγή (plêxis, plēgḗ)* kökü vurmaq sözü ilə bağlıdır --> arameycə* süryanicə פָּלְגָּא‎ / ܦܴܠܓܳܐ‎ (pālgā) --> ərəbcə إِْفْلاج‎ (ʔiflāj) --> türkcə iflic
kefal - balıq adıdır. kökü κέφαλος (kéfalos)dur. ruscadan və ya osmanlıcadan alınmadır
kələm - əski yunanca κράμβη (krámbē) sözünü farslar کلم‎ (kalam) halına salıb.
körfəz - əski yunanca κόλπος (kólpos), osmanlılardan götürmüşük. bir az eşələyəndə ingiliscə "gulf" sözü ilə əlaqəsi çıxır.
qanun - bunu bilməyən olmaz. qədim yunan dilindəki κανών (kanṓn) sözü ərəblərcədə قَانُون‎ (qānūn) şəklində alıb.
qutu - qədim yunanca κυτίον (kutíon) əski anadolu türkçəsində قوطی‎ (quti, qutï) olub.
lağım - qədim yunanca λᾰχαίνω (lakhaínō) --> ərəbcə لَغْم‎ (laḡm)
liman - əski yunanca λιμήν (limḗn). bu da osmanlıcadan keçib.
masa - latın sözü "mēnsa" rumın dilinə "masă" kimi ötürülüb. osmanlılar da bolqarların (маса) vasitəçiliyi ilə işlətməyə başlayıblar.
musiqi - bunu bura yazmağım yersizdir. yunan sözü* μουσική - mousike olduğunu bilməyən yoxdur. bu sözün dilimizə ruscadan yox, farscadan daxil olduğunu demək istəyirəm.
namus - ərəblər νόμος (nómos) sözünü, نَامُوس‎ (nāmūs) şəklinə salıblar.
nəğmə - qədim yunanca νεῦμα (neûma) --> ərəbcə نَغْمَة‎ (naḡma)
nərgiz - farscadan aldığımız bu sözün kökü qədim yunanca νάρκισσος (nárkissos) sözüdür. narsissizm sözü ilə kökdaşdır. ətraflı şəkildə #134297 nömrəli "entry"də yazılıb.
portağal - portuqaliya ölkəsinin adı ilə əlaqəlidir. soyadlarını portağal adlandıracaq qədər bu sitrus meyvəsini səvənlərdən qamarlamışıq.
sandıq - qədim yunanca σῠνθήκη (sunthḗkē) --> ərəbcə صَنْدُوق‎ (ṣandūq)
soba - almanca "stuba" sözü macarlara "szoba", osmanlılara da "soba" şəklində keçib.
təməl - qədim yunanca θεμέλῐος (themélios). öz dilimizdə "özül" sözü var.
tilsim - qədim yunanca τέλεσμα (télesma) yəni, "ödəniş" --> ərəbcə طِلَسْم‎ (ṭilasm)
torna - italyanca olduğu kimi "fırlatmaq, burmaq" mənasında* ingiliscə turn işlədilir. osmanlıca burada da vasitəçilik edib
üvəz - quşarmudu. yunanca úves.

məncə, azərbaycan dilinə girən* "daxil olmaq" deyəndə mədəni olmursan alınma sözləri öncə, dilimizə uyğunlaşdırıb, sonra işlətməliyik. məsələn, keçmişdə pasport sözünü "başburt" kimi istifadə edirdilər:
Bunların altısına bir nömrə verib, hamısından başburt istədilər. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, 1906
Ay ağa, havaxt başburt aldın ki, Təbrizə gedirsən? Mirzə Fətəli Axundov. 1850
Çoxdan öyrəşdiyimiz "pasport" sözünü bu cür işlətmək bir çoxumuza gülünc gələ bilər, ancaq unutmayın ki, biz "commercium" sözünü "gömrük" şəklinə salıb, işlədirik.

əlavə: general və qubernator sözləri də canlı dildə "yaranal" və "qoburnat" formasını almışdı.

dilimizdə o cümlədən xülasə əlqərəz və ilaxır kimi mürəkkəb ifadələrin olması

üç sözün də sözün də hamı üçün anlaşıqlı türkcə qarşılığı var.
xülasə, əlqərəz - [uzun sözün] qısası, bir sözlə
ilaxır - başqa
ana dilimizdə türkiyə mənşəli "sözlük" fotmatında olan tək fəaliyyət göstərən sayt olan sözaltı əsasən, musiqi, meme, içinitökmə, motivasiya, tövsiyə, müxtəlif mövzularda olan şəkillər, cinslər arası münasibətlər, seks və başqa (ilaxır) mövzularda olan entrylərin bəyənildiyi, wiki formatı ilə də maarifləndirici yazıların önə çıxdığı içinəqapanıq platformadır.

başqa profillə girib öz entrylərini bəyənən sözdə yazar umbaylar

mənim kimi səyrək umbayların "sevimli" məşğuliyyəti. onsuz da, umbay edilmisən. köçürməçilik* bu nə gic kalkalamadır? edərək yazdığın sözdə entrylərin* giriş? bu nədi ala nəzərə çarpsa nə olacaq?* girdini bəyənərək "şahlandıracağam". əjdahasan gicdıllax

pencək

kökü niderlandca "pijjekker" sözüdür. buradakı "pij" xovlu, toxuma, göy parça növünə vurğudur. "jekker" isə jaketdir* gödəkçə . ingilislər həmin sözü "pea jacket"* pea coat kimi hərfi tərcümə edərək, işlətməyə başlayıblar. sonra, ruslar bu sözü ingilislərdən alıb, dillərinin fonoloji süzgəcindən keçirərək "пиджа́к" (pidjak) formasına salıblar. onlar həm də, sözün mənasını genişləndirərək müxtəlif növ palto və gödəkçələrə də "пиджак" deməyə başlayıb. biz də həmin sözü onlardan alıb, dilimizin süzgəcinə salaraq "pencək" etmişik.
pea jacket və ya pea coat. ilk vaxtlar bu paltonu avropa və amerika donanmasındakı dənizçilər geyinirdi:

frazeoloji birləşmə

dilimizi məcaziləşdirib, rəng qatan dil vahidi. çox vaxt yerli-yersiz işlədib, uzunçuluq edirik.
anadan olmaq - doğulmaq
başa düşmək - anlamaq
qulaq asmaq - dinləmək
yola salmaq - ötürmək

az bilinən azərbaycan sözləri

dilimizin sözlüyüdə "y" hərfi ilə başlayan sözləri gözdən keçirəndə qarşılaşdığım az bilinən türkmənşəli azərbaycan sözləri:
yaldız - Bir şeyə qızıl və ya gümüş rəng və parlaqlığını vermək üçün onun üzərinə çəkilən qızıl və ya gümüş suyu. 2) parlaq: yaldız günəş 3) Məcazi mənada: Zahirən bəzəkli, parlaq, gözəl, gözəllik.
yapıxmaq - Elastikliyini, yumşaqlığını, diriliyini itirərək yapışan kimi olmaq, basılıbsıxılmış kimi olmaq; yatmaq. Keçə kimi yapıxmaq. Döşəyin yunu yapıxıb.
yarınmaq - 1) Yaltaqlıq etmək. 2) Özünü bəyəndirməyə çalışmaq
yasamal - Dağın, təpənin üstündə düz yer. Qoyunları yasamalda otarmaq.
yavınc - Tabeçilik, tabe olan.
yaxmac - Üzərinə yağ, bal və s. sürtülmüş çörək parçası; yaxma.
yağır - Bel sümüyünün üstündə əmələ gələn, gec sağalan dərin yara. yağırlanmaq - Sürtülməkdən yara olmaq.
yelbiz - qadın saçı yelbizləmək - yelbizindən yapışmaq
yeng - Paltarda: qolun ağız tərəfi, aşağı tərəfi; paltarın qolu. Yengi ilə üzünün tərini sildi.
yenmək - məğlub etmək, qalib gəlmək
Onu yenməkdə əlbir olsaq biz,
Çox gözəl bar verər diləklərimiz. Abdulla Şaiq.
yetik - Bələd, tanış, xəbərdar, vaqif, yaxın.
Ələsgərəm, mən yetiyəm hər işə,
iki könül bir-biriynən barışa. Aşıq Ələsgər.
Görmüşəm, sifətdən gözəldir, ancaq təbiətini bilmirəm, anam onlara çox yetikdir. Abdulla Şaiq.
yolaq və yolağa - Çəpərdə, hörgüdə basıq və ya uçuq yer; çəpəri, hörgünü basmaqla açılan yol.
yolpa - Pırtlaşıq saçlı, əzilmiş paltarlı, tör-töküntülü.
yonqar - Rəndə və s. yonucu alətlərin ağzından çıxan nazik, ensiz taxta parçaları.
yosma - Zərif, incə, işvəli, işvəkar, nazənin.
ipəklər içində xumarlandıqca
Yosma gözəllərə dastanlar deyin. S.Vurğun.
yıpranmaq - tamamilı köhnəlib xarab olmaq, əldən düşmək, düşkün hala gəlmək. Üst-başı yıpranmaq. Kitabın cildi tamamilə yıpranmışdır. 2) qocalıb əldən düşmək
yelən - Haşiyə, qıraq, kənar. Xalça yeləni. Yeləni göy kəlağayı.
2) Bütöv bir parçanın qırağına çəkilən başqa bir parça; calaq. Yorğan yeləni
Yelən vermək – qırağına calaq salmaq Yelən qoymaq - kağızı yazanda dörd kənarını yazmayıb ağ qoymaq. Yelən çıxmaq – haşiyə çıxmaq.

az bilinən azərbaycan sözləri

ülgü - 1) Ölçü, ölçü vahidi, meyar, standart, qəlib, şablon
Mən qadın xarakteri üçün bir ülgü qəbul etməkdə yanıldığımı gördüm. M.S.Ordubadi.
2) Paltar və ya ayaqqabı hissələrini biçmək üçün nümunə; ölçü-biçi, əndazə. Paltar ülgüsü. Nümunə model.
Pəncərə qabağında bir buruq ülgüsü var. R.Rza.
ayama və ayalqa - ləqəb
ölət - öldürücü xəstəlik epidemiyası
ikindi- Günün günorta ilə axşam arasındakı ikinci yarısı, günbatana yaxın hissəsi.
saxlanc - ehtiyat üçün saxlanılan saxlanılan şey; içində nəsə saxlanılan qab. Son vaxtlar anbar, depo mənasında da işlədilir.
ilğım - Quru (susuz) çöllərdə buxarın yerə yayılıb uzaqdan su kimi görünməsi hadisəsi; sərab.
qaxınc - Edilən yaxşılığı adamın üzünə vurma, minnət qoyma, tənə etmə.
yey - yaxşı, eyi (iyi).
Ayrılıqdan ölüm yeydi
Yar həsrəti qəddim əydi. Aşıq Ələsgər.
qaca - Çox işlənmək nəticəsində çalaçuxur bir hala düşmüş. Qaca yol.
çuğul - xəbərçi, сука çuğullamaq - "сука"lamaq
umsuq - Öz ümidində aldanmış; intizarı, gözləməsi, arzusu boşa çıxmış. umsuq etmək - ümidini boşa çıxarmaq, aldatmaq, umsundurmaq. umsuq olmaq ümidi boşa çıxmaq, aldanmaq, gözü qalmaq, umsunmaq.
Umsuq etdin, məni qoydun avara
Dedim, yəqin bir şir, aslandı indi. Qurbani.
vayqanlı - Əsassız olaraq adı pisliyə çıxmış
Heç kəsin adı vayqanlı olmasın. Atalar sözü
səyrimək - Hirsdən, acıqdan və s. hisslərdən üz əzələlərinin əsməsi, titrəməsi. Ağzı səyrimək. Burun pərəkləri səyrimək. göz səyriməsi
soraq - xəbər bax
yayaq - piyada
danla - sabah, ertəsi gün
dalay - böyük dəniz, okean bax
bay - varlı, zəngin
Bay ilə yoxsul mənəm, yolçu ilə yol mənəm. Nəsimi
köntöy - 1) Kobud, münasibətsiz, ədəbsiz, nəzakətsiz. Köntöy söz, köntöy hərəkət, köntöy danışmaq 2) Qaba, kobud, yöndəmsiz, biçimsiz. Köntöy yaba. Köntöy balta.
bayılmaq və bayılma - Özündən getmək, qəşş etmək, ürəyi keçmək. Bu söz dilimizin izahlı lüğətində göstərilib.
Sağdır, sağdır, ürəyi döyünür, ancaq bayılmışdır. Cəfər Cabbarlı.
“Anamız öldü, aman!” – deyib, birdən bayıldım. Süleyman Rüstəm.
Beyrək zarıdı, Banıçiçək səsə gəldi, Beyrəyi qanına qəltan görüb bayıldı. Anar
Azərbaycanca Vikipediyada "bayılma" haqqında yazılmış məqalə

umbaylıq haqqımı işlədərək sözlükdən olduğu kimi köçürüb, bura atdım.-*

imadəddin nəsimi

Dərdmənd еtdin məni, еy dərdə dərman erməni,
Olmuşam еşqin yolunda bəndəfərman, еrməni.

Nə pəri, nə adəmi bu şəkl ilə mən görmədim,
Cənnəti hurimisən, yoхsa ki, rizvan, еrməni?

Anca kim, sə’y еylədim nazik camalın görməyə,
Zərrəcə yumşalmadın, еy könlü zindan еrməni.

Örtgil ol ay üzünü kim, çеşmi-naməhrəm görər,
Yoхsa ki, dindən dönər çoх-çoх müsəlman, еrməni.

Isayi-Məryəm həqiçün, hеç qərarım qalmadı,
Didəmi giryan еdərsən, bağrımı qan, еrməni.

Qorхuram mən dərvişə sən dеyəsən din tərkin еt,
Nеcə ki, bağladı zünnar Şеyх Sən’an, еrməni.

Хanda bir хaç əhli varsa qamusun sеyr еylədim,
Bulmadım mən sən təki bir cani-canan, еrməni.

Bir sual еtdi Nəsimi sən büti-mеhparədən,
Lütf ilə söyləşə gör, еy lə’li хəndan, еrməni.

maraqlı infoqrafikalar

azərbaycanlılara genetik olaraq ən yaxın olan 50 populyasiya:

* "turkish_east"də kürdlər yox, qars, iğdır, ərzurum kimi yerlərdə yaşayan türklər nəzərdə tutulub.

fikrinizi bir az aydınlaşdırmaq üçün iranda yaşayan azərbaycanlı ilə azərbaycan respublikasında yaşayan azərbaycanlının genetik məsafəsi:


azərbaycanlılar və bəzi qonşu populyasiyaların şərqi avrasiya genetik qarışığı (göy rəng):


qədim türk populyasiyalarında şərqi avrasiya genetik qarışığı:


müasir azərbaycanlıların genetikası burdakı qədim populyasiyaların qarışığı kimi modelləşdirilə bilər:

qəribə bir şəkildə bizdə tunc dövründə yaşamış anadoluluların genetik mirası tunc dövründə yaşamış qafqazlılardan qatbaqat çoxdur. bu səfəvi dövründə anadolunun hər yerindən gələn qızılbaş köçləri ilə əlaqələndirilə bilər. bir də, midiyalı iranlıların (mannalılar da) genetik mirasının çoxluğu şimaldakı azərbaycanlıların əcdadların yarısının irandan köçdüyünü və yerli albanları şimala sıxışdırdığını göstərir.

(axırıncı infoqrafikdəki göstərilən qədim populyasiyalar da, bir çox populyasiyanın qarışığıdır, "onlar safdır, təkcə biz metisik" kimi düşünməyin)

daha ətraflı
mövzu ilə əlaqəli digər infoqrafiklər

edit: umbay entrysi

azərbaycanlılar

iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.