azərbaycan dilində işlədilən monqol sözləri

orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik.
qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır.
hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör).
dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa).
lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav)
yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix).
dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür.
tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir.
kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen)
quda - monqolca худ (xud)
nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir.
maral - monqolca марал (maral)
ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb.
cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad).
nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur)
sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir.
narın - monqolca нарийн (nariyn)
ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir.
cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg)
yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax)
yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar.
sərin - monqolca сэрүүн (serüün)
subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy).
oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir.
qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday)
oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)

qeyd:
monqolca sanılan ordu , qadağan , qada , çöl , qabırğa , Ala , kəpək , anqırtı sözləri türkcədir.

qeyd²: əlifba sırasında yazmağa ərindim.

azərbaycan dili

azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.

azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)

Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört

Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört

Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört

*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.

qeyd: entry umbaycasına bu yazıya əsaslanaraq yazılıb. yazını oxumağınızı tövsiyə edirəm.

azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

(baxma: умывальник) (umıvalnik) - əlüzyuyan (əl-üzünü yuduğun yerə umıvalnik deyilir)

(baxma: раковина) (rakovina) - rakovina balıqqulağına deyilir. krandan gələn suyun axması üçün düzəldilən çanağı da ruslar balıqqulağına oxşadıb, раковина deyiblər. bizim çanaq sözümüz bu mənanı ödəyir. dördüncüyə bax

(baxma: kran) - ədəbi dilimizində almanca kran sözündən başqa qurna ilə lülək sözləri var.

azərbaycan dilində alternativi olmayan sözlər

gerizekalı - səy, sarsaq, kütbeyin, qıtbeyin, yelbeyin, taxtabaş. biri seyrək yazıb. istəsək, farsın, ərəbin gicini, gicbəsərini, ağıldankəmini işlədə bilərik.

zira - doğrusu, əslində (beyninizdə bu sözə necə məna verdiyinizi bimirəm, ancaq söz bəlli yerlərdə çox işləndikcə mənası oturuşur)

lacivert - tünd-göy (bu sözləri almanlar kimi niyə birləşdirmirik axı?)

haset - həsəd, həsəd aparmaq, paxıllıq (#358306 azərbaycandilli kontentlərdən iyrəndiyin üçün bizim dildə nəsə tükətmədiyini bilirəm)

akabinde - sonra, sonrasında, ardınca (görən bu sözləri nə cür anlayırsınız?)

serdengeçti - fədai, mücahid. hərfi mənası başdankeçdi. "ser" farsca baş deməkdir

abes - əbəs obastan

süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.

meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci

dalmak - cummaq, şığımaq, girişmək, atılmaq

kuzen - biz əmioğlu, dayıqızı və b. deyib incəliyinə kimi getsək də, ümümiləşdirmək üçün fransızca kuzeni götürə bilərik.

acar - ərəb sözüdür (عجر) kobud, qaba, güclü, iri deməkdir. Türkiyədə gözüqara, igid, dəlisov, qızışmış mənalarında işlədirlər.

anabilim - universitet təhsilində bir elmin ayrıldığı qol, ixtisas, şöbə. Buna nə üçün anabilim deyəsən?

şekerrenk (fa. şəkər rəngi, sarımtıl rəng) - soyuqlaşmış, zəifləmiş dostluq münasibəti. "bu günlərdə dostumla aramda şəkərrənklik (soyuqluq) var." Soyuqluq bütünlüklə mənanı ödəyir.

eşbah - osmanlıca sözlük

sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.

ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.

yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.

avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.

güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür

önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.

vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.

tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.

dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz.
azərbaycan dilinin izahlı lüğəti