səfəvilər imperiyası

əsasının qoyulması 1298 illərində şeyx səfiəddin tərəfindən yaradılmış ərdəbil hakimliyi ilə başlamışdır. sadəcə ərdəbildə hökm sürən səfəvilər xv əsrdə yavaş-yavaş siyasət meydanına çıxıblar. şeyx cüneyd, şeyx heydər, şeyx sultanəli səfəvilər dövlətinin yaranmasında böyük rol oynamış, sırası ilə 1460, 1488, 1494 illərində yenə sırasıyla şirvanşah-qaraqoyunlular, şirvanşah-ağqoyunlular və ağqoyunlular tərəfindən öldürülmüşdülər.

ı. ismayıl (1501-1524) isə böyük çətinliklə gilana qaçırılmış, 1499-cu ildə gilandan yürüşə çıxmış və 1501-ci ildə təbrizə daxil olub ağqoyunlu dövlətinin birinci qolunu, 1503-cü ildə ikinci qolunu süquta uğratmışdır. səfəvilər dövləti 1504-cü ildə osmanlı imperiyası tərəfindən tanınmış (ii.bəyazid), 1508-ci ildə imperiyaya çevrilmiş, 1510-cu ildə mərv döyüşündən sonra şeybanilər dövlətinin varlığına son qoymuş, xorasanı tutmuşdur. məhşur çaldıran döyüşündə məğlubiyyətə uğramış səfəvilər ardınca qoçhisar döyüşündə də məğlubiyyətə uğrayıb bitlisdən rakkiyə, mosula qədər torpaqları itirmişdir.

ı. təhmasibin dövründə (1524-1576) dövlət yenidən güclənmiş, osmanlılar ilə bir sıra müharibələr aparılmış, paytaxt qəzvinə köçürülmüşdür. 1565-ci ildə tacirlərdən alınan tamğa vergisini ləğv etməklə iqtisadiyyatı gücləndirmişdir.

təhmasibdən sonra ölkə daxili çəkişmələrə məcbur qalmış, başına ıı. ismayıl (1576-1578) keçmiş, iki il hakimiyyətdən sonra kor şah məhəmməd xudabəndə (1578-1589) dövlətin başına keçmiş və demək olar ki, səfəvi dövləti ən zəif dövrünü yaşamışdır. bu dövrdə osmanlı sultanı ııı. murad azərbaycanın qaradağ, lənkəran, ərdəbil istisna olmaqla bütün vilayətlərini tutmuşdu.

ı. şah abbas hakimiyyətə çətin şəraitdə gəlməsinə baxmayaraq, qısa müddətə səfəvilər dövlətinin keçmiş qüdrətini bərpa etmiş, alınan vilayətləri geri qaytarmışdır. osmanlılar ilə bir sıra uğurlu müharibələr aparmış, hörmüzü portuqaliyadan geri qaytarmışdır. paytaxtı isfahana köçürmüş, dövləti farslaşdırmışdır.

ı. şah abbasdan sonra səfəvilər dövləti ruslarnan yaxınlıq etməyə başlamış (süleyman şahın dövründə), hüseyin şahın dövründə (1722) süqut etmə təhlükəsi ilə üz-üzə qalmışdır. 1722-1730-cu illərdə azərbaycan rusiya və osmanlı dövlətləri arasında bölüşdürülmüş, xəzəryanı vilayətlər ruslara, cənubi qafqazın qalanı osmanlılara verilmişdir.

lakin, 1732-ci ildə ııı. abbasın qəyyumu olaraq dövləti idarə edən nadir xan kirmanşah (1732), rəşt (1732), bağdad (1733), gəncə (1735) müqavilələri ilə xəzəryanı vilayətləri qaytarmış, üçmüədzin döyüşü ilə osmanlıları tamamilə cənubi qafqazdan çıxarmışdır. 1736-cı ildə taxta çıxan nadir şah səfəvilər dövlətinə son qoymuş, əfşari dövlətini yaratmışdır.

attila

tanrının qamçısı, (baxma: the scourge of god) hun tayfalarının atası. öncəliklə, adı attiladır, atilla yox. barbarların atası kimi də tanınır. türk olduğu doğrudur, zira dili (baxma: çuvaş dili) olmuşdur. roma imperatorluğunun parçalanmasında böyük rolu olmuşdur. romaya hücumu zamanı roma papası ı. leo qarşısında diz çökmüş, şəhərə girməməyini xahiş etmişdir. attila isə xahişi qəbul edərək şəhəri dağıtmamışdır. burnundan qan açılması səbəbindən vəfat etmişdir. qəbrinin dunay çayının altında dəfn olunduğu söylənilir. bu yaxınlarda tapıldığı barədə xəbərlər də çıxdı, amma böyük ehtimal doğru deyil.

total war seriyasının sonuncu oyunu attilanın adınadır və civilization v'da da attilaya yer verilib.

europa universalis iv

paradox interactive'in, grand strategy janrında europa universalis seriyasının dördüncü və sonuncu oyunu. qəliz olmasına baxmayaraq paradox interactive'in digər oyunlarından qat-qat asanddır. ( hearts of iron, victoria, crusader kings və s.)

oyun 1444-1821 illərində keçir və bir çox tarixi hadisələri yenidən oynamağa imkan yaradır. hər tarixi dövr üçün sizə bir neçə dövlət ilə oynamağı təklif edir. belə ki, rise of the ottomans dövrünü seçdikdə ottomans, byzantium, venice kimi dövlətlər ilə, the hundred years wars dövrünü seçdikdə england, france və s. dövlətlər ilə oynamaq daha məntiqlidir.

təbii ki, təklif olunan dövlətlərdən başqa istədiyiniz dövləti seçib oyuna başlaya bilərsiz. paradox interactive bu oyunda bir çox detayı ələ alıb (colonization, technology, revolt etc.). məsələn tarixə uyğun oynayırıqsa ingiltərə, portuqaliya, ispaniya kimi dövlətlər ilə gəmiçilik ideyaları seçib amerika qitəsini kəşf eləyə, yeni koloniyalar yarada bilərsiniz. və ya osmanlı dövlətini seçib mərkəzi asiyadan, qərbi avropaya qədər ərazini tuta, afrikada genişləyə bilərsiniz. ya da moskva xanlığı ilə rusiyanın müasir sərhədlərini yarada bilərsiniz.

ideya və texnologiya haqqında biraz məlumat verim. oyun əsasən monarch points ilə idarə olunur. dövlətin başına keçən kral, sultan, şahın öz bacarıqları olur. məsələn, 5 diplomatic, 5 adminstrative, 6 military skills və s. kimi. bu bacarıqlara əsasən hər ay müəyyən qədər monarch points qazanırsınız və monarch points sayəsində texnologiya, ideyaları ilərlədirsiniz. texnologiya ən önəmli faktordur ki, 200 min ordunuz olsa belə texnologiyada sizdən daha irəli olan 50 min ordu tərəfindən asanlıqla yox edilə bilərsiniz. iron man modunda tarixə uyğun olaraq qərbi avropa dövlətləri texnologiyanı irəlilətmək üçün şərq dövlətlərindən daha az monarch points'dən istifadə edir ki, bu da gələcəkdə şərq dövlətlərinin westernization etməklə fərqi bağlamasına imkan yaradır.

strategy oyunların olmazsa olmazı üsyanlar da özünü bariz göstərir. məsələn, qaraqoyunlular olaraq oynayırsınız, rəsmi dininiz şiə dinidir. osmanlı əlində olan və dini sünnilik olan bir şəhəri ələ keçirdikdən sonra burada yavaş yavaş dini qarışıqlıq yaranır, hər ay müəyyən qədər üsyan çıxma riski artır, bunun qarşısını almaq üçün həmin şəhərə misyoner göndərib şəhərin dinini şiəlik edə bilərsiniz və ya bir müddət sabitlik yaratmaq üçün həmin ərazidəki autonomyni artıra bilərsiniz.

oyunun bir digər gözəlliyi isə buradadır ki, məsələn brandenburg dövləti ilə 1444-cü ildə başlayıb, 1550 illərində prussianı qurub, daha sonra germanyni qura bilərsiniz. azərbaycan dövlətləri olan ağqoyunlu, qaraqoyunlu, şirvanşahlar dövləti ilə də persia (bildiyimiz səfəvi) dövlətini qura bilərsiniz.

ayrıca dinə də böyük yer verilib. məsələn avropada 1500 illərindən sonra protestantlıq sürətlə yayıla bilir. dövlət dinini rəsmi olaraq protestantlığa çevirdikdə isə katoliklər narazılıq edir, protestant dövlətlər ilə isə yaxınlaşmağa başlayırsınız.

digər tərəfdən event'lar də oyunu maraqlı edir. məsələn poland dövləti ilə çıxan tarixi event ilə lithuania dövlətini personal union altına sala bilirsiniz, əlli ildən sonra isə commonwealth (reç pospolita) qurmaq sizin əlinizdədir.

dediklərim nə qədər uzun olsa da daha oyunun bir qismidir. qiymət olaraq isə steam'də 24.99$-dır (endirimlər səbəbi ilə hazırda 6.24$). paradox grand strategy pack'i hazırda 12.59$ ödəməklə heart of iron iii, victoria ii, crusader kings ii və europa universalis iv'ə sahib ola bilərsiniz.

tanım: tarix sevərlərə şiddətlə tövsiyyə etdiyim oyun

why so serious?

the dark knight filmində joker üzündəki yaralar haqqında danışarkən:

--spoiler--

you wanna know how i got these scars?
my father was a drinker, and a fiend.
one night, he goes off crazier than usual.
mommy gets the kitchen knife to defend herself.
he doesn’t like that.
not. one. bit.
so, me watching, he takes the knife to her, laughing while he does it.
he turns to me and he says, “why so serious?”
he comes at me with the knife, “why so serious!?”
sticks the blade in my mouth, “let’s put a smile on that face!”

--spoiler--

ağsunqurilər

1175-ci ildə bir hissəsi olan təbrizin məhəmməd cahan pəhləvanın qardaşı qızıl arslan tərəfindən alınması, eyni anda marağanın da məhəmməd cahan pəhləvan tərəfindən döyüşsüz ələ keçirilməsi ilə atabəylər və ağsunqurilər arasında bağlanan müqaviləyə görə təbriz atabəylərə verilmiş, ağsunqurilər isə marağada hakimiyyətini davam etdirmişdir. ta ki 1227-ci ildə xarəzmşah cəlaləddin tərəfindən varlığına son qoyulana qədər.

the wall

westeros cinayətkarlarına cəzasına bağlı olaraq, "ölüm və ya divar" yaxud "tək əlin kəsilməsi və ya divar" kimi seçənəklər qoyulur. divarı seçənlər isə the wall adlandırılan, night's watch'un nəzarətində olan və krallığı şimaldan gələn hücumlardan ( white walkers, gigants, wildlings və s.) qorumaq üçün nəzərdə tutulan divara göndərilir.

(bax: game of thrones)