məntiqi sintaksis

müəyyən hesablama ifadələrinin qurulmasını müəyyən edən qaydalar sistemi. metaməntiqin interpretasiya olunmamış hesablamaların sturukturunu və xassələrini öyrənən bölməsi. məntiqi hesablamaların sintaktik nəzərdən keçirilməsində meydana gələn əsas məsələlər ziddiyətsizlik* aksiomatik nəzəriyyənin ziddiyətsizliyi , tamlıq* aksiomatik nəzəriyyənin tamlığı , asılı olmamaq* aksiomlar sisteminin asılı olmaması , həlledicilik* həll edilmə problemi , sübutluluq problemlərindən ibarətdir. sübutluluq problemi hər bir sübut olunan* yəni aksiomlardan əldə edilən mülahizə üçün sübutunu quran alqoritmin tapılmasından ibarətdir.

məntiqi semantika

məntiqin dildəki ifadələrin mənasını öyrənən sahəsi, daha dəqiq mənada metaməntiqin məntiqi hesablamaların interpretasiyalarını öyrənən bölməsi. məntiqi semantikanın əsas anlayışlarını 2 qrupa bölmək olar:
1.işarəetmə nəzəriyyəsinə daxil olan anlayışlar, bu anlayışların mövcud dildəki ifadələrə tətbiq edilməsi interpretasiyanın seçilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.* həqiqilik, işarə etmə, yerinə yetirilmə, adlandırılma, ekstensionallıq,sintetik həqiqilik anlayışları
2.məna nəzəriyyəsinə aid və mövcud dilin bütün mümkün interpretasiyalarına nəzərən müəyyən edilən anlayışlar. formallaşdırılmış dillərin metanəzəri öyrənilməsi zamanı zəruri semantik təhlilə müraciət edilməli olur, çünki bir çox mühüm faktlar* tamlıq və ziddiyətsizlik problemlərinə aid xalis sintaktik izah çərçivəsində müəyyən edilə bilməzlər. elm dillərinin və təbii dillərin semantik xassələrinin tədqiqi riyazi linqvistikanın inkişafı ilə əlaqədar tətbiqi əhəmiyyət kəsb edir.

metanəzəriyyə

tədqiqat predmeti hər hansı digər nəzəriyyə olan nəzəriyyə. metanəzəriyyə nəzəriyyənin müddəa və anlayışlar sistemini, hüdudlarını, yeni anlayışların tətbiqi üsullarını və müddəaların sübutlarını müəyyənləşdirir, bununla da nəzəriyyəni daha səmərəli qorumağa imkan verir. hazırda məntiqin və riyaziyyatın metonəzəriyyələri daha çox inkişaf etmişdir. qeyri-riyazi fənlər üçün metanəzəriyyənin yaradılmasında yalnız ilk addımlar atılmışdır. elmi nəzəriyyələrin, həmçinin formalaşdırılmış dillərin sintaktik və semantik xassələrinin formalaşdırılması şərtlərinin tədqiqi metanəzəriyyənin başlıca vəzifəsini bildirir. belə tədqiqatlar kibernetika və hesablama texnikasının inkişafı ilə əlaqədar xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

axmaq sonsuzluq

aləmin sonsuzluğunun metafizikcəsinə başa düşülməsi olub, zaman və məkanın istənilən miqyasında eyni konkret xassələrin, proseslərin və hərəkət qanunlarının monoton, sonsuz təkrarlanan növbələşməsini nəzərdə tutur. materiyanın quruluşuna tətbiq edildikdə axmaq sonsuzluq materiyanın elə bir qeyri-məhdud bölünənliyi deməkdir ki, bu bölünənlikdə hər bir kiçik hissə makroskopik cismlərin malik olduğu xassələrə malikdir və onların malik olduğu eyni səciyyəvi hərəkət qanunlarına tabedir. kainatın quruluşunun başa düşülməsində axmaq sonsuzluq mexaniki sistemlərin eyni xassələrlə və varlıq qanunları ilə birlikdə sonsuz iyerarxiyasını nəzərdə tutur. təbiətin inkişafının başa düşülməsində axmaq sonsuzluq eyni başlanğıc nöqtələrinə daimi qayıtmaq şərti ilə materiyanın sonsuz dövranının qəbul edilməsi deməkdir. axmaq sonsuzluq anlayışını george wilhelm fiedrich hegel tətbiq etmişdir. lakin o, həqiqi sonsuzluğu materiyanın deyil, mütləq ruhun xassəsi hesab etmişdir. dialektik materializm axmaq sonsuzluğu rədd edir, maddi aləmin tükənməzliyinin və bircinsli olmasının, materiyanın sturuktur təşkilinin keyfiyyətcə müxtəlif səviyyələrinin saysız-hesabsız çoxluğunun materiya və onun hərəkət formalarının daim inkişafının və keyfiyyət dəyişilmələrinin mövcudluğunun qəbul edilməsinə əsaslanır.

introspeksiya

insanın öz daxili psixi hadisələrini müşahidə etməsi, özünümüşahidə. introspeksiya psixi fəaliyyətin ən yüksək forması ilə- insanın ətraf gerçəkliyi dərk etməsi ilə, insanda daxili həyəcanlar, hisslər aləminin fərqləndirilib seçilməsi ilə, hərəkət, fəaliyyət üçün daxili normanın formalaşması ilə bağlıdır. introspeksiyaya yalnız şüurlu dərk edilmişlər mənsubdur. introspeksiyanın nəticələri insanların öz fikirləri, hissləri haqqında rəyləri formasında ifadə oluna bilər. idealist psixologiya introspeksiyanı psixi hadisələri öyrənməyin yeganə və yaxud əsas metodu hesab edir, guya bu metod həmin hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etməyə imkan verir. materialist psixologiya belə hesab edir ki, introspksiyanın məlumatları özünün idraki əhəmiyyətinə görə bilavasitə idrakın hüdudlarından kənara çıxmır və bu məlumatların mahiyyətini öyrənmək üçün ciddi obyektiv metodlar lazımdır. beləliklə də, elmi psixologiya üçün introspeksiya psixoloji tədqiqatın istər metodu kimi və istərsə də onun obektlərində biri kimi çıxış edir.

emotivism

məntiqi pozitivizm metodologiyasının ardıcıl tətbiq olunduğu subyektivist əxlaq nəzəriyyəsi. əxlaqi mühakimələrin və terminlərin tətqiqi zamanı onların bilavasitə təcrübədə yoxlanıla bilmədiyini müəyyən edən emotivistlərin fikrincə həmin mühakimələr və terminlər özlərində heç bir informasiya daşımır, mənadan məhrumdur, buna görə də nə həqiqət, nə də yalandırlar. əxlaqi mülahizələrin əhəmiyyəti xalis emotiv xarakterə malikdir, yəni guya danışanın emosiyalarının ifadə edilməsinə və dinləyicinin də bu cür emosiyalara və müvafiq hərəkətlərə meylləndirilməsinə xidmət edir. emotivismə görə insanların əxlaqi mövqelərinin fərqi fərdi və qrup emosiyalarının fərqi ilə tamamlanır. buradan belə bir nəticə çıxarılır ki, hər bir əks əxlaq istənilən nöqteyi-nəzərdə durmaqda azaddır, bir-birinə əks əqidələr bir-birlərinə zidd deyil. buna görə də müəyyən fikirlərin sübut edilməsi və digərilərinin təkzib edilməsi rasional deyil, sırf psixoloji tərzdə şüuraltı təlqin yolu ilə həyata keçirilir. emotivism nihilist və skeptik əxlaq nəzəriyyəsidir. əxlaqi mövqeyin seçilməsində fərdin mütləq azadlığını əsaslandırmağa çalışan bu nəzəriyyə mahiyyət etibarilə davranışda və əxlaqi əqidələrdə özbaşınalığa haqq qazandırır və eyni zamanda əxlaqi mövqeni həqiqətən müstəqil və şüurlu seçmək qabiliyyətindən fərdi məhrum edir.

eksplikasiya

bu
2. genişlənmə prosesi, nəticədə hər hansı bir vəhdətin məzmunu açılır, onun hissələri isə müstəqillik əldə edir və bir birindən fərqləndirilir. eksplikasiya terminindən idealist fəlsəfədə geniş istifadə edilir. neoplatonizmdə dünya, ayrı-ayrı şeylər, eksplikasiya kimi, allahın "öz-özünü genişləndirməsi" kimi nəzərdən keçirilir və belə göstərilir ki, onlar əvvəlcə allahda vəhdət halında mövcud olur. georg wilhelm friedrich hegel gerçəkliyi anlayışların öz təyinlərinin müxtəlifliyi şəklində genişlənməsi kimi nəzərdən keçirir.
3. adət olunmuş, lakin dürüst olmayan anlayışın və ya təsəvvürün dürüst elmi anlayışla əvəz edilməsindən ibarət məntiqi-metodoloji üsul. eksplikasiya adətən predmet haqqında elməqədərki və ya hələ qeyri-müəyyən olan bilikdən fərqli elmi nəzərriyənin inkişafinda əsas anlayışların hazırlanması kimi çıxış edir.

wilhelm dilthey

* 1833-1911 alman idealist filosofu, həyat fəlsəfəsinin nümayəndəsi. dilthey tarixi formalarda inkişaf edən canlı ruh haqqındakı anlayışı əsas hesab etmişdir. tarixi prosesin qanunauğunluqlarının dərk olunmasını inkar edirdi:
--spoiler--

fəlsəfə fövqəltəbii mahiyyətlərin dərk edilməsindən ibarət ola bilməz, yalnız elmlərin elmi, yəni elm haqqında təlim ola biər. elmlər aləmini təbiət və ruhlar haqqında elmlərə bölür, ruhlar haqqında elmlərin predmetini isə ictimai gerçəklik təşkil edir. fəlsəfə şüurun təhlilindən başlanmalıdır, çünki həmin təhlil guya "mən"in bilavasitə həyəcanlarından çıxış edərək təbii və ruhi həyatın mahiyyətini anlamaq üçün vasitə verir.

--spoiler--
bədii yaradıcılığı səciyyələndirərkən fantaziyanın rolunu göstərmişdir:
--spoiler--

fantaziyanın köməyi ilə şair təsadüfi olanı əhəmiyyətli bir mərtəbəyə qaldırır və tipik olanı fərdi olanın əsası kimi təsvir edir.

--spoiler--
ditlheyə görə fəlsəfə ilə tarix elmləri arasında əlaqələndirici vasitəni hermenevtika yaradır. dilthey onu keçmişin təkrarolunmayan və qapalı mədəni dünyasının bərpa olunması vasitəsi kimi başa düşürdü.

həyat fəlsəfəsi

xıx əsrin sonu xx əsrin avvəlində almaniyada və fransada təşəkkül tapmış subyektiv idealist cərəyan. həyat fəlsəfəsinin meydana gəlməsi biologiyanın, psixologiyanın və dünyanın mexanist mənzərəsinin əsassızlığını aşkara çıxarmış digər elmlərin inkişafı ilə bağlıdır. həyat fəlsəfəsi mexanist materializmin məhdudluğunu idealist mövqelərdən aradan qaldırmaq çəhdindən ibarətdir. həyat fəlsəfəsi ictami-tarixi prosesin özünəməxsusluğunun təhrif olunmuş, idealist şərhindən ibarətdir. bu fəlsəfədə cəmiyyətin irrasional həyat stixiyasının meydana gəlməsi ilə izah olunan böhranı əks olunmuşdur. həyat fəlsəfəsinin mərkəzində dünyanın materiyadan və şüurdan fərqli fəal, rəngarəng, daimi hərəkət edən mütləq, sonsuz başlanğıcı kimi həyat anlayışı durur. həyatı hissin və zəkanın köməyilə başa düşmək olmaz. həyat yalnız intuitiv dərk edilir. həyat fəlsəfəsinin bəzi ideyaları ekzistensializmin ideya köklərindən olub.

pierre gassendi

* 1592-1655 fransız materialist filosofu, fizik və astronom, həmçinin keşiş olan gassendi sxolastikanı, aristoteles təlimini və anadangəlmə ideyalar haqqında rene descartes təlimini tənqid etmiş, epikus materializmini bərpa edərək öz təlimini onun üzərində qurmuşdur. "fəlsəfənin küllüyatı" əsərində fəlsəfəni 3 hissəyə bölmüşdür:<br /><br />
1. idrakın səhihliyi probleminin təhlili verilən, skeptizmin və ehkamçılıqın tənqid edildiyi məntiq.<br /><br />
2. gassendinin atomist nəzəriyyəni əsaslandıraraq zaman və məkanın obyektivliyini, yaradılmazlığını və məhvedilməzliyini sübut etdiyi fizika.<br />
3.etika. burada o asketik kilsə əxlaqına qarşı çıxmış və epikusun ardınca göstərmişdir ki, hər cür həzz öz-özlüyündə səadətdir. hər cür xeyirxahlıq, fəzilət nə qədər ki, dinclik gətirir, xoşbəxtlikdir. <br />
lakin onun materializmi ardıcıl deyil. bu isə onun din və kilsə ilə barışmasında özünü göstərirdi. allahı atomların yaradıcısı kimi qəbul edərək hesab etmişdi ki, insanda materialist yönümdə başa düşülən "heyvani ruh"dan əlavə fövqəltəbii "ruh" da var.