friedrich nietzsche

bela tarr`ın bu son filmim olacaq deyə çəkdiyi "a torinoi lo" (turin atı) filminin proloq hissəsində, qara fonun nəzdində belə bir hekayə səsləndirilir. friedrich nietzsche 3 yanvar, 1889-cu ildə, turində, via carlo albertodakı 6 nömrəli evin qapısından küçəyə çıxaraq, bəlkə sadəcə yerimək, bəlkə də poçtda onun adına gələn məktublara baxmaq məqsədilə bilmədiyimiz istiqamətdə irəliləməyə başlayır. ondan elə də uzaq olmayan yerdə, faytonçu, öz inadkar atına söz yeridə bilmir. faytonçu hər nə qədər çalışsa da, at, sahibinin ona verdiyi əmrlərə etinasızlıqla yanaşır. nəticədə, adı çox güman ki, giuseppe carlo ettore olan faytonçunun səbr kasası daşır və qamçısını əlinə alaraq, var gücüylə ata zərbə endirir. nietzsche, kütlənin dayandığı yerə doğru gedərək, həmin anadək əsəb köpürən faytonçunun amansız davranışlarına son qoyur. sağlam cüssəli, gur bığlı nietzsche, qəfildən faytona adlayır və qollarını atın boynuna dolayıb, hıçqıraraq ağlamağa başlayır. hadisəyə şahidlik edənlərdən digərləri, nietzscheni evinə qədər ötürürlər. iki gün boyunca bir divanda uzanaraq, səssizcə dinlənir. ta ki, sonuncu sözünü pıçıldayanadək: ” mutter, ich bin dumm!” ("ana, necə də axmağam!") və həyatının geridə qalan son on ilini, ağlını itirmiş yataq xəstəsi olaraq, anasının və bacılarının himayəsi altında keçirir.

tarr filmdə nietzschenin deyil, haqqında heçnə bilmədiyimiz atın aqibətindən bəhs edir. amma mənim ilişib qaldığım məqam, nietzschenin çarəsizcə etdiyi - "mutter, ich bin dumm!" etirafıdır. deleuze araşdırmasında qeyd edirdi ki, nietzsche ömrünün böyük hissəsini nevrozdan əziyyət çəkərək yaşamışdı. bu çarəsizliyin etirafı üçün səbəb hesab edilə bilərdimi? - müəmmadır. bunun üçün adlerin fərdi psixologiya nəzəriyyəsində adı keçən "nevroz" fikrinə yönəlmək lazımdır. adlerin nevrozla bağlı bu formulu diqqəti cəlb edir:

fərd + sınaq (təcrübə) + ətraf + həyatın tələbləri = nevroz

eyni zamanda adler, həlli yolu üçün də bu formulu önə sürür:

dəyərləndirmə + quraşdırma (sınaqlar+xarakter+duyğusallıq+simptomlar) = şəxsiyyət idealı

və bu tərzdə əlavə edir: əldə edilmiş olan tək qəti və sabit nöqtə şəxsiyyət idealıdır. nevrotik, tanrılığa daha çox yaxınlaşmaq məqsədilə, fərdiliyini, sınaq-təcrübələrini, ətrafını, kənardan müdaxilə edirmişcəsinə dəyərləndirir. nietzsche nevrozdan əziyyət çəkirdi və bu, onu tanrılığa yaxınlaşmağa vadar edirdi.

" gott ist tot" - tanrı öldü fikri, nietzschenin öncəgörməsi idi. tanrı ölməkdə idi, artan ağrılar, bədənin şiddətlə iflicə doğru əyilməsi, tanrını məhv edirdi. lakin, daha betəri, qarşıda hələ çarəsizliyin etirafı ilə başlayacaq olan, ağrıların qoynuna atılmaq hissi onu gözləyirdi.

tarix sübut edib ki, istehlak mədəniyyəti, təkcə əldə olan məhsulların tükədilməsi ilə bağlı deyil, eyni zamanda şüurla əlaqəli olan vasitələr üçün də keçərlidir. insanların anı xilas etmək məqsədilə yaratdıqları minlərlə tanrının, tarixin süzgəcindən keçə bilməyərək, istehlak mədəniyyətinin qurbanına çevrilmələri də məhz bununla bağlıdır. nietzsche də məhz bu mədəniyyətin qurbanı oldu. 19-cu əsrin sonlarında, almaniya (avropa) üçün xarakterik problemlər, nietzscheni formalaşdırmışdı və elə həmin vəziyyət də nietzscheni məhvə sürüklədi.

nietzsche tanrı idi və tanrı 45 yaşında həyata (bəlkə də cəmiyyətə) təslim oldu; lakin onun ölümünə inanmayanların, tanrının yenidən zühur edəcəyi düşüncəsi ilə onunla vidalaşmaları, on ildən bir qədər artıq vaxtlarını aldı.

federico fellini

təkcə italiyanın deyil, bir çoxlarına görə dünyanın ən yaxşı rejissoru. ən çox izlədiyi filmi charlie chaplin`in " the circus"u olan və yüz illik yeddinci sənət tarixində, sürrealist kinonun ən böyük təmsilçisi.

woody allen

bir çox rejissorlardan fərqli olaraq, filmi sadəcə sənət olaraq deyil, həm də "həyatın qaynağı" olaraq görən insan. misal üçün, filmdən başqa bir şey bilməyən və film çəkməyi əlindən alsanız, iki cümləni düzgün şəkildə ard-arda qura bilməyəcək tarantino üçün belə film həyatın qaynağı deyil: sadəcə həyatın təzahür formalarından biridir. halbuki woody allen filmlə nəfəs alır və bu filmlərin bir çoxu həddən artıq uğursuz olmaqla, uğursuzluğun altında olmaq arasında get-gəl edir. çünki, filmlərini sadəcə "yaxşı film çəkmək" naminə çəkən biri deyil allen. film, allenin nəfəsini alıb, verməyə yardım edən orqanıdır.

bizim sadəcə film olaraq izlədiyimiz hər şey, onun həyat fragmanlarından ibarətdir.

sonuncu izlədiyim filmi " deconstructing harry"də öz keçmişi və fərdi inkişafı ilə bağlı özünü amansızcasına mühakimə edən; bunu gerçək kinematoqraf dili ilə izah edən və filmin sonunda layiq olduğu alqışı qazanan allen var.

zəif filmləri allen`in eskizləridir, həqiqi əsərlərini görmək üçün onu çox izləməlisiniz.

cinayət və cəza

raskolnikov öz-özünə pıçıldadı "tanrı yoxdursa, hər şey müstəhəbdir. heç bir şeydən məsuliyyət daşımıram. amma hər şeydən də cavabdeh olan mənəm bu vəziyyətdə. bu sələmçi, qoca qarını öldürsəm, pulları cibimə atıb, aradan çıxa bilərəm. tanrı yoxdursa, kim nə deyə bilər ki? öz həyatımı qurmaq məcburiyyətindəyəm." həmin arada baltanı endirir. sələmçi qadınla bağlı əsərdə ürəyəyatımlı bir cümlə belə yoxdur. bir də arada səs-küyü eşitdiyi üçün hadisə yerinə gəldiyi sırada, raskolnikovun qurbanına çevrilən məsum lizaveta var.

lap deyək ki, sələmçi qadını pis, daşqəlbli olduğuna görə belə tez unutduq. bəs ən xırda xarakterli obrazlara belə mənəvi dərinlik qatan dostoyevski, lizavetaya qarşı niyə belə səthi yanaşır? bu böyük ürəyə malik qıza, niyə kiçik xarakterli, fağır obraz kimi davranır? raskolnikov, sonya`ya öz günahını etiraf edəndə anlayırıq, niyə elə etdiyini. çünki, sonya cinayət etirafını eşidəndə "sən o insanlara, nə elədin belə?" demir. "sən özünə qarşı nə elədin, belə?" deyir. raskolnikov nə edibsə, əslində özünə edib. qurduğu həyatın əzabını çəkməkdədir. sırf bunu vurğulamaq üçün, lizavetanın əzabı bir o qədər də qabardılmır və nəzərə çarpmır əsərdə. lizavetanın ölümü cinayət hüququ mövzusudur, dostoyevski isə bizə daha yüksək bir hüquqdan bəhs edir.

"törətdiyin cinayətə görə dövlətin cəzasından qaçıb, yaxa qurtara bilərsən, amma vicdan əzabından əsla qaça bilməzsən!" deyən hüquqdan.

fernando pessoa

portuqaliyalı, lənətli şair. yetmiş iki müxtəlif şəxsiyyəti yaratmış, " şeytanın saatı" əsərini ilk dəfə oxuduqda məni təzadlar içinə sürükləmiş, dənizlərin, sirrlərin, alter egoların, insanlardan gizlənən tanrıların və eynəklərin şairi. bugün fernando pessoa və alter egoları, yenidən otağıma təşrif buyurdular.

inanıram, o ölməyib və inanıram ki, heç vaxt adının xatırlanmayacağı yerdə bizi gözləyir, qaranlığın düz gözlərinin içinə baxmaq üçün.

edip kompleksi

qadınların öz hökmranlıqlarını diktə etdiyi, dahilərin böyüdüyü ailələrin əksəriyyətində, edip kompleksinin izləri görülür. yazdıqları əsərlərə əsasən yazıçıların psixoloji vəziyyətini açıqlamağa çalışan freyd "yuxuların yozumu" adlı araşdırmasında, sofokl`un kral edip pyesindən sonra "edip kompleksi"nin ədəbiyyatdakı ilkin təzahür formalarının üzə çıxmağa başladığını və dostoyevskinin də bu kompleksin əsiri olduğunu qeyd edirdi.

freydə görə dostoyevski "edip kompleksi" yaşamaqda və anasına qarşı gizlin sevgi bəsləməkdə idi. buna görə də dostoyevski, tez-tez atasının ölümünü arzulayırdı. lakin, bir gün kəndlilər tərəfindən qətlə yetirilən atasının ölümü, dostoyevskini sarsıdır. və bu hadisədən sonra vicdan əzabı çəkən dostoyevski, epilepsiya xəstəliyinə tutulur. freyd, dostoyevskidə mövcudluğunu iddia etdiyi ata qatilliyi instinkti ilə bağlı iddiallarının digər bənzərini şekspirin "hamlet" adlı faciəsində də tapır. psixoanaliz vasitəsilə bu əsəri şərh edən ilk şəxs olan ernest jones, edip kompleksi`nə əsasən araşdırdığı bu əsərin nəticəsində, şekspirin öz atasına düşmən olduğu qənaətinə gəlir. freydə görə, dünya ədəbiyyatı tarixinin üç böyük əsərinin (sofoklun "kral edip"i , dostoyevskinin "karamazov qardaşları" və şekspirin "hamlet"i) eyni mövzunu, yəni - ata qatilliyini qələmə alması, təsadüf olaraq açıqlana bilməz.

freyd, ədəbiyyata qeyri-ciddi yanaşırdı və yazıçıları psixoloji pozuntuları olan şəxslər kimi qiymətləndirirdi, əks halda, şübhə etmirəm ki, bu siyahını daha da uzatmaq olardı. lakin, freydin ədəbiyyat düşmənçiliyinə əsasən; kral edip sofokla görə bir əsər qəhrəmanı idisə, freydə görə insan olmağın faciəvi hallarından biri idi.

astor piazzolla

tangonun önəmli adlarından biri. borgesin tangonu nə qədər çox sevdiyi və haqqında yazdığını bir çoxlarımız bilirik. 1965-ci ildə, piazzolla, edmundo rivero və luis medina castro ilə birgə borgesin şeirləri üzərinə bu möhtəşəm albomu hazırlayır.

(youtube: )

john milton

paradise lost; miltonun bütün ümidlərinin tükəndiyi, haradasa insana və tanrıya qarşı inancının qalmadığı və londonda vəba xəstəliyindən yetmiş beş mindən çox insanın dünyasını dəyişdiyi ağır dönəmdə yazılmışdı. milton, yəhudi peyğəmbərləri musa və davudla eyni ruhu paylaşdığını; yuxularına girərək, onu bu əsəri yazmağa sövq etdiklərini iddia edirdi.

lakin, buna baxmayaraq, milton həmişə şeytanın yanında idi.

dünyada bizim istəklərimizə uymayan hadisələr dövr edirdi: qadağan edilmiş meyvədən dadaraq, cənnətdən qovulan adəm və həvva, onların övladları olan bizlər, əslində tanrının cəzalandırma metodunun daxilində idik və layiq olduğumuz həyatı yaşayırdıq. şeytan isə, bu sistemi bünövrəsindən sarsıtmağa çalışan xarakter idi. və indiki dövrə nəzər yetirdikdə, az da olsa bunu bacarmış olduğunu iddia edə bilərik.

milton, 1674-cü ildə öldü. ölümündən bir neçə il sonra məzarı, kilsənin əmri ilə yenidən açılarkən, dişləri suvenir əşya düzəltmək məqsədilə oğurlandı: adəm, növbəti dəfə cəzalandırılmışdı.

franz kafka

məni, milenaya yazdığı cavabsız məktublarından daha çox, dora diamontla birgə yaşadıqları, lakin vaxtsız ölümü səbəbindən yarımçıq qalan sevgi hekayəsi ilə həyəcanlandırmağı bacarmış yazar. dora ilə birgə fələstində açmağı planladıqları vegeterian restoran; əgər müharibənin başlanması və kafkanın vaxtsız ölümü buna əngəl olmasaydı, məncə bugün yaxın şərq coğrafiyasında daha fərqli hadisələrin yaşanmasına vəsilə ola bilərdi.

məncə bu vaxta kimi kafkanın əsərlərinin ən yaxşı, qısa tərifini milan kundera vermişdir: "kafkanın bütün qəhrəmanları çoxdandan cəzalandırılıblar, onlar sadəcə öz cinayətlərini axtarır."

william s. burroughs

for john dillinger
in hope he is still alive
“thanksgiving day, november 28, 1986″

şükürlər olsun amerikan bağırsaqlarında nəcisə çevrilməyi qaçınılmaz yabanı hind quşları və yolçu göyərçinlərə.
şükürlər olsun zəhərə bulaşıb, yağmalanmış qoca qitəyə,
sükürlər olsun zorakılıqlara qarşılıq tətikdə saxlanılmış hindulara,
şükürlər olsun dəriləri üzülmüş, cəsədləri qoxumuş bizon sürülərinə.
şükürlər olsun qurd və çaqqal bolluğundakı nemətə.
şükürlər olsun vulqarlaşdırılmış və təhrif gücü yüksək amerikan röyasına.
sükürlər olsun kkk üçün,
kəllə ovçusu, zənci qatili polislərə şükürlər olsun.
kilsələri dolduran xəbis üzlü qadınlara.
"bugün isa eşqinə bir mavi öldür" yazılmış birkalara şükürlər olsun.
şükürlər olsun laboratoriya məhsulu aids bəlasına,
şükürlər olsun içki qadağası və narkotikə qarşı açılan böyük savaşa.
heç biri öz işini görməyən müxbirlər nəslinə.
bəli, əlbəttə şükürlər olsun bütün xatirələrə; amma siz baş ağrıdan, bərbad sıxıntılar idiniz.
eləysə, insanlığın sonuncu və ən böyük röyasına,
sonuncu və ən böyük xəyanətiniz üçün şükürlər olsun.

william s. burroughs

mən sən o və telefon

"dünən sənin telefonun öldü. ölən yalnız adamlar olmur ki... telefon nömrələri də ölür."

anton çexov hekayələrində üzə çıxan, hər an açılmaq qorxusu ilə baş-başa qaldığımız tüfəng, bu hekayədə telefon zəngi ilə yerini dəyişir. hər gecə, eyni saatlarda tanımadığı şəxsin telefon zəngini gözləyən qadın, (bütün zamanlar üçün itirmiş qadın obrazlarının cəmidir) təsadüfi tanışlıqdan eşqə qədər məsafəni qət etmiş rüstəm (seymurun alter egosu) və sonda özünün yaratdığı obrazın telefon zəngini birdəfəlik susdurmaqla, öz eqosuna uduzmağı seçərək, acizliyini sübut edən seymur. çətin idi, çünki özünün belə buna inanacaq gücü qalmamışdı.

qətiyyən şübhəm yoxdur ki, bu hekayə, dəfələrlə adını zikr edəcəyim, fərqli yaş mərhələlərində yenidən oxuyacağım və hər dəfə oxuduqca, yenidən analiz edəcəyim hekayədir. üzərinə çox şey yazmaq olar, yuxusuz qaldığımız gecələrin, içdiyimiz içkilərin təsirindən bihuş olaraq, təklik üzərinə fikir yürütdüyümüz anların hekayəsidir bu: bəli, elə təklik ki, onu yalnız qadın başa düşə bilir. gecə ayılırsan, divarlar üstünə gəlir.

özgecan aslan

ibtidai icma quruluşunda patriarxal dönəmə keçidlə birgə, qadının cəmiyyətin həyatındakı əsaslı rolu da əlindən alınmağa başladı. bu təhlükəli gedişatın başlanğıcına qayıtdıqda görülür ki, matriarxat dönəmin sona çataraq, yerini patriarxal-icmayla əvəzləməsi; iqtidarın, dövlətin, müharibənin, mülkiyyətin və bütün bunları əhatə edən tanrı qavramının yaranmasına gətirib çıxardı.

artıq, heç nə əvvəlki kimi olmayacaq, qadının zərif əlləri sənətin və insanlığın üzərindən sovrularaq, metaya çevriləcəkdi. kişi hegemonluğunun uzun illər boyunca yaratdığı müharibələr, insanlığa kini, nifrəti, intiqam almaq kimi duyğuları həddən artıq aşılamış olmalıydı ki, özgecan aslanın qətli də bunu bir daha isbatladı. diqqət edin, bütünlükdə bu hadisələri emosiannalıqdan tam kənar, kişi gözü ilə analiz etməyə çalışırıq. hətta bütün iyrəncliklərimizi bir qədər də qabardaraq, qadınları "namuslu, fədakar, evləri yıxan, ağlı başdan çıxaran" olaraq xarakterizə edirik. bütün bunlar qadının, kişinin eqosentrik mühakimələrinin, qərəzli yanaşmalarının aslılığından qurtula bilmədiyinin göstərgəsidir.

dünən, özgecanın cənazəsinə gedən qadınlara, "qadınlar geriyə doğru çəkilsinlər, lütfən" deyən zehniyyət, bu tip cinayətlərin səbəbi və hələ davamının olacağının sübutudur. qısacası, zehniyyətinizi sikim.