səməd vurğun

nifrət etdiyim şair. səbəbi əlbəttə klassik səbəblər deyil. əsl kommunistdir nədir , lap əla . bu adama nifrətimin tək səbəbi vaqif dramıdır . bu qədər iyrənc bir əsər ola bilməz. xüsusən , türklər demiş ağa məhəmməd şah qacara bel altı vurmuş onu bugünkü xalqın gözündə dəyərdən salmışdır. təbii ki , biz də tarixi nağıldan öyrənən bir xalq olaraq vurğuna inanmış , qacarı vəhşi , qaniçən kimi görürük. gələk mətləbə ,
vaqifin dilindən vurğun qacara deyir " sən hələ bilmirsən busənin dadın " . bu qacarın xədimliyinə vurğunun sözvurmasıdır. və öz əsərində daima belə bel altı vurur qacarı. məlumdur ki , qacar xədim olub . ancaq qacar doğuşdan yox sonradan xədim edilib. kərim xan zənd qacarın atası məhəmməd həsən xan qacarı məğlub edib öldürür. onunla birlikdə ağa məhəmməd xaric bütün oğlanları öldürülür. məhəmmədin yaşı keçməsinə baxmayaraq kərim xan xədim edilməsi əmrini verir. xədim edildikdən sonra qacarın yaşama ehtimalı çox zəif olur. ancaq həyatda qalır və kərim xan onu yanından ayırmır. qacar kərim xana içində dərin nifrətlə böyüyür və onu öldürəcəyi anı gözləyir. 1779-cu ildə kərim xan ölür. qacar 1796-cı ildə sonuncu zənd lütfəli xanı da öldürür və şah olur. vaqif dramında vurğun daimi olaraq qacarı bu bədbəxt hadisə ilə qaralayır. diqqət etsəniz bundan başqa da arqumenti olmur. feodaldır nədir bunlar hamısı ideolojik tənqiddir və anlaşılandır. ancaq bu qədər alçaqcasına bir əsər azərbaycan ədəbiyyatında mövcud deyil. əlavətən , qacar fars zad deyil. qarabağnamələr də belə qacarın ordusu qızılbaş qoşunu adlanır

mete xaqan

burada bir anaxronizm var. xaqan titulu meteye aid edilə bilməz. çünki , xaqan titulu eramızın ilk əsrlərindən etibarən işlənməyə başlayır. tarixi olaraq bu titulun meteye şamil edilməsi istoriyaqrafik olaraq yolverilməzdir. meteye şanyu və ya tanhu titulu şamil edilə bilər və tarixi olaraq doğrudur. gələk bu ad məsələsinə. bəhs etdiyimiz şəxsin adı mete deyil. bu , 20-əsrin əvvəllərində türk milliyətçilərinin icadıdır. tanhumuzun adı çin heroqlifləri ilə orta çincə dövründə modun olaraq yazılıb. yazıldığı heroqliflər türk dillərində və monqolcada müvafiq olaraq baqator , bator , baytur sözlərinə uyğun gəlir. bu ad sizə bizim hal-hazırda istifadə etdiyimiz bahadır adının ilk formasıdır. sir gerard clauson oxfordda yayımladığı 19-cu əsrdən əvvəlki türkcənin etimolojik lüğəti kitabında adın türk mənşəli olduğunu deyir və kökünün bat(maq) feili olduğunu deyir. məlum olduğu kimi bahadır adı da qəhrəman mənasına gəlir. vurub -yıxmaq mənasında işləndiyi xüsusi olaraq qeyd edilir. macarlarda da bu ad bator , digər türk xalqlarında isə batur , batır , monqollarda baatar kimi işlənir. bahadır forması isə irani dillərdəki formasıdır və 11-ci əsrdən sonra yenidən oğuzların türkcəsinə keçib. ona görə də , bəzi etimolojik lüğətlərdə fars mənşəli göstərilir.
məsələni aydınlaşdırdığımı düşünürəm

sözaltı sözlük

mən narahatam bu sözlükdən , sözlük nəzdnində gənclikdən və gənclərə aid olan hər şeydən. burada entrylər gördüm ki , azərbaycanlı müğənnilərə lağ edilir türkiyədə klip çəkdirdikləri və bununla fəxr etdikləri üçün . tamamilə haqlısınız , ancaq sizin də hər şeyinizi türkiyəyə bağlamanız ən az onlar qədər lağ olunasıdır. girirsən sözlüyə elə bil ekşisözlüyün google translatedən azərbaycan dilinə çevrilmişidir. hansı başlıq altına baxırsan mütləq türkiyə ilə əlaqəli bir entry var. olsun , etirazım yoxdur. ancaq türk məişətinin bu dərəcədə bizim məişətə sirayət etməsi narahatedicidir. bu sözlüyün yaradılma məqsədi birinci olaraq , 86.6 min kv km içində olan hadisələri , məişəti dəyərlədnirib , bizdən sonrakılara bir şey qoymaqdır. qalar- qalmaz o ayrı məsələdir. biri gəlir , dhkp-c təbliğatı edir , biri gəlir türk polisindən danışır və s.
ümid edirəm , sözlük rəhbərliyinə sözümün canını çatdıra bilmişəm. bir də , azərbaycan dilinə az bu küçə türkcəsindən söz soxuşdurun. sözlük rəhbərliyi qəti senzura tətbiq etməlidir buna. türkcə sözlüklərdə də yazırıq çoxumuz , heç azərbaycandan olduğumuz bilinmir. niyə ? çünki başqasına yamaq olmaq xoşumuza gəlir. ancaq bir entry girilən kimi , çox vaxt bəlli olur türkiyəlidirmi ? , türkiyədəmi təhsil alıb

8 avqust 2015 ığdır naxçıvan yolunda terror aktı

bugün iğdır - naxçıvan yolunda qanlı teror hadisəsi baş verdi. 14 polis şəhid oldu. deməli , iğdır türkiyənin şərq vilayətləri içərisində ən sakiti və terordan uzaq olanı idi. bəhs edilən yol üzərində , dilucu sərhəd keçid məntəqəsindən tam 20 kilometr məsafədə kazım karabekir jandarma karakolu var idi əvvəllər. bu karakol çox mühim idi . çünki həm yolu nəzarətdə saxlayır , həmdə ermənistan üzərindən olan sızmaların qarşısını alırdı. əlavə edim ki ,( bilməyənlər üçün ) , bu yoldan baxanda irəvan belə görünür. civarda isə ən məşhuru gödekli və hasanhan olmaq üzrə iki kürd kəndi var. karakol həm də bu kəndləri nəzarətdə saxlayırdı.rəcəb tayyip erdoğanın başlattığı " çözüm sürəci " ilə bu karakol ləğv edildi və yol tam nəzarətsiz buraxılıdı. yolun bir tərəfi ermənsitan , digər tərəfi isə irandır. hər iki şərid də pkknın sızmaları üçün əlverişlidir. karakolun ləğvindən sonra bir neçə kiçik çaplı terror hadisəsi baş vermişdi . hətta 2 il öncə naxçıvan nömrəli bir maşına da atəş edilmişdi.yolda türklərin öz dili ilə desək devriye gəzən heç bir jandarma qüvvəsi yoxdur. hdp iğdırda bələdiyyə seçkisini udduqdan sonra , hazırki bələdiyyə sədri murat yikit belə bir açıqlama verdi. " iğdır kürdistanın başkenti olacaq. "çünki iğdır qədər stratejik vilayət türkiyədə yoxdur. yuxarıda bəhs etdiyim kəndlərdən bu il suriyaya gedən çox idi. yəni bu gedənlər terorist olaraq öz kəndlərinə əlbəttə ki , geri dönəcəkdilər. bölgəni də yaxşı bilirlər. bir də unutmayaq ki , bu kəndlərin camaatından xəbərsiz orada heç nə ola bilməz. bir neçə gün öncə yenə , bu yol üzərində kiçik ölçülü hadisələr baş vermişdi . bu hadisələr qasırğanın xəbərçisi idi. bu gün gəlinən nöqtə isə 14 şəhiddir. orada terror hadisələrinin başlaması , naxçıvan əhalisi üçün fəlakətdir. ümumiyyətlə , iğdırda yavaş-yavaş kürtlərin çoxluğu ələ keçirməsi naxçıvanlılar üçün fəlakətdir.
çözüm süreci ilə türkiyənin ən sakit şərq vilayətinin gəldiyi nöqtə budur , görün indi iraq sərhəddinə yaxın vilayətlər necədir ?

azərbaycanlıların türk olması

qərbli , xüsusən də hər şeyi hind-avropalılaşdırmağa çalışan tarixcilərin , bir də əlbəttə ki , cənubdakı şovinist tarixcilərin inadla inkar etdiyi gerçəklikdir. hə , əlbəttə bütün azərbaycanlılar safqan türk deyil , şübhəsiz qarışıqlıqlar var. onsuz da , yerüzündə az vəya çox qarışmamış xalq yoxdur. ancaq biz əslində qafqazlılarıq , ya da iranlılarıq ancaq birdən bir əsr içində başladıq türkcə - oğuzca- danışmağa kimi iddialar əsilsizdir. ixtisasım gərəyi və gələcək akademik karyeramı ingiliscə desək turkic studies mövzusunda planladığım üçün bu məsələyə də aydınlıq gətirmək lazımdır. sıra ilə məsələləri ələ alacam
1. ilk öncə azərbaycanın dılğır tarixcilərinin hər şeyi türkləşdirməsi cəfəngiyyatdır. kütləvi olaraq azərbaycanın türkləşməsi səlcuq-oğuz axınlarından sonradır. azərbaycan dedikdə isə bugünkü respublikamızı nəzərdə tuturam. ancaq azərbaycanın türklərlə təması çox qədimdir. 2-ci yüzilliyin başlarında xiong-nuların şimali qafqazda görülməsinə aid roma tarixcilərinin qeydləri var. hətta 1-ci yüzillyin roma coğrafiyaçısı pomponius mela azov sahillərini " turcae " adlandırır. hətta böyük plini də bəhs etdiyimiz sahəni eyni adla adlandırır. 3-cü göytürk - sasani müharibəsində tonq yabqunun dərbəndi yağmalamasını movses kaqhankavetsi " çəkik gözlü şeytanlar , şəhəri dağıtdılar " deyə qeyd edib öz əsərində. bundan əvvəl , panilius priscus - hansı ki , attilanı şəxsən görüb , hunların albaniyanı yağmaladığını qeyd edir. bir də dərsliklərimizdə haylandur hunları olaraq keçənlər. onoqurlardır. onlar da şimalın köçəri türklərindəndir və (gbax:dəşti qıpçaq) adlanan bölgə əvvəllər onoquria adlanıb. qərbi göytürk xaqanlığından sonra , qafqazın nəzarətini öz əlində s aşina ailəsinin digər nümayəndələri , xəzər xaqanları saxlayır. 730-cu ilin böyük yürüşündən sonra , ərəb tarixçiləri qeyd edirlər ki , " xaqanoğlu barsbek - pars vəya bars bəy- 30000 xəzəri albaniyaya yerləşdirdi " . yerləşdirilən bölgə isə quba - xaçmaz arası bölgələrdir. yəni , xəzərlər koridor olaraq istifadə etdikləri bölgəyə özlərindən olanları yerləşdirdilər. yadıma düşmuşkən, 3. göytürk-sasani müharibəsindən sonra bir qisim suvar gəncə ətrafına yerləşir. bugünkü , balakən ətrafı , azərbaycanın rusiya sərhəddi olan bölgələr oğuz olmayan türklər tərəfindən , oğuzlardan əsrlər öncə yerləşilmişdi. ancaq heç biri oğuzlar kimi ana ünsür ola bilmədi. həm də , oğuzlar türklərin tarixi köç yolunu bi növü pozmuşdu. çünki onlar 11. əsrdə ənənəvi şimaldan yox , iran yaylası üzərindən gəldilər. baxın bir linqvstik nümunə ilə izah edəcəm , oğuz ləhcələrində "tapmaq" feli yoxdur , hamısında "bulmaq" felidir işlənən . baxmayaraq ki , azərbaycan dili də oğuz ləhcəsindəndir ancaq "bulmaq" yox "tapmaq" işlədirik. "tapmaq" feli qıpçaq mənşəlidir və misir məmlüklərinə aid tarixi sənədlərdə keçir. misir məmlükləri də məlumdur ki , qıpçaq mənşəlidir. tapmaq feli bugün qaraçay-balkar türkcəsində var , yəni şimal türklərinin davamçılarında. yuxarıda qeyd etdiyim kimi , bu türk məskunlaşmaları yeni yurd salmaq məqsədi daşımadığı üçün lokal xarakter daşıyırdı. albaniyanın nə dilinə , nə də mədəniyyətinə təsir edə bildi. bunda azsaylı olmağında önəmli rolu vardı. azərbaycanın türklərlə tanışlığı mövzusuna qısaca belə bir özət keçdik. araşdırmaq istəyən sözlükcülər olsa , nə əla.
2. bugünün genetik araşdırmaları , richard nelson fyre , vladimir minorsky kimi tarixcilərin iddiaları və elite domination theory
20. əsrin əvvəllərində bir başölçmə irqçiliyi tüğyan edirdi . elmi irqçilik . indi də bu genetik araşdırmaları. cəmi 5000 insan üzərində aparılan araşdırmada , hansı haploqrup əsas təşkil edirsə xalqın kökü ora aid edilir. tarix disiplini buna gülür. xüsusən , köçəri xalqlarda bəll bir haploqrup ola bilməz. məsələn , 9-cu əsrin uyğur xaqanı ilə 10-cu əsrin oğuz yabqusu fiziki olaraq tamamilə fərqlidir , ancaq dilləri eynidir. türklər koreya sərhədlərindən xəzərə kimi yayıldığı üçün bunlarda spesifik bir haploqrup axtarmaq gülməlidir. oğuzlar da ümümi altay regionundan ən tez qopan topluluq olduğu üçün fiziki görünüşləri digər türklərlə fərqlidir. teles civarında yaşayan bu boylar , çin qaynaqlarında çox aydın şəkildə keçir. anlaşılır olsun deyə türk professor ahmet taşağılın " töles boyları " məqaləsi , sizi qısaca fikir sahibi edə bilər. 9-cu əsrin oöuz yabqusu da , 11-ci əsrin səlcuq sultanı da , 14-15-ci əsrin qatqısız türkü qaraqoyunlu və ağqoyunlu türkləri də çəkik gözlü deyildi. buradan yola çıxıb , bizim , türkiyəlilərin , iraq və suriya türkmənlərinin niyə çəkik gözlü olmadığını aydınlaşdırın.
yuxarıda adı keçən tarixcilərimiz , tarix elminə bəlkə də ən faydalı olmuş tarixcilərin başında gəlir. ancaq minorsky və fyre bəzi məsələlərdə klassik oryantalistlər kimi davranıblar. fyre deyir ki , azərbaycanlılar türkcə danışan iranlılardır. səlcuq axınlarıdan sonra 2-3 əsr ərzində regionun əhalisi başladı türkcə danışmağa. yəni , elite domination theory budur. yəni bu regionları idarə edən türk hökmdarlar idi , ancaq xalq irani idi. zamanla xalq başladı bu hökmdar sülaləsinin dilini danışamağa. bu mümkünsüzdür , oturaq əhali , köçəri köklü hökmdarın dilini danışmağa başladı , həm də farscanın ən qızıl dövründə. bu tezis qəbul edilməzdir. həm də belə bir ziddiyət çıxır ortaya. oturaq toplumlar mədənidirsə , köçərilər də barbardırsa , oturaqların köçərilərə dillərini , mədəniyyətlərini qəbul elətdirməsi lazımdır. ancaq nədənsə bu regionda tərsi alınıb bu tezisə görə. elite domination theoryni elə digər türk dövlətləri çürüdür. misir məmlük sultanlığı , dehli türk sultanlığı , böyük muqal imperiyası üç gözəl nümunədir. hər üç dövlətdə də , "dynastic and military language" türkcə olub. yəni toplumu idarə edən elitlər türklər olub. ancaq indi bu dövlətlərin olduğu ərazi də türk kültürü adına heç nə yoxdur. az-çox misirdə nəsə qalıb. xüsusən , misir məmlükləri asimilasiya olmamaq üçün demək olar ki , bütün klassik əsərləri qıpçaq türkcəsinə çevirdilər. ancaq təbii olaraq , zamanla , xalqın dili olan ərəbcə öz sözünü dedi. eynisi hindistan üçün də keçərlidir. babür şahın ana dili olan çağatay türkcəsi zamanla unudulub getdi. ancaq azərbaycanda və anadoluda bu baş vermədi. çünki elitlərdən başqa , davamlı olaraq orta asiyadan oğuz axını davam edirdi. vladimir minorsky də buna bənzər fikirləri müdafiə edir. bu kimi tarixcilərin sayı az deyil. təsadüfi deyil ki , richard nelson fyrea bu "xidmətlərinə" görə "irandoost" ləqəbi verlib. keçək azərbaycanın türkləşməsi məsələsinə
3. 11-ci əsrin əvvəllərində başlayan oğuz axınları yaxın şərqi yeni bir millətlə , türklərlə , tanış etdi. səlcuqlarla birlikdə minlərlə oğuz ailəsi də yeni regiona üz qoydu. iran yaylası üzərindın gələn oğuzlar , mərkəzi iran quru çöl iqlimi olduğu üçün orada durmadılar. şimali suriya , şimali iraq və cənubi azərbaycan oğuzların ən sıx bölgələri idi. hətta. qayılar şimali suriya üzərindən anadoluya giriblər. oğuz axınları səlcuqlarla durmadı. ən az səlcuqlar qədər effektli olan monqol axınları var. monqollar demək olar ki, regionda salamat şəhər qoymadılar. orta asiyadan mmonqollarla birlikdə köç davam edirdi. həm monqol qoşunlarının yarısı demək olar ki , türklər idi. bununla yanaşı , monqollardan qaçan orta asiya oğuzları yenə axında davam edirdi. bakixanov gülüstani-irəmdə belə bir şey yazır. hülakü xan 200 mindən çox türk-tatarı arrana yerləşdirdi. düşünün , 13-14-cü yüzilliklərdə bu. say nə deməkdir. əlavədən, köçərilər də təbii artım hər zaman çox olub. ardından qərbli tarixci anlaylışı ilə desək , turcoman invasions - yəni ağqoyunlu və qaraqoyunlu dövrü başıandı. demoqrafik vəziyyət türklərin xeyrinə çoxdan dəyişmişdi. səfəvilər bunu pik nöqtəyə çatdırdı. ermənilərin 17-ci əsrin ilk illərində azərbaycandan şah abbas tərəfindən deportasiyası ilə region necə deyərlər bizə qaldı. bu sürgün ermıni tarixində naxçıvan deportasiyası adlanır. qısacası, oğuz axınları 17-ci əsrə qədər davam edir.6-7 əsr ərzində region tamamilə türkləşir. təbii ki , azsaylı qalan yerli xalqlar da əriyib yoxa çıxırlar türklərin arasında
edit: faydalı olması ümidilə

xələclər

gerhard doerfer başlığını yazan vaxt bunu yazmağı nəzərdə tutmuşdum . ancaq nəsə unutdum. bugün tamamlanacaq.
iranda yaşayan qədimdən də ötə bir türk xalqı. mən ilk dəfə bunların haqqında oxuyanda , tüklərim ürpərmişdi. çünki necə ola bilər ki , bu qədər qədim bir xalq elmin gözündən qaça bilər. yaşayan abidələrdir bu xalqın nümayəndələri.
xələc adına mahmut kaşğaridə rast gəlinir. mənasını qal ac , ac qalmaq kimi izah edib ilk sözlükcümüz mahmut kaşğari. ancaq tarixdə xələclərdən ilk bəhs edən ərəb səyyaharıdır. onlar yazır ki , xələclər sır dəryanın ötəsində , talas civarında yaşayırlar. əl xarəzmi də öz əsərində xələclərdən bəhs edib. ona görə xələcər eftalitlərdən geriyə qalan azsaylı türk boylarındandır. məşhur səcluqlu vəziri nizamülmülk də siyasətnaməsində , xələclərdə bəhs edir və deyir , alptəkin səbuqtəkini onlarla ittifaq etməyə göndərir
müasir tarixçilərin çoxu xələcləri səlcuqlular ilə gələn oğuzlara aid edir. ancaq məncə bu yanlışdır. çünki xələclərin dili oğuz dili ilə eyni deyil. hətta xələclərin dili qədim türkcədən daha qədimdir. bu da onların eftalitlərdən qalma olduğu ehtimalını gücləndirir və xarəzmini haqlı qılır. məlum olduğu kimi qədim türkcə dedikdə , göytürkcə , orxon abidələrinin dili nəzərdə tutulur. eftalitlərin isə göytürklərdən daha qədim olduğu orta məktəb dərsliklərindən də məlumdur.
xələclər irandakı digər türklər kimi şiədirlər. bugün onların çoxu ya türkcənin azərbaycan ləhcəsini vəya farcanı danışırlar. ancaq hələ də bu qədim xalq öz dilində danışır. iranın mərkəzi vilayətlərində dağınıq halda yaşayırlar. gerhard doerfer 1991.də xələccə danışanların sayını 24000 olaraq qeyd edib. cavad heyət də xələclərdən bəhs edib. şərur rayonunda da xələc adlnda bir kənd var
(bax: gerhard doerfer)
(baxma: xələc dili)

altay dilləri

gecə-gecə yenə baş çatlatdığım mövzu. əlimdə o qədər master tezisi, doktora tezisi, qərbli linqvistlərin məqalələri var ki. oxuyuram, çıxarım edirəm, altayistlər və anti-altayistləri müqayisə edirəm. indi öz nacizanə fikirlərimi paylaşacam. bir növü bura yazıb içimi tökürəm.
dilçilikdə bir proto language anlayışı var. yəni, dildəki sözlərin kökü müəyyənləşir və bu sözlərin başlanğıcı sayılan o proto language formalaşır. bu proto dilin yazılı nümunəsi olmur, hipotezisdir.
məlum olduğu kimi altay dil ailəsinə geniş mənada 5, dar mənada isə 3 dil ailəsi aiddir. bunlar
türkcə, monqolca, tunquzca, yaponca və koreya dilidir.
son ikisi bəzi dilçilər tərəfindən qəbul edilmir. bir dil ailəsi formalaşdırılarkən ilk öncə o dillərdəki təməl sözlərə baxılır. bu təməl sözlər isə çox vaxt saylar və qohumluğu bildirən anlayışlar üzərindən ormalaşdırılır. məsələn, hind avropa dili olan ingiliscə və farsca arasındakı oxşarlığa diqqət edin. biradər brother, doxtər daughter, pedər father, du two və s. bu nümunələri artırmaq olar. həm də digər hind avropa dillərində də bu oxşarlıq var. ingiliscə və farsca nümunəsi ona görə verildi ki, coğrafi olaraq uzaq olsun. siz sanskritcə və almanca, hətta latınca, qotca arasında da bu qohumluğu çox asanlıqla görə bilərsiniz. cümlə quruluşu isə aydın məsələdir. altay dilləri isə
1. aqqlütinativdir, söz kökü sabit qalar, şəkilçi söz sonuna gələr və ön şəkilçi bu dil ailəsinə xas deyil.
2. cümlə quruluşu hamısında eynidir, mübtəda, tamamlıq xəbər ardıcıllığı ilə davam edir.
3. dildə cins ayrımı yoxdur. he, she, it məsələsi. yəni, dildə seksizm yoxdur.
ancaq bəhs etdiyimiz say oxşarlığı bu dillərdə çox az bilinir, bəzən də bilinmir. bunun üçün bir proto altay dili hipotezisi formalaşdırıldı. yuxarıda bəhsi keçən 5 dilin protosununda protosu. sözlərin kökünün gedib burada formalaşdığı aydınlaşır çox zaman. ancaq haqlı olaraq, anti-altayistlər belə bir sual qoyurlar ki, bəs niyə səs oxşarlığı çox azdır bu dillərdə? məşhur türkoloq osman nedim tuna altay dilleri teorisi məqaləsində belə bir cavab verir ki, altay dilləri proto hind avropa dili parçalanmağa başlayanda, çoxdan parçalanmışdı. yəni, tam oturmasa da bu 5 dil formalaşma yolunu tutmuşdu, hələ hind avropa dilləri isə təzə müstəqilləşirdi. səs fərqlərinə gəldikdə isə, ada faktoru yaponcanı fərqli qılır. koreya dili isə yaponcadan sonra qopub bu ailədən, sonra isə tunquzca. bu 5 dil arasında bir-birinə ən yaxını monqolca və türkcədir. daha sıx və kompakt halında yaşayıb, daha gec bölünüb bu 2 xalq digərlərinə nisbətən. bu dillər içində ən çox danışanı olan türkcədir, ən qədim yazılı qaynaqları olan da türkcədir. orxon abidələrindən öncə, tam formalaşmasa da əlifba yenisey qırğızlarına aid yenisey abidələri var. bu gün tuvada saxlanır bu abidələrin çoxu.

edit. çox yazmağa da hövsələm çatmır, ümid edirəm kifayət qədər bilgi verdim.

azərbaycanın iki yerə bölünməsi yalanı

çox sensasiyalı başlıq olacaq ama bu bir reallıqdır. partizancasına quru faşizm edəcəyimizə bu reallığı oturub dərk və qəbul etməliyik. ilk öncə azərbycan adını incələyəndə görürük ki , tarixi azərbaycan bugünkü cənubi azərbaycandır. arazın şimlındakı torpaqlar isə tarixən arran, şirvan və b. adlanıb. arazın şimalındakı torpaqlara azərbaycan adının verilməsini 20. əsrin əvvəlindəki aydınlarımıza borcluyuq. 1893.də sultan ikinci əbdülhəmidin hazırlatığı xəritədə də , çar rusiyasının 19.yüzillik xəritələrində də şimala azərbaycan deyilmir. azərbaycan ancaq cənuba aid edilir. ümid edirəm ki , azərbaycan adı məsələsinə aydınlıq gətirdim. keçək işin məğzinə
bakalavr təhsili zamanı , 19. əsr azərbaycan tarixi dərsində məşhur tarix professorlarımızdan birinə sual verdim ki , ay müellim axı rus iran müharibəsinin qalib gələni rusiyadır , ancaq hər ikisində də daha az torpaq sahəsi qazanıb irana görə. bu tarixdəki klassik torpaq bölüşdürmə söhbəti ilə düzgün gəlmir axı. cənab prof. qıvır zıvıra salıb sualımı keçişdirdi. ancaq sual əlbəttə narahat edirdi. sonra daha çox mütaliə etdikcə , daha çox qərbli tarixcilərin fikirləri və əsərləri ilə tanış olduqca bu bölüşdürmə hekayəsinin azərbaycanın əldəqayırma tarixciləri tərəfindən uydurulduğunu gördüm. 19.yüzillik başlayanda məlumdur ki , bugünkü azərbaycan və cənubi azərbaycan irandakı qacar sülaləsinin hakimiyyətində idi. mən iran işğalında idi fikrinə də qarşıyam . çünki şərq və qərb dövlətçilik ənənələrində ciddi fərqlər var. qərbdə sülalə nə olur olsun , tarixi ad əsas alınırdı. məsələn hohenzollernlər dövləti yox , alman imperiyası , habsburqlar dövləti yox , avstriya imperiyası və b. şərqdə isə vəziyyət tam əksi idi. səfəvilərə , qacarlara , əfşarlara qərb tarixçiliyində birbaşa iran imperiyası deyilməsi də oryantalist baxışın məhsuludur. şərqdə hər şey sülalə adı ilə bağlıdır. o baxımdan iran işğalında idi fikri yanlışdır.hamının bildiyi kimi qacarlar heç fars deyildirlər. araya bir bilgi də sıxışdırım . hətta sonuncu şahlardan müzəffərəddin şah qacar fars dilini necə deyərlər it günündə bilirmiş. başdan aşağı aksentlə danışırmış. qacarların zəifliyi ilə de facto kiçik dövlətlər yəni , xanlıqlar çıxdı ortaya. diqqət edək heç biri de jure dövlət deyildi bunların.hüquqi baxımdan qacar dövlətinin ərazisi sayılırdı bu xanlıqların əraziləri. dağlıq qarabağ kimi düşünün siz , tam da üst üstə düşür. fikrimi gücləndirmək üçün belə bir arqument də gətirim. mərkəzi qacar hökumətinə qarşı qubalı fətəli xan rusiyadan kömək və dəstək istəyir. rusiya isə cavabında bildirir ki , sənin o başında olduğun xanlıq onsuz da qacar ərazisi və mülküdür. yəni , ortada bir hüquqilik məsələsi var. tarixin təməli bu hüquqilikdir , legality , legitimacy da deyə bilərsiniz buna. rusiya da bu hüquqilik məsələsinə riayət edir . qacarların daha da zəifləməsi ilə , rusiyanında iştahı qabarır və məlum müharibələr başlayır. hər iki müharibədə də qacarlar məğlub olur. məlum müqavilələrlə qacarlar torpaqlarının bir qismini itirir. ortada azərbaycan deyə bir şey yoxdu , buna diqqət edək . qacarlar cənubi qafqazı itirirlər . bizə sıranan odur ki , ortada bir iran , bir rusiya , bir də zəifləmiş azərbaycan var. rusiya və iran hücum edirlər bu azərbaycanı işğal etməyə və sonra azərbaycan bu ikisi arasında bölünür. real olan isə oratada bir rusiya var , bir də qacarlar. yenə diqqət edək , qacarlar ikinci müharibəyə ona görə başlayır ki , itirilmiş ərazilərini geri qaytarsınlar. azərbaycan tarixçilərinin məntiqi ilə baxsaq o zaman bir uyuşmzlıq olur. axı qacarlar elə birinci müharibədə də bütöv azərbaycanın daha böyük qismini almışdılar . nəyə görə ikinciyə başlasınlarki , həm də məğlub olan bir dövlət daha böyük torpaq sahəsimi alar . məntiq baxımından reç pospolitanın bölüşdürülməsi ilə bizim bu saxta hekayəni müqayisə edin. azərbaycan xanlarının tutum və davranışları da bizi bu mövzuda fikir sahibi edir.bütün xanlıqlar rusiyaya qarşı çıxır çünki xanların çoxu elə qacar soyundan idi . müharibə bitdikdən sonra da keçmiş xanlar irana qaçırlar , yəni qphumlarının yanına . hər iki müqavilə də azərbaycan tarixcilərinin dediyi kimi yalnız azərbaycana aid deyil , gürcüstan dağıstan da buna daxildir. çünki qacarlar gerogiyevsk müqaviləsini tanımırdı və gürcüstanında hüquqi qacar ərazisi oduğunu deyirdi.