Hypernormalisation-Adam Curts tərəfindən BBC-nin nəzdində 2016-cı ildə hazırlanmış iki saat qırxaltı dəqiqəlik sənədli filmdir.Bir çox kadrlar BBC-nin arxivindən götürülmüşdür və sırf bu filmə özəl olarağ çəkilən kadrlardan da ibarətdir.Film doqquz bölümdən ibarətdir.iMDb-si 8.6-dır.
Hipernormalisation sözü ilk dəfə Leninqradda(indiki Sankt-Peterburq)doğulmuş,sonradan təhsil işçisi kimi Amerikaya getmiş Alexei Yurchak tərəfindən işlədilib.Sözü,1960-70-ci illərdə Sovet Rusiyasıının yaşamının paradoksal tərəfini yazdığı "Hər şey sonsuza qədər,artığ olmadığca-Son sovet nəsli" kitabında tanıdıb.
Sujet xəttində divarın yıxılmasını,ondan sonranı və indiki dünyanın vəziyyətindən danışır.Artığ "gerçək həyat" deyə bir şey qalmadığından,saxta bir dünya inşa etməyə başladığlarından söhbət açır.Sovet Rusiyası dağılmağla iki qütbə ayrılmanın sonu gəldi və bu da özlüyündə neoliberalizmin önünü açdı.Ardıyca da kapitalizmin sürətli gedişatı,təbəqələr arasında yaranmış ifrat dərəcədə fərqlər oldu,kimi fikirləri özündə ehtiva edir.
Rəsulzadə Hüseyn Abdullaoğlu-Hüseyn Cavid 1882-ci ildə ruhanı ailəsində dünyaya gəlib.Cavid ilk təhsilini mollaxanada,bunun ardınca Məmməd Tağı Sidqinin məktəbi tərbiyyə adlanan yeni üsullu təhsil ocağında almışdır.1899-1903-cü illərdə Cavid Təbrizə getmiş və buranın "Talibiyyə" məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.1904-cu ildən isə o.istanbul Universitetini ədəbiyyat fakültəsinin tələbəsi olmuşdur.1909-cu ildə Naxçıvana qayıtdığdan sonra Cavid özünün təşkil eydiyi məktəbdə dərs deyir.bu illərdə o,ağır şəraitdə yaşayırdı.Qazanc məqsədilə Gəncədə,Tiflisdə işləyirdi.Tiflisdə 1913-cü ildə "Keçmiş günlər" adlı ilk şeirlər kitabını çap etdirir.1915-ci ildən Bakıda işləyir.1910-cu ildən dram janrında əsərlər yazmağa başlayır.1937-cil ildə sovet höküməti milyonlarla insanı repressiya qurbanı edirdi.Elə həmin ildə həbs olunub,Sibirə sürgün olunur.O.1941-ci ildə Sibirdə həlak olur.1981-ci ildə nəşi Bakıya gətirilir və Naxçıvanda dəfn olunmağa aparılır.Hal-hazırda o məqbərədə Cavid,həyat yoldaşı,oğlu və qızı uyuyur.
Mən nəyim,kəndim də bilməz vaz keçin,
sən nəsin,boş bir sual insan için,
Şimdi cahan bir əfsanədir,
kim ki,həll etmək istər divanədir,
oyuncağdır cahan başdan başa,
Qafil insan da bənzər sərxoşa.
Bəzi məqamlar:::::
1914-cu ildə Tiflisdə çar polisi onu yanına çağırır və Türkiyə ilə əlaqəsi barədə marağlanır.Sonrasan 1937-də sovet hakimiyyəti Caviddən 1914-cü ildə çar polisinin nə üçün onu çağırdığını,onlardan hansı əmrləri aldığını soruşurlar.(1910-cu illərdən rusların nəzarətində olur).
iblis əsərini yazdığə dövrlərdə ermənilər tərəfindən əsr götürülür.Həmən zaman əsrlikdən xilas olan iki adamdan biri Cavid olmuşdur.O,əsrlikdən qurtulub Təbrizə getmiş və orada Şeyx Məhəmməd Xiyabaniniylə görüşmüş,Xiyabaninin "Təcəddüd" qəzetində Cavidin yazıları çıxmış və oradan da Naxçıvana getmişdir.Cavid əfəndi həmən vaxt Naxçıvanda Araz-Türk cümhuriyyətinin qurulmasında,onların problemlərinin həllində siyasi xadim kimi böyük rol oynamışdır.1919-cu ildə Bakıya gələn Araz-Türk cümhuriyyətinin nümayəndə heyətinin üzvlərindən olmuşdur.1926-cı ildə Almaniyaya səhhəti ilə bağlı getmiş və 7ay orada qalmışdır."Azər" əsərini də orada başlamış,1928-ci ildə bitirmişdirdir.
Əsərlərində türkcə sözlərdən çox istifadə etmişdir ki,vaxtilə Türkiyədə təhsil almağı da buna təsir göstərir.Bu haqqda,Cavidin dili haqqında Cəfər Cabbarlı Cavid barədə yazdığlarında bəhs edir.
Rəsul Rza Cavidin Hadi ilə xatirəsi haqqında danışmağından deyir:“Söhbət Hadidən düşdü. Cavid çox kədərli görünürdü. Adətən az danışan, həmişə fikirli, qayğılı görünən şair dərindən bir ah çəkərək belə qəmli bir hekayət söylədi: – Sizin yadınıza gəlməz uşaqlar… Bəlkə o vaxtlar siz hələ əlifba öyrənirdiniz. Bakıda, Kommunist küçəsinin aşağı qurtaracağında Metropol mehmanxanasının qabağından keçəndə bir əl qolumdan tutub məni saxladı. Üzümə baxmadan əlindəki yazılı vərəqlərdən birini uzadıb: – Al! – dedi. Diqqətlə baxdım, bu şair Məhəmməd Hadi idi. Boğuq bir səslə təkrar etdi: – Al! Mən kağız pulu ona verəndə birdən başını qaldırdı. Dumanlı gözlərlə məni süzdü. Bir uşaq kövrəkliyi ilə dodaqları büzüldü. O, məni tanımışdı. Hıçqırtı ilə kağız vərəqləri yerə tullayıb səndələyə – səndələyə getdi. Mən yerimdə donub qalmışdım. Bu qüdrətli şairin acı taleyi məni sarsıtmışdı”.
Fikrimcə,Cavid sintezli qavrayan şair olmuşdur.Öz sözlərindən misal çəkməklə başa salmağa çalışacağam.
Romantizmin aparıcı şairlərindən olmuşdur.Romantizmin kökündə də vətən,millət sevgisi dayanır.Caviddə də bunu görməmək olmaz.
Cavidin belə bir misraları var:
"mən fəqət hüsnü-Xuda şairiyəm,
yerə enməm də,səma şairiyəm."
onun Allaha yazdığı,peyğəmbərə yazdığı,hökmdara yazdığı(Əmir Teymur) əsərlərdən,klassiklərimizdən,Füzulidən gəldiyini,onların bəhrəsi olduğu görünür.
Başqa misralarında yazır:
"Hər qaranlıqda çırpınır bir nur,
Hər həqiqətdə bir xəyal uyur."
Bu misralardan iztirab,kədərdə olan nuru gördüyünün fərqinə varırığ.Nitşeni oxuduğunu və onun sözlərinə haqq qazandırdığını bilirik.Füzilidən gələn birinin Nitşedən xoşunun gəlməyi də kimlərəsə qəribə gələ bilər,amma və lakin fikrimcə,elə onları sintez etmək,qavramaq daha böyük və lazimi nüansdır.(Məncə,Nitşeni təzə oxuyub,başa düşməyənlər öz ateist fikirlərini tətmin edə bilər.)
Əşarında ziddiyətlərin,şübhənin gerçəyə çıxaracağını vurğulayır.Ki buradan,hətta Hegelin diyalektiyinə qədər gedib çıxa bilərik.Xeyr və şərin daima mübarizəsini əsərlərində əks elətdirir.
"Kəssə hər kim tökülən qan izini,
Qurtaran dahi odur yer üzünü."
Kiçik xalqın böyük şairi olmağ faciədir.
əli xəyyam 1989-cu ildə təbrizdə doğulub, bakıda böyüyüb. 2006-cı ildə bakı atatürk liseyini, 2011-ci ildə isə xəzər universitetinin iqtisadiyyat fakultəsini bitirib. o həmçinin ingiltərənin oksford şəhərindəki london kral kollecini bitirmişdir. əli xəyyam bir neçə şeir kitabının və şeir albomunun müəllifidir.
2010-cu ildə deyil ilk kitabını nəşr etdirmişdir. "deyil" kitabının redaktəsi və ön sözü filosof alim ağalar məmmədov tərəfindən verilib. dizayn orxan məmmədovundur.
əli xəyyam ikinci kitabını orxan cuvarlı ilə birgə qələmə almışdır. kitabda eyni mövzuları hər iki yazar öz şəxsi münasibətini bildirir. deviz: "eyni hadisəyə 2 fərqli baxış. eyni hissin 2 fərqli cür yaşanmış olması. eyni insanın 2 fərqli hissəyə parçalanmasıdır." cuvarlı bunu şeir ilə, xəyyam isə nəsr ilə ortaya qoyur. baxışlarında bəzi mövzularda çox yaxın olsalar da, bəzilərində radikal dərəcədə fərqlidirlər. buna görə də oxucu eyni mövzuya iki fərqli baxış ilə eyni zamanda tanış olur. mövzular müasir azərbaycan gəncinin duyduqları, hiss etdikləri, görmək istədikləri, problemləri və sevgisi haqqındadır.
əli xəyyamın sayca üçüncü kitabı olan "bulud bağçaları" isə 2014-cü ildə çap olunmuşdur. kitabın ilk iki nəşri çox qısa zaman ərzində tükənmişdir.
hal-hazırda tural yusifovla youtube'da "söhbətgah"verlişini aparırlar.
hə,deməli,əzizdən söhbət elyey.əsl adı mehmet nusret'di.1915-ci ildə doğulub,1995-də vəfat edib.əsgərliydən uzağlaşdırılandan sonra bir müddət market işləri,mühasib işləri görür.ardıyca bəzi jurnal və qəzetlərdə yazılar falan yazır.1946-da sabahattin aliylə "marko paşa" adlı yumor mövzulu qəzet çıxarır.bu böyük marağa səbəb olur.qəzet daxilində mövzularda siyasətə qarışırlar.bu səbəblərdən 13 ay 10 gün həbs cəzası çəkir.ikinci kitabı olan "əziznamə"-ni 1948-ci ildə nəşr etdirib.istintaq tərəfindən 4 ay tutulsa da,nəticədə məhkumluğ qərarı alınmayıb.sonralar ingiltərə,iran və misirdə iqtidarda olanlar özlərinin əziz nesinin bir yazısında təhqir edildiyini irəli sürərəkdən dava açıblar,nesin 6 ay da burdan zonda qalıb.1950-ci illərin 1-ci yarısında kitab dükkanı,fotostudiya açıb.müxtəlif təxəllüslərlə yazılar yazıb qəzetlərdə.yaradıcıllığı əsnasında 200-ə yaxın təxəllüs istifadə edib.
1955-də "6-7 sentyabr" faciəsi baş vermişdir.demokratik partiyası burda kommunistlərin əlinin olduğunu iddia edib.içlərində əzizin də olduğu 100-ə yaxın solçunu həbs ediblər.əziz 9 ay da təqsirsiz olduğu halda həbs cəzası çəkib(3dəfə схотка keçirib).60-larda,70-lərdə müxtəlif bir çox mükafatlar alıb.1978-ci ildə moskvada ürəklə bağlı narahatlığına görə xəstəxanaya yerləşdirilib,1 ay sonra müalicə alarağ çıxıb.1990-cı il 19 martda "madımak otel qətliamı"ından yaralı olarağ sağ çıxmışdır.100-dən çox kitabın müəllifidir.
mehmet nusret muxalif olub,ömür boyu rəqabət aparıb,bir çox hədə-qorxulara məruz qalıb,türmələrlə tanışlığı yaxşıdı,qeyd etmişəm.qələmi güclü və gözəl olub.maddi gəlirlərinin çoxunu kimsəsiz uşağların təhsilinə ayırırdı.(elə şəxs haqqında bu cümləni deməyimiz bəs edir,bir də axırda qeyd edəcəyim şeiri).
5 yaşında atasıyla məscidə namaz qılmağa gedib,başını yerə qoyub yatıb,qalıb orda(məlumatdı da).uşağlığ illərində lap kasıb olub yarı ac,yarı tox,pulsuzluğdan hamama gedə bilmiyib,bitlənirdi hətta.hafizliydən ateistlə keçid edən bir yolu olub.əmisi qalib təhsil almağında və inkafında əsas rol oynayıb.dahi fikir və qələm sahibi idi.
elə bir ağlasam,
elə bir ağlasam ki,uşağlar
sizə heç gözyaşı qalmasa.
elə bir ac qalsam
elə bir ac qalsam ki,uşağlar
sizə heç aclıq qalmasa.
elə bir ölsəm
elə bir ölsəm ki,uşağlar
sizə heç ölüm qalmasa.
Deməli, Akif Azalp 20-ci əsrin məşhur özbək aşığı Erqaş Cümənbülbülün ifasında yazıya alınan qədim “Gündoğmuş dastan”ından bir misranı epiqraf alıb, 1986-cı ilin sonunda özbəkcədəki adı təxminən “Əssalam əleyküm, darnın ağacı!” kimi səslənən bir şeir yazır. Şeir, eyni zamanda iki hadisəyə, həm SSRi Prokraturası tərəfindən Özbəkistana göndərilən və “pambıq işi” adı altında özbəklərə zülm edən Qdlyan soyadlı bir erməniyə, həm də qazax xalqına amansız divan tutan Kremlin sitəminə qarşı yazıldığından və bütün Türküstan ruhunun üsyanı kimi qəbul olunduğundan çox tez məşhurlaşır. Söhbət “pambıq işi” adı altında aparılan o zülmdən gedir ki, ərləri, oğulları, qardaşları həbsə atılan və ağır işgəncələrə məruz qalan özbək qadınları sonda bu əzaba dözməyərək SSRi hökumətinə səslərini çatdırmaq üçün özlərini yandırmaq aksiyasına başlayırlar. Bu aksiyanın gedişində neçə-neçə qadınlar özünü yandırır və nəhayət rus şairi Mixail Dudinin SSRi parlamentindəki çıxışından sonra hökumət bu məsələyə əncam çəkir.
Qısa zaman içində məşhurlaşan şeirin şöhrəti o səviyyəyə gəlib çatır ki, 1987-ci ildə Özbəkistanın xalq şairi Rauf Pərfi Öztürk Akif Azalpın bu şeirinə nəzirə olaraq eyni adlı başqa bir şeir yazır və sonda "Akif Azalpa" qeyd edir.Bir çox şairlər də bu şeirdən ilhamlanıb nəzirə yazır.
Rüstəm Behrudi 1989-cu ildə Özbəkiatana səfərə gedir,sakitcə bu misraları götürür plagiat edir və "Salam,dar ağacı" şeirini yazır,amma və lakin Azalpı tanımadığını,ilk dəfə bu sözlərin öz şəxsinə aid olduğunu vurğulayır.
Aşağıdakı Behrudinin öz qələminə aid etdiyi "Salam,dar ağacı"şeiridir.
Yolumu gözlədin hər səhər-axşam,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Əcəllə ölməyə doğulmamışam,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
O hansı millətdir, taleyi sirdir?
Yüz adla bölündü, yenə də birdir!
Məni hüzuruna bu dərd gətirdi,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Xəzəri, Baykalı, Aralı gördüm,
Gördüm can üstədir, yaralı gördüm.
Tanrını bəndədən aralı gördüm,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm salam.
Çarxı tərs fırlanır fələk qarının,
Turan kölgəsində budaqlarının.
Rəngi bayrağımda yarpaqlarının,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm salam.
Əvvəlin axırı, sonun əvvəli
Buymuş, bilməmişəm bunu mən dəli.
Qorxum yox! Nə olsun boyun göy dəlir?!
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Danış, Əmir Teymur, bu son nəydi bə?
Boynumda ağ kəfən, dilimdə tövbə…
Dərsini tərs bilən, mənimdi tövbə!
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Səni mən əkmişəm… Mənə sən qənim,
Səni suvarmağa halaldı qanım;
Yarpağın rəng alsın qanımdan mənim,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Ey darın ağacı! Kimdən kəməm, kəm?!
Ya səni yendirrəm, ya sənə yennəm.
Ya da budağında yarpağa dönnəm,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Qırğızam, özbəyəm, qazax, türkmənəm,
Başqırdam, kərkürəm, elə görk mənəm.
Sənin gözlədiyin qərib türk mənəm!
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Qəbul et, növbəti qurbanın mənəm,
Mənim canım səndə, bil, canın mənəm.
Elə qürrələnmə, hər yanın mənəm,
Salam, Dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Səhrada yetişən,tikanlı,ərəbcə adı "harəsə" olan bitki.Dəvələr bu bitkini yeməyi çox xoşlayır.Başlayırlar yeməyə tikan ağızlarını qanadır,ilıq qan və duzlu maye içdikcə xoş olurlar.Özlərini saxlaya bilmirlər,əgər müdaxilə də olmasa,yeməyə davam edir və qan itkisindən ölə bilərlər. Hirs,həris,ehtiras kimi sözlər də bu sözdən yaranıb.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Qafqaz xatirələri"ndə 1920-ci ilin qışını Moskvada cırıq ayaqqabılarda keçirdiyini yazır.
Rəsulzadəni ayaqyalın görən bir rus arvad ona "Valenka" deyilən keçə çəkmə borc veribmiş. Məhəmməd Əmin qar donanda o keçə çəkmələri, əriyəndə isə qalın yun corabın üstündən cırıq "çüst" ayaqqabılarını geyinib gedirmiş "Rumyansev kitabxanasına" Azərbaycan haqqında araşdırma aparmağa.
Nəhayət, qışın son günlərində ABŞ fəhlələri sovet fəhlələrinə bir gəmi ayaqqabı göndərirlər və Rəsulzadə cibində olan sonuncu və dəyərsiz qızıl pulun üstünə bir ədəd iynə, bir qom tikiş sapı və bir çimdik duz qoyub o gəmidən bir cüt ayaqqabı ala bilir.
-"Məhəmməd Əmin özünü demokratik artistliyə vursaydı, bəlkə də, ayaqqabını ABŞ fəhləsindən yox, ABŞ konqresindən alardı, həm də «bir ədəd iynə, bir qom tikiş sapı və bir çimdik duz” ödəmədən. Əslində elə indi də xalis demokratik düşüncə daşıyıcıları cırıq ayaqqabı ilə dolaşırlar öz məmləkətlərində.
Bunun əsl səbəbi isə yüz il keçməsinə baxmayaraq, Azərbaycan insanın bu gün də xalqı təmsil etməsidir. Demokratiya isə xalqı millətə çevirən ağır intellektual prosesin nəticəsidir.
Xalq özünün millət mərhələsinə, yəni məsələn, adət-ənənədən qanuna, şifahi ədəbiyyatdan yazılı ədəbiyyata, zahiri təmtəraqdan daxili kübarlığa, qəhrəmanlıqdan peşəkarlığa və s. keçməyibsə onun demokratiyası meymunun kostyum geyinməsi kimi bir şey olacaq. Bu gün Azərbaycanda söz və fikir azadlığı filosofu söymək üçün pusqudadır. insan haqları Azərbaycanda imtiyaz, mandat, qarın davası aparır və s. Niyə? Çünki biz hələ də xalqıq, millət deyilik. intellektual zəhmət tələb edən o möhtəşəm millətləşmə mərhələsini keçməmişik. Millət olanda bugünkü demokratik davranışlarımıza baxıb xəcalət çəkəcəyik. Necə ki, mən indi yüz il əvvəl yanlış olaraq millət olmağı yuxusunda belə görməyən xalqa tezbazar demokratiya verib özü ayaqyalın qalan Məhəmməd Əminin cırıq ayaqqabılarına baxıb xəcalət çəkirəm."
-aqşin yenisey
1987-ci il 21 nouabrda doğulub. Dövrümüzün, öz qələmi ilə seçilən şairlərdəndir. Həm əruzda, həm hecada gözəl əsərləri var
bu şair haqqında ilqar fəhmi deyir ki:
şərqin əruz poeziyası daim yüksələn xətlə yox, daha çox sıçrayışlar şəklində inkişaf edib. hansısa dövrlərdə sanki enerji partlayışı baş verib, istedadlı şairlər pleyadası forma daxilində improvizasiyanın yeni üfüqlərini kəşf ediblər, ardıyca gələn şairlər ordusu isə bu nailiyyətləri cilalamaq, inkişaf etdirməklə məşğul olublar.
azərbaycan əruz poeziyasında, bu baxımdan, sonuncu enerji partlayışı deyərkən, sabir və onun yaratdığı satira məktəbi, və paraleldə cavid-hadi romantizminin arıcılları olub.
budur, artıq 21-ci əsrin ilk rübünün sonlarına yaxınlaşırıq. və bu gün tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, azərbaycanın bütün klassik sənətlərində - muğam sənətində, aşıq yaradıcılığında, xalça sənətində və sair milli sənət növlərində olduğu kimi, klassik əruz poeziyasında da yeni enerji partlayışı ərəfəsindəyik. bu gün poeziyanın klassik növləriylə məşğul olan gənc şairlər, sadəcə, əvvəlki əruz şairlərinin üslubunu təkrarlamaqla məhdudlaşmır, əvvəlki sənətkarların sənət nailiyyətlərinin üstünə öz yaradıcılıq tapıntılarını da əlavə edirlər. əlbəttə ki, bu çətinliyi heç də hamı dəf edə bilmir. elə indi də əruzla məşğul olan gənclərin çoxunun yaradıcılığında ənənənin təkrarlarını çox muşahidə edirik. lakin bu gün şeirlərini təqdim etdiyimiz gənc şair kamal hüseynzadə əruzla məşğul olan gənclərin arasında həmişə öz novatorluğu ilə, bədii axtarışlarının zənginliyi ilə seçilib.
yaşı otuzu keçən kamal artıq on beş ildən çoxdur ki, əruz poeziyasıyla məşğul olur və bu müddət ərzində səbrlə, səylə və böyük həvəslə klassik əruzun bütün qayda-qanunlarını öyrənib. indi onun yazdıqlarında həm özündən əvvəlki şairlərin yaradıcılığına dərindən bələd olmağı hiss olunur, həm də bunların üzərinə öz fərdi yaradıcılıq nailiyyətlərini əlavə etmək bacarığı formalaşıb. əlbəttə ki, kamal hüseynzadə bu ağır yolun hələ başlanğıcındadır, hələ onun yaradıcılığında bir çox yeni və maraqlı üslub sintezlərinin yalnız cücərtiləri görünür. lakin bu cücərtilər artıq indidən bir çox gələcək maraqlı poeziya nümunələrinin yaranacağından xəbər verir.
kamal hüseynzadədən bir poeziya nümunəsi də mən yazım;
gəl bir nağıl icad eləyək, qüssə çəkincə,
xasiyyətimiz əksini tapsın bu nağılda,
sən leyli tək incə,
mən məcnun ağılda.
gəl bir nağıl icad eləyək, "həsrət" adında,
mən yerdə gəzim, sən süzəsən mavi səmadə,
sən qu qanadında,
mən payi-piyadə.
gəl bir nağıl icad eləyək, şaxtalı qışdan,
bəhs eyləyək həm də payızın mənzərəsindən,
sən güclü yağışdan,
mən qar dənəsindən.
gəl bir nağıl icad eləyək ki, məsəl olsun.
çünki adı dillərdə gəzənlər ola bilməz
səndən gözəl olsun,
məndən qaradinməz.
Bu musiqi alətinin yaranması ilə bağlı tarixdə rəvayətlər dolaşmaqdadır. Əfsanəyə görə, min illər öncə göylər padşahı qartal bir ceyranı parçalayaraq onun bağırsaqlarını caynağına alıb ağacın başına atır. Bağırsaq budaqlara ilişir, isti günəş altında quruyub tarıma çəkilir, incəlir. Şiddətli küləyin təsirilə budaqlar ona toxunur, bu zaman əsrarəngiz səslər yaranır. Beləcə, günlər keçir, küləyin yaratdığı bu ecazkar səs hər kəsin zövqünü oxşayır. Günlərin bir günü külək dayanır, musiqi kəsilir. Bu ecazkar səs üçün insan övladı darıxmağa başlayır. Beləliklə, kamança musiqi aləti yaranır. Bu əfsanədə həqiqətə uyğun bir fakt vardır. Doğrudan da tarixən simli calğı alətlərinin gövdəsi, qolu və kəlləsi müxtəlif ağac növlərindən, simləri və qoluna bağlanmış pərdələri isə heyvan bağırsağından hazırlanır.
Kamança, əsasən, qoz ağacından düzəldilir. Kürəşəkilli çanaqdan, dairəvi qol, "aşıq"lar yerləşən kəllə hissədən və "şiş" adlanan dəmir mildən ibarətdir. Çanağın üzü – membranı balıq dərisindən, ya da qaramal ciyərinin pərdəsindən çəkilir, qolu pərdəsizdir. Simləri kaman vasitəsi ilə səsləndirilir. Kaman – uclarına bir çəngə at tükü bağlanmış yayşəkilli ağac çubuqdur. Alətin ümumi uzunluğu 650–900 sm olur. Əvvəllər 1 – 3 simdən ibarət idi. Hazırda 4 simi var: kiçik oktavada lya, birinci oktavada mi, lya, ikinci oktavada mi köklənir. Diapazonu kiçik oktavanın lya – üçüncü oktavanın mi (bəzən sol) səsləri həcmindədir. Incə, həzin səsi var. Son dərəcə təsirli tembri olan kamançada lirik musiqinin ifası xüsusilə gözəl təsir bağışlayır. Kamançadan həm solo, həm də ansambl tərkibində musiqi aləti kimi istifadə olunur. Kamança əsas alətlərdən biri kimi sazandalar ansamblının, xalq çalğı ansamblları və orkestrlərinin tərkibinə daxildir. Kamança, tar və qaval alətləri ilə birlikdə muğam üçlüyünü əmələ gətirir. Instrumental muğamların kamançada solo ifası geniş yayılmışdır.
Kamança incə və həzin səsə malik musiqi aləti kimi tanınır. Məhz buna görə Üzeyir Hacıbəyli kamançada çalınan musiqini "səscə daha mükəmməl və insan səsinə daha yaxındır" deyərək səciyyələndirmişdir. Musiqi alətinin adı yay anlamına gələn fars mənşəli kaman sözündən və Azərbaycan dilinə məxsus kiçiltmə, əzizləmə bildirən – ça şəkilçisindən əmələ gəlmişdir. Ondan həm şifahi ənənəli professional musiqi yaradıcılığında, həm də bəstəkar yaradıcılığında müşayiətçi alət kimi geniş istifadə olunur. Muğam sənəti ilə bağlı inkişaf etdiyi üçün Azərbaycan muğam dəsgahlarının hamısını onda ifa etmək mümkündür. Mərkəzi və Orta Asiya xalqları arasında da geniş yayılmış bu alət müxtəlif adlarla tanınmışdır. Ərəblər onu kəmənqə, Orta Asiya türkləri qıcaq, Anadolu türkləri isə kaman adlandırmışlar. Həmin alətlər eyni kökdən gəlsələr də, quruluşuna, simlərinin sayına, istifadə olunan materiala görə bir-birindən fərqlənmişlər. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda üç simli, dörd simli və beş simli kanmançalardan istifadə olunmuşdur. XIX əsrə aid beşsimli kamança nümunələrindən biri Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Etnoqrafiya fondunda bu gün də saxlanılmaqdadır. XVIII–XIX əsrlərə qədər istifadəsini asanlaşdırmaq üçün edilən kiçik dəyişikliklər istisna olmaqla, kamança ciddi rekonstruksiya olunmamışdır. Azərbaycanda xanəndəlik sənətinin inkişafı, muğam dəstgahlarının teniki imkanlarının artması onları müşayiət edən musiqi alətlərinin də texniki imkanlarının artırılmasını tələb edir. Bu zərurət nəticəsində kamança aləti XVIII–XIX əsrlərdə ciddi dəyişikliyə məruz qalmış, simlərinin, onunla bərabər aşıqlarının sayı azaldılmışdır. Hazırda kamança ustalarının istifadə etdiyi alət dörd simdən ibarətdir.
m.ə. rəsulzadə 1 ay bakıda gizləndikdən sonra abbasqulu bəy kazımzadə ilə gürcüstana getmək adıyla yola düşürlər. gedişat onları ismayıllı rayonunun lahıc qəsəbəsinə gətirib çıxarır. orada özünün dediyinə görə, bir yurddaşının evində qalırlar. bu evdə kiçik bir kitabxana mövcud olur. burada firdovsinin şahnaməsini yenidən oxuyur. oradakı siyavuş bölümü yeni əlaqələr yaradır nəzdində. dostuna "indi əsrimizin siyavuşundan yazacam'', deyir. bir neçə səhifə yazmışdı ki, o evi tərk etmək məcburiyyətində qalır. 3 il sonra türkiyədə olarkən həmən vaxt 2-ci nüsxə olaraq yazdığı əlinə çatır. 1923-cü ildə kitabı istanbulda nəşr etdirir. əsərdə siyavuş adı altında, eyniadlı obrazdan ilhamlanaraq yazılıb. azərbaycanın cümhuriyyət dövründən əvvəl, əsasən, cümhuriyyət dövründən, və sonraki vəsiyyətindən bəhs edir. siyavuş sülhsevər insan olur. əslən həm türk, həm də fars sayıla bilər. türk və iran dövlətləri arasındakı siyasətə və saraydaxili intriqalara qurban gedir. azərbaycanın da gənc, dəliqanlı, potensiallı bir səyavuş olaraq təsvir edir.nəticədə o da çiçəklənən cümhuriyyətinin siyavuşu-gərd misalı çökdüyünü vurğulayır.
əsas qəhrəmanları qarşılıqlı şəkildə qeyd edəcəm:
siyavuş-azərbaycan;
keykavus - fars (iran);
əfrasiyab - türkiyə;
gərsivəz - ruslar, bolşeviklər;
firəngis - axc qurucuları.
müəllif azərbaycanın həmin illərdə hansı situasiyada olduğunu, axc-nin necə yarandığını hansı işləri görüb, necə siyasət yürütdüyünü, süquta uğramağını təşbihatlarla, ədəbi vasitələrlə oxuculara çatdırır. və biz gənclərə xalqımızın rifah, inkişafıı üçün yüksək potensiala sahib olduğumuzu, bundan layiqincə istifadə edib, hətta uğrunda canımızı ortaya qoymağımızın labüd olduğunu vurğulayır.
əsərin bənzətmələri, müqayisələri diqqətimi müsbət mənada cəlb etdi, çün oxucunu tək əsərin süjet xəttiylə deyil, müqayisə etdiyi başqa hadisələr, şəxslər haqqında da marağlanmağa, araşdırmağa sövq edir. axc-nin gördüyü işlər haqqında yeni məlumatlar öyrəndim. əsərdə firdovsini, başqa iranlı şair olan hafiz şirazini fatalist kimi göstərir, lakin əsərin sonlarına doğru işlətdiyi bir cümlə vardır, "heç bir hadisə zaman və məkan təsirindən qurtula bilməz". bu cümlə də özlüyündə fatalizmi hardasa əks elətdirir.
əsərin sonlarında axc barədə yalnız görülən müsbət işlərdən danışılır. sözsüz ki, elə bir zamanda sözü gedən işləri görmək dilə belə asan gəlmir.
amma bu zaman olan boşluqlardan da qələmə alınsaydı məqbul olardı.
Əliağa Vahidin özünə ustad saydığı,ona təxəllüsünü verən Məşədi Azər Buzovnalını(əsl adı Xosrov imaməliyev) XX əsr şairlərimizdən olmuşdur.Buzovnadakı evində "məcməüş-şüəra" keçirərmiş və tanınmış şair,qəzəlxanlar yığılarmış.
Bir gün Əliağa Vahid üç-dörd dostu ilə birlikdə Məşədi Azərin yanına gedirlər.Bir müddət sonra Əliağa qayıdır ki,Məşədi bir beyt var Füzulidən,onu təhlilinin edə bilmirik.Məşədi Azər-hələ bir de görüm hansı beytdir,deyir.
Beyt budur:
Bu qəmlər ki,mənim vardır bəyirin başına qoysan,(bəyir-dəvə)
Çıxar kafər cəhənnəmdən,gülər əhli-əzab,oynar.(M.Füzuli)
Məşədi Azər durur ayağa(kitabxanası da elə oturduğları yerdə olur),gedir rəfin ən başında qoyduğu quranı götürür.Əliağa da dostlarına zarafatca deyir ki-"Füzulidən beyt deyirik,quran açır bizə,yoxsa Məşədi yasin oxuyacağ bizə?".Məşədi Azər gəliri,oturur və qurandan bir ayə açır.Hansı ki,ayədə bəhs edir ki,cəhənnəmdə iki növ yanacağ insanlar.Biri əbədi olarağ,biri də cəzasın çəkdikdən sonra cənnətə gedənlər.Əbədi olanların qurtulmağına belə misal çəkir ki,o vaxt onlar cəhənnəmdən çıxa bilər ki,dəvə iynənin gözündən keçə bilsin.(Araf surəsində ki ayə tam olarağ belədir-"O kəslər ki, ayələrimizi yalan hesab edər, və onlara təkəbbürlə yanaşarlar; Onlara göyün qapıları açılmaz, və Cənnətə daxil ola bilməzlər; taki dəvə iynənin gözündən keçməyənə qədər. Günahkarlara belə cəza veririk! Onlar üçün Cəhənnəmdən (atəşdən) döşək, üstlərindən də (örtmək üçün atəşdən) yorğan vardır. Zalımları belə cəzalandırırıq! " (Araf, 7/40))
Ayəni oxuyandan sonra Məşədi deyir ki,quranı bilməyən Füzulidən də baş açmaz.
Beytin açığlamasına gəldikdə isə deyir ki,bu mənim qəmlərim,dərdlərim ki var,bunları dəvənin başına qoysan, o qədər tab gətirməz ki,o qədər cılızlaşar ki,iynənin belə gözündən keçər və keçən zaman əhli-cəhənnəm azad olar.
Vahidgil də bir daha mat-məəttəl qalırlar Füzuliyə.
Uşağlığda it kimi velo sürürdüm,səhər çıxıb axşam qayıdırdım.Sözsüz ki,veloyla çox hafisələr gəlib başıma 1in i di danışacam ki,sonraya da nəsə qalsun da,ayqam.
Deməli,mən əlavə olarağdan 3 dostum yayın cırhacırında yenə çıxmışığ sürməyə,"əyriçay"deyilən çay var,oranı keçib dağa çıxırsan birbaşa.Taxıl sahələri uzanır üzüyuxarı.ortada torpağ yol,qırağlar sarı qızıl.Veloyla çıxmağ qeyri-mümkün olduğundan veloları əlnən çıxarırığ.Çıxardığ,ağac dibi tapdığ,sərinlədiy.Vaxt keçib,vədə yetişdi.Düşməy lazım gəldi.yol aldığ aşağı yavaş-yavaş.heç 10metr getməmişdiy ki,ayağ tormuzun istifadə etdim,gördüm pedal atdı əksinə.Uşağlara dedim ki,asta-asta düşəy ha,dalb-lar.bunlarında 2-də ümumiyyətlə əyləc çox zəif tutur.Xülasə,təzdən başladığ üzüaşağı getməyə.Tormuzu zəif tutan 2nəfər nəyi var sürət yığırlar,xeyli uzağlaşdılar,1nəfər ortada,mən də ehtiyyatnan sürətlənirəm.Sürətləndim,gedirəm gün döyə-döyə başıma.Anidən hiss elədim ki,arxa təkərdən səs çıxdı,velosiped oturdu yerə,yelləndi.Mənim də beynimə fikirlər gəldi ki,sep çıxar birdən,ümumiyyərlə saxlayammaram.gəl özümü atım velodan.(yıxılandan sonra veloya baxanda görürəm ki,sən demə oxu tutan dillər əyilib,bolt qayka çıxıb.təkər əyilib,sep də çıxmışdı.elə özü sürüşüb dayana bulərdi)Elə fikirləşməyimə səbəb o udi ki,saxlaya bilmərəm ya gedib çaya düşərəm,ya da taxıl sahəainə girərəm,ora da ilan qaynıyır,vursa,xosunbay olajam,qağa.Nəsə,özümü atdım velodan.Velosiped də "desna"dı.Bilənlər varsa,onun rolu əyri olur,normal velo rolu kimi olmur.atan ərəfədə,yerə düşməmiş rol sola qaçıb,girdim başıma.Velo getdi,yıxılıb dayandı.Mən də başıma əlimi vurdum tez,heçnə yoxdu,3 4saniyə sonra gördüm istiliy var nəsə,əlimi vurdum,qan şəlaləsi.Bi dənə ortada gedən uşağa göz atıb qışqərdım,baxdı arxaya atdı velosun,qaçdı yuxarı,velo nu falan götürüb düşdüy,zombiyə dönmüşdüm,çayda üzümü yudum.yaraya vurmadım,sonra bir ev tapdığ orda qalanlardan getdim,sağolsunlar isti,təmiz su falan,təmizlədiy yaranı da.Sonra təzdən yığdım velosipedi,satdın getdi
Özlüyündə cahil insanlar 2 yerə bölünürlər:qara cahillər və sadə cahillər.Qara cahillərin tərkib hissəsi,əsasən 35-40 yaşdan yuxarı yaş qrupuna aid olan insanlardır.Sözsüz ki,aşağı yaşlardan da var,elə biri özüm.
Gözümdən illərin qəmin yağış yuyanda bax mənə,
Üzümdən ayrılığ tozun küləy siləndə gör məni.
Ümidimin məzarına çiçək qoyanda bax mənə ,
Xəyalın ilə hər gecə deyib-güləndə gör məni
Qayıt vidalaşım gedim,qayıt halallığ istə,gəl,
Ərinmə indi gəl,ya da olanda mən can üstə,gəl.
Əgər bəyənməsən belə,get onda,son nəfəsdə gəl.
Öləndə çox gözəlləşir adam,öləndə gör məni.
Gərəy təzadlı ayrılağ,gələndə get,gedəndə gəl,
Səni kədərli könlümün nəvası incidəndə,gəl,
Işiğ ləçəkləriylə gün üzündə rəqs edəndə,gəl,
Gəl,ey gülüzlü dilbərim bahar gələndə gör məni.
Salam,hər vaxtıvuz xeyir olsun,mahal fm dinləyiciləri.Poeziya dəqiqələrinə keçid edirik birbaşa,elə bu dağa.proqram bizimdü,səlahiyyət də həmçinin və sizinlə bir qəzəl paylaşıram,bununla da proqramımızın keçmişə olan buraxılışı bitəcək.
Zaman at oynadır yenə,sevinc ötüşdü,fərqi yox,
Könül evim uçuğ-sökük sınıb,bitişdi,fərqi yox.
Bütün həvəs ölüb daha bu dövrana və insana,
Uzandı əl kömək üçün mənə,yetişdi fərqi yox.
Ömür baharı soldusa,bu yol ölümlü yoldusa,
Əcəl qatarı tez gəlib,ya da gecişdi fərqi yox.
ibadət əhli olmadım,nə də şərabi-məstiyik,
Sisifosun cəzası dağdı,ya enişdi fərqi yox.
Ümumi hal alıb demə münasibətdə vəz(-i)yyətim,
Bu ilk görüşdü var marağ,bu son gedişdi fərqi yox.
