asiya istehsal üsulu

şərqdə dövlətin təsərrüfat həyatını tənzimləməsi ilə formalaşan istehsal üsuludur ki, burada dövlət torpaq üzərində tam olaraq hakimiyyətə sahibdir. təsərrüfatda, istehsalda bu cür münasibətləri ilk dəfə olaraq karl marks şərh etmişdir ki, o da bunu asiya istehsal üsulu, yaxud da asiya despotizmi olaraq qeyd edir. belə ki, orta əsrlərdə avropada hakimiyyət nə qədər avtoritar səciyyə daşısa da, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət qalmaqda idi və bu da cəmiyyətə müəyyən dərəcədə azadlıq verir, insanların imkanlarını genişləndirirdi. o dövrdə kənd icmaları, monastrlar torpaq üzərində hakimiyyətə malik idilər. və onların işinə qarışmaq imkanlarından məhrum idi.
lakin şərqdə vəziyyərt fərqli idi. dövlət torpaqların əsas hakimi hesab olunurdu. ayrı-ayrı şəxslər torpaqda işləsələr, ondan istifadə etsələr də, torpağın sahibi dövlət hesab olunurdu. maraqlıdır ki, təsərrüfatda və istehsalatda bu cür münasibətlərin formalaşması şərq xalqlarının dünyagörüşü, etiqad etdikləri dinlər və müxtəlik təlimlərlə əlaqədar idi. məsələn, islam şərqində allah bütün torpaqların hakimi hesab olunurdu və xəlifə, sultan onun yerdəki nümayəndələri olaraq qəbul olunduğundan, xəlifənin bu torpaqlara sahiblik etməsi tamamilə normal hesab olunurdu və kimsə etiraz edərsə, sanki allaha qarşı üsyan etmiş kimi olurdu. yaxud da çində imperator bütün torpaqların hakimi idi və məlumdur ki, çin 2000 il ərzində konfutsiçiliyin təsiri altında olmuşdur. və burada konfutsiçiliyin nüfuzu buna şərait yaradırdı. konfutsiçilikdə xüsusi avtoriteti olan şəxsə ondan aşağə olan təbəqə itaət etməli idi və bu həmin təlimin başlıca prinsipi hesab olunurdu. buna görə də, xalq imperatoru bütün torpaqların əsas sahibi kimi qəbul etməyə məcbur idi.
həmçinin çar rusiyasında da, bu cür istehsal üsulu hökm sürməkdə idi. hakimiyyət kilsə tərəfindən müqəddasləşdirilmiş, çar bütün torpaqların qanunu sahibi qəbul edilmişdi. çox maraqlıdr ki, sovet hakimiyyətinin əsas ideologiya olaraq qəbul etdiyi marksizm bütün cəmiyyət sferalarında tətbiq edilsə də, marksdan ağızdolusu danışılsa da, marksın məhz "asiya istehsal üsulu" həmişə kölgədə qalmış, araşdırılmamışdı. səbəb isə sadə idi, çünki sovet hakimiyyəti dövründə istehsal münasibətləri marksın "asiya istehsal üsulu"na yaxın idi. və bu sahədə tədqiqat aparanlar ciddi təzyiqlərə, təqiblərə məruz qalır, hətta repressiyalardan belə yan keçə bilmirdilər. məhz buna görə də ssri dağılana kimi marksın bu baxışları gizlədilmiş, sovetlər dağıldıqdan sonra, arxivdən yavaş-yavaş üzə çıxarılmağa başlamışdı.

mirzə fətəli axundov

1863-1866 cı illər arası yazmış olduğu "kəmalüddövlə məktubları" (tam adı: "hindistan şahzadəsi kəmalüddövlənin iran şahzadəsi cəmalüddövləyə yazdığı üç məktub və cəmalüddövlənin ona göndərdiyi cavab") adlı fəlsəfi əsərində dinə, xüsusən islama qarşı kəskin tənqidi fikirləriylə görüntüyə gələn görkəmli azərbaycan filosofu, dramaturqu. axundov təkcə "kəmalüddövlə məktubları" adlı əsərində deyil, həmçinin komediyalarında da islama qarşı tənqidi mövqe sərgiləyir. o, dinlərin mənşəyi və onların yaranması haqqında yazırdı ki, əslində din anlayışı insanlarən şüurunda suni şəkildə yaradılmışdır. dinin əmələ gəlməsində ən ali qüvvə kimi təqdim olunan tanrının heç bir müdaxiləsi yoxdur. o, həmçinin islamı despotizm və cəhalətdə suçlayaraq onu mədəni tərəqqiyə inkşafa mane olan qüvvə kimi göstərirdi. ərəb dünyasını misal gətirərək deyirdi ki, indi dünyada ərəblərdən qara günlü, geriqalmış millət yoxdur. islam ərəb dünyasında bərqərar olduqdan sonra burada durğunluq hökm sürür, xalq bütün sahələrdə uçuruma irəliləyir. bəlkə əvvəlki inanclarında qalsaydılar, bu acınacaqlı vəziyyətlə üzləşməzdilər. həmçinin mütəffəkkir islamda cəhənnəm anlayışına da toxunaraq, onu şərh edirdi. filosofun nəzərincə cəhənnəm ideyası əslində cəmiyyətdə cinayətin, psiliklərin və şər əməllərin qarşısını almır. belə baxsaq, ən pis cinayətkarlar belə cəhənnəmə inananlardır. əgər cinayət baş vermirsə, bunun səbəbi cəhənnəm qorxusu deyil, bu dünyada veriləcək cəzanın, tanış-bilişin məzəmmətinin qorxusudur.

axundov xalqın cəhalətdən qurtuluş yolu kimi maarifçiliyi göstəriridi və avropa mühitini misal göstərərək, onlardan faydalanmağa çağırırdı. həmçinin din və elm münasibətlərinə toxunan filosof yazır ki, din və elm bir-birinə zidd halətdir. bir insan imanlıdırsa və fəlsəfə, elmlə məşğul olarsa, bu heç uymaz. yaxud da əksinə. nə xoş o adamın hakına ki, bu iki bir-birinə zidd haləti öz varlığında birləşdirə bilsin. lakin, bu iş mümkünsüzdür.

məhəmməd əmin rəsulzadə "mirzə fətəli axundov" məqaləsində yazırdı: :...mədəni dünyanın bütün dillərinə çevrilmiş komediyalarında və fəlsəfi publisistik əsərlərində mirzə fətəli müsəlman dünyasının ictimai və siyasi, bütün həyati sahələrində lüzum olduğunu müdafiə edirdi. axundov əslində allaha, mütləq həqiqət idealına qarşı deyil, sxolastik təfəkkür tərzinə qarşı mübarizə aparmışdır ... ".

göründüyü kimi rəzulzadə bu məqaləsində axundovu ona ünvanlanmış tənqidlərdən müdafiə etməyə çalışmış, əslində onun fəlsəfəsinin düzgün anlaşılmadığı iddiasıyla çıxış etmişdi. düzü, axundov islam mütffəkkirləri tərəfindən sonralar çox ciddi tənqid olunmuşdu. buna səbəb, filosofun islamı tənqid etməklə yanaşı, onu lazımsız və puç hesab etməsi olmuşdu. mütəffəkkir "kəmalüddövlə məktubları" əsərində kəmalüddövlənin dilindən yazır ki, "ey cəmalüddövlə, bu sözlərimdən sən güman eləmə ki, mən bəlkə başqa din və məzhəbi islama mürtəce tuturam. iş ona qalsa, genə islam sair ədyandan bərgüzidə (dinlərdən seçilmiş olanı) və mənim qəbulumdur. bu qədər var ki, mən külli ədyanı puç və əfsanə hesab edirəm. onların heç birinə axirətdə qurtuluş ümidi ilə mail deyiləm". əslində burdan məlum olurki, axundov bütün dinləri puç hesab etsə də, islamı bəzi məaqmlarda onlardan üstün hesab edir. həmçinin filosof imam hüseyn haqqında xoş fikirləriylə diqqəti cəlb edir. o deyirdi ki, gərək biz, hüseynlə fəxr edək və onun mərdliyi ilə qürur duyaq. əgər biz imamın ruhunu özümüzdən razı salmaq, onu şad etmək istəyiriksə, bunun üçün imam hüseyn adına məktəblər açıb, uşaqlarımıza orda tərbiyə və təhsil verək. yoxsa baş yarmaqla, sinə döyməklə bir şeyə nail olmaq olmaz.

mirzə fətəli axundzadə dövrünün ən görkəmli simalarından olub, bütün deyilənlərə rəğmən azərbaycan fəlsəfəsinin (materialist fəlsəfə) ən böyük nümayəndəsi hesab etmək olar. bəlkə də axundzadənin bəxti onda gətirməmişdi ki, o, azərbaycanda, bu mühitdə fəaliyyət göstərmişdi. bəlkə də avropada fəaliyyət göstərsəydi, səsi daha yüksəklərdən gələrdi.

həsən səbbah

uzun müddət səlçuk hökmdarı məlik şahın sarayında mailiyyə işləri üzrə müavin vəzifəsində çalışmış, sonrafan vəzir nizamülmülklə problemi yarandığından sarayı tərk etmək məcburiyyətində qalıb, əlamut qalasına sığınan hökmdar. qalaya sığınan həsən səbbah nəsrəddin tusi ilə birlikdə öz çirkin əməllərinin icrasına başlayır. nizamülmülk və məlik şahdan qisas almaq məqsədi ilə ordu toplamağa başlayır. əvvəlcə qalada gözəl bir bağ saldıran səbbah meyxanalara (kef məclisləri) gedərək, gənc oğlanları ətrafına yığar, onları içizdirər, hətta xaş-xaş qəbul etdirər, sonra isə müxtəlif naz-nemətlərlə, qızlarla bəzədilmiş bağa gətirərək əyləndirərmiş. təbii ki gənclər oyandıqdan sonra bunlar onlara bir yuxu kimi gələrmiş. bununla da həsən səbbah onları inandırarmış ki, bəs bu qala müqəddəsdir. və siz yuxunuzda cənnəti görmüsünüz. əgər bizim üçün vuruşsanız əbədi cənnətlə mükafatlanacaqsınız. bu yolla həsən səbbah onminlərlə qoşun yığmağı bacarır və kiçik dəstələrlə saraya və sarayın nüfuzlu xadimlərinə qarşı sui-qəsdlər həyata keçirirlər. belə "terror" hücumlarının birində nizamülmülk öldürülür. nə qədər qəribə görünsə də, məlik şah həsən sabbahla bacara bilmir. lakin hülakülərin hücumu əlamut qalasının süqutuyla nəticələnir ki, həsən səbbah da bu hücumda öldürülür. lakin nəsrəddin tusi təsadüf nəticəsində sağ qalmağı bacarır. çox maraqlıdır ki, nəsirəddin tusi "əxlaqi-nasir" adlı məhşur əsərini məhz əlamut qalasında yazmışdır. bu əsərin həsən səbbahın sifarişi olduğu istisna deyil. yəni, belə bir əxlaqsız mühitdə əxlaqa dair əsər yazmaq nə dərəcə doğrudur? və bu nəyə xidmət edirdi? görünür bu kitab səbbahın qurmaq istədiyi dövlət, mühit üçün nəzərdə tutulmuşdu.

sünnilik və şiəlik arasında fərqlər

əslində aralarında elə də ciddi fərqlər müşahidə olunmur. ümumiyyətlə islam dünyasında 3 əsas cərəyan vardır. sünnilik, şiəlik, xaricilik. islam dinin yayılmasında, ərəb işğallarının genişlənməsində və s. sünnilərin müstəsna rolu olmuşdur. bundan əlavə islam hüququ və fiqh elminin inkişafı sünnilikdə 4 əsas məhzəbin ; şafilik, hənəfilik, hənbəlilik, malikilərin adı ilə bağlıdır. dövlət idarəetməsində və siyasi müstəvidə də sünnilərin daha aktiv olduqlarını görürük. osmanlı, teymurilər, əməvilər, abbasilər kimi imperiyalar məhz sünni idi. şiələr isə səfəvi və fatimilər adlı imperiyalar yaratmışlar.

əgər fiqh elmi və islam hüququ sünnilərin adı ilə bağlıdırsa, islam fəlsəfəsi də şiələrin təqdimatında görüntüyə gəlir. həqiqətən də şiələr bir islam fəlsəfəsi yaratdılar. bu fəlsəfə ilk islam mücahidi hüseyndən başlayır. şiəlikdə müxtəlif məzhəb və məktəblər olsa da, 3 əsas baxış fərqləndirilir: beşlər, yeddilər və onikilər. beşlər düyir ki, 5 ci imamda imamlıq bitir. yeddilər isə imamlığın 7 ci imamda sonlandığını iddia edirlər. onikilər isə iddia edirki, 11 ci imam həsənəsgəridən sonra imam mehdi zühur edəcək. onun gəlişi qiyamətə işarə olacaq. həmçinin şiələrdə peyğəmbər ruhunun "müqəddəs"liyi ideyası da diqqəti cəlb edir. şiəlikdə belə bir ideya var ki, peyğəmbərdən sonra 12 imamda onun müqəddəs ruhu özünü əks etdirir. buna görə imamlar müqəddəs hesab edilir. bunlardan əlavə şiələrdə daha radikal mövqeli təriqətlər də vardır. məsələn: əliallahlılar. onlara görə, əli allahdır. düzü bu cür baxışlara görə şiələr islam mühitində tənqid olunur, yenilikçiliyə və ifratçılığa görə qınanırlar.

xaricilər cərəyanı isə həm şiə, həm də sünni baxışlarını özündən əks etdirir. beləki, həzrəti əli müaviəylə danışıqlara gedərkən, onun tərəftarlarından bir hissəsi buna etiraz edərək, əlini tərk edir. və ondan ayrılaraq, sərbəst şəkildə islamı yaymağa başlayırlar. afrikanın mərkəzinə qədər islamı yaymağı bacaran xaricilər çox kəskin fikirlərlə çıxış edirlər. onlar tövbə anlayışını rədd edir və deyirdilər ki, günah etmiş müsəlman kafir birindən daha təhlükəlidir. ona görə də öldürülməlidir. həmçinin xaricilərə görə irq və cinsindən aslı olmayaraq hər bir müsəlman xilafəti idarə edə bilər. təbii ki, bu fikirlərinə görə xaricilər xilafət üçün həmişə təhlükə mənbəyi olmuşdu.

bunlara baxmayaq, islamda şiəlik və sünillik arasında istər namazda, istər saqqal formasında, dəstəmazda, raşidi xəlifələri və s. məsələlərdə fərqlər müşahidə olunur. lakin bularin heç biri şiəlik və sünillik arasında mühim fərqlər yaratmağa əsas deyillər. əsil fərq onların mahiyyətində, batinində gizlənir.

kitabi dədə qorqud

əksər mənbələrdə i minilliyin sonu, ii minilliyin əvvəlləri yarandığı iddia edilən, türk milli ruhunu, həyat tərzini, əxlaqını özündə əks etdirən dastandır. çox təəssüf ki, müasir dövrdə tədqiqatçıların dastanın başına açmadığı oyun qalmayıb. dastan haqqında yazılır ki, eposun əsas məzmunu və mahiyyəti islam dinini yaymaq və oğuz elinin birliyini göstərməkdir. bu fikir çox gülməli, bir o qədər də acınacaqlı görüntü yaradır. əvvəla, dastandakı proseslərin və orda baş verənlərin islamla yaxından uzaqdan heç bir əlaqəsi yoxdur. bunun üçün kifayət qədər əsas gətirmək olar. hətta bəziləri təkidlə bildirirki, dədə qorqud güya məhəmməd peyğəmbərlə görüşmüşdür. əgər elədirsə, deməli qorqut ata ilk olaraq özü islamı qəbul etməlidir. və onun ölümü haqda fikirlər də ağılabatan deyil. güya dədə qorqud dağıstana islamı yaymağa getmiş, yerlilərin qəzəbinə tuş gələrək öldürülmüşdür. qəbri də dağıstandadır.

hər şeydən əvvəl, bilmək lazımdır ki, dədə qorqud özü şaman idi. bu məqama xüsusilə diqqət etmək lazımdır. görürük ki, dədə qorqud boy-boylayıb, soy-soylayır. bu sıradan bir proses deyil, dədə qorqud qeybə çəkilər, qeybdən informasiyalar gətirər, buna əsasən qərarlar verərmiş. məhz adqoyma mərasimi bunun göstəricisidir. yaxud qorqut atanın qopuza and içməsini deyə bilərik. niyə allaha yox, məhz qopuz. görünür qopuz daha müqəddəs hesab olunurdu. bunun da səbəbi qorqud atanın bir şaman ruhunun daşıyıcısı olması idi. bundan əlavə, əgər bu proseslər vii əsrdə baş veribsə, təpəgöz kimi mifik bir obrazın dastanda yer alması gülünc deyilmi? yaxud həmin dövrdə belə bir obrazın varlığı nə dərəcə real görünür?

dastanda digər məqamlardan biri oğuz bəyləriylə bağlıdır. görürük ki, qazan xan boyların birində məğlub olur, düşmən üstün gəlir. qazan xan gizlin bir yerə çəkilib 2 rükət namaz qılır. və birdən qollarına güc gəlir və düşməni məğlub edirlər. axırda da oğuz igidləri şənlik edir, şərabdan içib lül-piyan olurlar. oğuz xanlarının bu cür təqdimatı həqiqətən utancvericidir.
yaxud dış oğuzun iç oğuza xilaf çıxaraq beyrəyin öldürülməsiylə sonuçlanan boy budurmu oğuz elinin birliyinin tərənnüm olunduğu dastan.

görünür tədqiqatçılar islam adından istifadə edərək dastana bir rəng qatmağa çalışmış, əksinə aləmi bir-birinə qatmışlar. dədə qorqudud hörmətinin artması üçün peyğəmbərlə görüşməyə ehtiyacı yoxdur. o, onsuz da dədə qorquddur. heç bir bəzək-düzəyə ehtiyacı olmadan. bütün bunlara yekun olaraq demək istərdim ki heç vii-viii əsrdə azərbaycan və anadolu çevrğsində siyasi-ictimai proseslər, onların mürəkkəbliyi belə bir mühitin mövcudluğunu inkar edir.

mövsümi depressiya

hər payız keçirdiyim depressiya. qaçışı olmayan bir yol. son bir necə ildir ki, düşdüyüm bu durumun mahiyyətini dərk etməyə başlamışam. səbəbini dəqiq bilmirəm amma, psixoloqlar bunu bu fəsildə işıq azlığıyla əlaqələndirirlər. səbəblər hər nə olur olsun, sanki bir intiharın astanasındaymış kimi hiss etdirir adama.sanki hər şey çoxdan bitib, çoxdan solub, quruyub, payız yarpaqları kimi. sanki hər kəs gedib, bir sən qalmısan. bu depressiya həyatı, özünü dərk etməyə yardımcı olub, əslində bu dünyanın necə absurd və anlamsız olduğunu aşkara çıxarır. nə qədər incitsə belə, səni özünlə, öz keçmişinlə üz-üzə qoyub, ətrafıva və olanlara yenidən, amma bu dəfə bi başqa açıdan baxmağıva şərait yaradır.

(youtube: )

george berkeley

bütün mövcduatın yalnız şüurumuzda var olduğunu iddia edib, vahid substansiya kimi ruhları qəbul edən ingilis mütəffəkkiri. berkliyə görə, materiya yoxdur. hər şey şüurumuzda mövcuddur. yəni biz, bu dünyanı şüurumuzda yaratmışıq. məsələn, berkiyə görə qapı, pəncərə və s. kimi şeylər əslində yoxdur, biz bunu əslində şüurumuzda yaradırıq. onun fikrincə bir nəsnənin varlığı yalnız onun qavranılmasıyla mövcudluq tapa bilər. o deyirdi ki, varlığım qavranılmağımdadır. "insan idrakının prinsipləri haqqmda traktat" adlı əsərində filosof yazırdı ki, əslində mən toxunduğum, bilavasiyə müşahidə etdiyim şeylərin mövcudluğunu inkar etmirəm, mən sadəcə filosofların "uydurmuş" olduqıarı materiya anlayışı ilə razılaşmıram və birmənalı olaraq rədd edirəm. o şeylər mövcuddur ki, onlar hisslərimiz vasitəsilə qavranılır. məsələn, biz gilas yeyərkən, ona toxunur, hiss edir, və dadırıq. və o bizim üçün mövcudluq tapmış olur. materiyanın isə hiss üzvləri vasitəsilə qavranılmaq imkanları yoxdur və deməli belə bir şeyin varləğından söhbət gedə bilməz. berkli fəlsəfəsi sonralar müxtəlif filosoflar tərəfindən ciddi tənqid olunmuşdur. buna baxmayaraq o, fəlsəfi fikir tarixində bir iz buraxmağı bacarmışdır.

hegelin din fəlsəfəsi

fəlsəfi fikir tarixində din fəlsəfəsinin ən mükəmməl təqdimatını verən filosoflardan biri, bəlkə də birincisi olan hegelin adı ilə bağlı olan təlim. hegel din fəlsəfəsinə dair baxışlarını 1821-1824 cü illər arasında berlin universitetində oxuduğu mühazirələrdə görüntüə gətirir. bu mühazirələrdə hegel dini fəlsəfi biliyin ayrıca sahəsi kimi nəzərdən keçirir, onun məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirməyə çalışır. hegelin konkret olaraq teoloji əsərlərinə də rastlayırıq. "isanın həyatı," "xristianlığın ruhu və taleyi" kimi əsərləri məhz bu qəbildəndir.

filosofun din fəlsəfəsi onun idealist fəlsəfəsinin mühim bir hissəsi kimi meydana çıxır. məlumdur ki, hegel fəlsəfəsi 3 hissdən ibarətdir : 1. saf ideyanı öyrənən məntiq fəlsəfəsi 2. başqalaşmış, öz əksinə çevrilmiş ideyanı öyrənən təbiət fəlsəfəsi 3. başqalaşmaqdan öz-özünə qayıdan ideyanı öyrənən ruh fəlsəfəsi. hegel məhz bu üçüncü bölmədə din fəlsəfəsini işləyir. hegelin fikrincə, ruh fəlsəfəsi də 3 hissəyə ayrılır: subyektiv ruh, obyektiv ruh və mütləq ruh. o deyirdiki ki, obyektiv və subyektiv ruh özünü dövlət idarəetməsində, sosyal sferada, incəsənət və s. kimi sahələrdə təzahür etdirir. mütləq ruh isə sonsuz və azaddır. din və fəlsəfəni barışdırmağa çalışan mütəffəkkir. orta əsrlərdən mövcud olan uçurumu aradan qaldırmağa çalışırdı. o, yazırdı ki, din və fəlsəfə ayrı-ayrılıqda götürülüb, araşdırıla bilməz. əks halda, həqiqət axtarışında azarıq. o iddia edirdi ki, fəlsəfənin obyekti məhz dindir. dinin tədqiq etdiyi isə tanrıdır. bu baxımdan din və fəlsəfənin obyektləri ortaqdır. bundan əlavə, qeyd edirdi ki, din və fəlsəfə arasında fərqlər də mövcuddur. fəlsəfə həqiqət axtarışında irəli sürülən müddəları bir-bir təfəkkür süzgəcindən keçirib, saf-çürük etsə də, dində belə bir şey yoxdur. burada vəhylər var və qeyri-şərtsiz bunlar qəbul olunmalıdır. həmçinin din və dövlət münasibətlərinə toxunan filosof dini dövlətin ayrılmaz hissəsi kimi göstərirdi. o deyirdi ki, dinsiz cəmiyyət mövcud ola bilməz, din dövlətin onurğa sütunu olmalıdır. dövlət dindən insanları idarə etmək, onları özündən asılı hala salmaq və s. məqsədlər üçün istifadə etməməlidir. din azadlığın göstəricisidir. və ən ali məqsədi də məhz bundan ibarətdir. o, azadlıq carçısı kimi mütləq din hesab etdiyi xristianlığı göstərirdi.

hegel din anlayışını həqiqi, “mütləq din” adlandırdığı xristianlıq modeli üzrə nəzərdən keçirir. o deyirdi ki, tanrı mütləq ideyadır. o, hər şeyə qadir, ən ali və əlçatmaq qüvvədir. o təkdir və başqa tanrılarla müqayisə oluna bilməz. hegelə görə, din sonlu ruhun, subyektiv insan şüurunun meydana gəlməsindən başlayır. onda artıq tanrı ruh kimi ruh üçün mövcud olur, şüurun predmeti olur və “ruhun ruha bu münasibəti dinin əsasını təşkil edir”. beləliklə, din ruhun ruha münasibəti, ruh haqqında ruhun biliyidir.

dini münasibətləri şərh edən filosof biriinci münasibət olaraq, dini hissi göstərir. o yazır ki, dini hiss tanrı etiqadının əsasını təşkil edir. dini hissə subeyktivlik xasdır. buradakı bütün təsəvvürlər subyektiv baxışlar üzərində təşəkkül tapır. ikinci məhrələdə hegel. dini seyretməni göstərir. seyretmədə dini hssən fərqli olaraq, obyektivlik ön plana çıxır və burada prediment obyektiv surətdə şərh olunur. dini münasibətlərin (şüurun) daha yüksək pilləsi – təsəvvürdür. təsəvvür formasına yüksəldilmiş dində məzmun obrazlar şəklində artıq bilavasitə hissi seyretmədə deyil, abstraksiya yolu ilə, bilvasitə dərk olunur: hissi və obrazlılıq ümumiyədək qaldırılır. hegelə görə, dini münasibətlərin ən sonuncu mərhələsi, həqiqətin əql və zakayla dərk olunmasıdır. göründüyü kimi, filosof dini təsəvvürlərin təşəkkülünü 4 əsas mərhələdə göstərir. hegel "din fəlsəfəsinə dair mühazirələr"ində dinləri özünəmıxsus şəkildə şərh edir. bu təsnifatda yanlışlıqlar çoxdur. əvvəla, biz bilmirik ki, hegel bu təsnifatı nəyin əsasında verir və nəyə istinad edərək əsaslandırmağa çalışır. ilk təsnifat təbii din adlanır. burada hegel dinin ilk forması kimi, magiyanı göstərir. təbii dinin ən mürəkkəb səviyyəsi isə panteist, substansiya dinidir. substansiya dini də neçə yerə bölünür. 1. ilk olaraq substansiya dinlərində çinlilərin dini göstərir və bunu ölçü dini adlandırır. bura yalnız daosizm təlimi aid edilir. o iddia edir ki, çinlilərin dinində müəyyən bir ölçü, nizam vardı . 2. ikinci olaraq isə, hegelin fantaziya dini adlandırdığı brəhmənizm yer alır. 3. substansiya dinin digər forması buddizm hesab edilir. təbii dinin üçüncü səviyyəsi fövqəltəbii qüvvələrin neqativ və pozitiv qüvvələrə bölünməsidir. ilk olaraq bura, xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi fonunda meydana çıxan zərdüştlüyü, iran dini qeyd edir. maraqlıdır ki, filosof bu dini sadəcə iran dini adlandırır. ikincisi finikyalıların dini təsəvvürləridir ki, filosof bunu əzab dini adlandırır. burada tanrının əksi özündən kənarda deyil, özündədir. tanrı adonis ölür və yenidən dirilməklə öz ölümünün qabağını alır. amma burada hələ ölməzlik ideyası yoxdur. təbii dinin bu səviyyəsində ən sonuncu olaraq, misirlilərin inancları öz əksini tapır ki, filosof bunu sirr dini adlandırır. ikinci təsnifat mənəvi fədiyyət dini adlanır. burada filosof qədim yunanların, romalıların dini, habelə iudaizmi göstərir. dini təsnifatın son səviyyəsi isə, mütləq din adlanır. o, burada yalnız xristianlıq dini göstərir. onun fikrincə xristianlıq azadıq dinidir. çox maraqlıdır ki, o bu təsnifatda islamın adını çəkmir. heç bir bölgüdə qeyd etmir. o demək deyil ki, filosofun islamdan xəbəri yox idi. əksinə, hegel islam mütəffəkkirlərini çox yaxşı tanıyırdı. islamın özünü də yaxşı bilirdi. sadəcə islamı bir neçə yerdə tənqid edərək, onu şovinist din adlandırır. o deyirdi ki, dinin əsas məqsədi azadlığı tərənnüm etməkdir ki, islam da bundan çox uzaqdır.

empedokl

e.ə 490-430 cu illər arasında yaşadığı ehtimal olunan aqraqantlı filosof. empedokl ibn sinadan sonra tibb elminə ən çox töhvə vermiş mütəffəkkirlərdən hesab olunur. filosof hər şeyin əsasında dörd əsas ünsürün olduğunu deyirdi: od. su, torpaq, hava. filosof yaradıcı varlığı rədd edərək vurğulayırdı ki, əslində təbiətdə bir-biri ilə daim mübarizədə olan iki barışmaz qüvvə var: nifrət və sevgi. o deyirdi ki, əvvəllər yalnız sevgi mövcud olmuş, sonralar nifrət meydana çıxaraq, sevginin qarşısını kəsməyə çalışmışdır. empedoklun bu dualizmi bir növ zərdüştün dualizmini və təlimini xatırlardır. filosof təkamül haqqında da, maraqlı fikirlərlə çıxış edir. filosof deyirdi ki, doğulan körpə əgər qızdırsa, o zaman onun anası şimal bölgədəndir. əgər oğlan olarsa, o zaman atası cənubludur. bu o deməkdir ki, filosofla görə, qadınlar şimalı, kişilər isə, cənubu təmsil edirlər. bu iddia əslində ciddi maraq doğurur. çünki ilk insan qalıqlarına afrikada rastlayırıq. həmçinin monoteist dinlər də,ilk insan hesab etdikləri adəmin afrikalı olduğunu bildirirlər.

empedokl haqqında bir-biriylə uyuşmayan çoxlu fikirlərə rastlayırıq. bəziləri iddia edir ki, empedokl şaman olmuş, uçmağı bacarırmış və müxtəlif rituallar icra edərək, xəstələrini sağaldırmış. onun ölümü haqqında da fikirlər birmənalı səslənmir. mənbələrə istinadən deyə bilərik ki, filosof özünü vulkana ataraq intihar etmişdir. lakin heraklit empedokl haqqında yazır ki, o, heç də intihar etməyib, empedokl qeybə çəkilib, əslində yoxa çıxıb.

zərdüştlük

zərdüşt peyğəmbərin adı ilə bağlı olan təlim, din. zərdüştlüyü, onun mahiyyətini anlamaqçün zərdüştü tanımaq labüd hesab olunur. bir sıra tədqiqatçılara görə, zərdüşt e.ə 1000-600 cü illər arası yaşamış, öz təlimini görüntüyə gətirmişdir. zərdüştün doğulduğu yer, həmçinin mili mənsubiyyəti həmişə müzakirə mövzusu olmuş, müxtəlif fikir ayrılıqları yaratmışdır. avestada yasna bölməsində zərdüştün doğulduğu yer olaraq arran göstərilir. bu isə azərbaycan respublikasının aran bölgəsinə işarədir. iran tədqiqatçıları isə zərdüştün urmiyalı, türk olduğunu deyir, bu mövqedən çıxış edirlər. istəbilən halda, zərdüştün azərbaycanlı olduğunu qəbul edib, məhz buradan yola çıxsaq, zərdüşt haqqında kifayət qədər maraqlı məqamları aşikara çıxara bilərik.

zərdüşt ruhani ailəsində doğulmuş, ruhani təhsili aldıqdan sonra 15-16 yaşlarında bir ruhani kimi həqiqət axtarışına çıxmışdı. zərdüştün yaşadığı coğrafiyaya fikir versək, görərik ki, bu ərazidə müxtəlif inanclar, dinlər (demək olarki buddist dinlər) mövcud olsa da, yerli əhalinin əksəriyyəti şaman, ya da təktanrıçı idi. təbii ki söhbət burdakı türklərdən gedir. əgər zərdüşt bir ruhani ailəsindən çıxıb, bir ruhani kimi yetişmişdisə, çox güman onun babaları şaman olmuşdur. ilk dövrlərdə zərdüşt və onun təlimi birmənalı olaraq rədd olunurdu. hətta bəzi hallarda təqiblərə məruz qalmışdı. orta asiyanı, bütün iranı, hindistanı gəzən zərdüşt öz təlimini bu torpaqlarda yaymağa çalışmışdı. demək olar ki, bu cəhdlər uğursuz olurud. sonda bakrtiya torpaqlarına gələn zərdüşt yerli hökmdar tərəfindən qəbul olunur. təliminin yayılmasında, həmçinin zərdüştlük məbədlərinin tikilməsində hökmdar zərdüştə köməklik göstərir. zərdüştlük ilk monoteist din olaraq qəbul olunur. zərdüştlükdə iki ekiz tanrı ahura mazda (hörmüz) və ahura manyu (əhrimən) arasında daim mübarizə gedir. hörmüz xeyirin, əhrimən isə şərin simvoludur. zərdüşt deyirdi ki, "bu mübarizədə şəri və ya xeyiri müdafiə etməyinizin, hansı tərəfdə durmağınızın heç bir önəmi yoxdur, istənilən halda xeyir qalib gələcəkdir. əgər xeyiri müdafiə etmək, hörmüzə dəstək olmaq istəyirsinizsə, o zaman oturaq həyat tərzinə keçib, əkinçiliklə məşğul olun, heyvanlarınıza qayğı göstərin". zərdüştlüyün əsas ideyalarından biri də, köçəri maldarlığın ləğvi idi. zərdüşt israrla oturaq həyat tərzinə keçməyin vacibliyini qeyd edirdi. əslində bu təsadüfi deyil, nəzərə alsaq ki, bu torpaqlarda yalnız türklər köçəri həyat tərzi sürürdülər, o zaman bütün bunların türklərin əleyhinə yönəlik atılmış addımlar olduğunu desək, yanlış mülahizə yürütmüş olmarıq. əgər elə deyildisə, nəyə görə 3 böyük zərdüşt məbədindən 2 si azərbaycanda, 1 də türküstanda tikilmişdi? görünür bu yolla farslar (çünki zərdüştə ən böyük dəstəyi farslar verirdi) türkləri təsir altına almaq, onları zəiflətmək istəyirdilər. zərdüştün təlimi haqda məlumatları əsasən avesta, qatalardan alırıq. təəssüf ki isgəndər persepolis şəhərinə hücum edərkən burdakə zərdüştlük məbədlərini yandırmış, avestanın əsas hissəsi də orada məhv olmuşdu. avestada həmçinin bir sıra əxlaqi, etik məsələlərədə də yer verilir. bizə gəlib çatan avesta 4 hissədən ibarətdir:
1. yaşt - burada müxtılif tanrılara həsr olunan himlər, dualar yer almışdır.
2. yasna - ibadət və qurbanvermə zamanı istifadə olunan dualar burada yer almışdır.
3. vispered - dua xarakterli mahnılardan ibarətdir. yasnaya yaxındır.
4. venidad - divlərə, şər qüvvələrə qarşı istifadə olunan dualar, ayinlər yer almışdır.

zərdüştün ölümündən sonra, onun təlimini davamçıları yaymağa başladılar. lakin davamçılarının yaydığı zərdüştlük, zərdüştün öz ideyalarından çox fərqli idi. məsələn, zərdüştün imtina ettiyi bəzi mifik varlıqlar, obrazlar, tanrılar zərdüştlüyə yenidən gətirildi. xüsusən mitra və anahidi qeyd edə bilərik. bütün bunlar fars təfəkkürünün məhsulu olub, onların dünyagörüşünə, mifik ruhuna daha yaxın idi. hal-hazırda iranda, hindistanda, orta asiyada zərdüşt ənənələrinə sadiq milyonlarla insan yaşayır. çox maraqlıdır, zərdüşt təlimini hindistanda, uzaq şərqdə yaya bilsə də, azərbaycan ərazisində özünə dayaq tapa bilmədi. və demək olarki, qəbul olunmadı. səbəbləri sadədir. zərdüştün dualizmi, türk təfəkkürünə, onun inanclarına tamamilə ziddir. türk inanclarında dualizmdən söhbət belə gedə bilməz. həm də şər və xeyirin mübarizəsi, həmin insanlara yad deyildi, bunu iki qardaş, ülgen və erlikin timsalında görürük. zərdüşt azərbayana, bizlərə yeni birşey gətirə bilmədi, əksinə, o özü bu torpaqlardakı insanların mifik dünyagörüşündən bəhrələnmişdi. zərdüştün bəhrələndiyi kimi, zərdüştən də təsirlənənlər az olmamışdı. müxtəlif təlimlərə, istiqamətlərə, dinlərə və insanlara təsir göstərən zərdüştlük, aristotel, platon kimi antik yunan filosofların da diqqətindən kənarda qalmamışdır. sonralar zərdüştlüyün təsiri altında zərvanilik , maniçilik , məzdəkilik , xürrəmilik kimi təlimlər yaranmışdı.

həmçinin vurğulamaq yerinə düşər ki, çox vaxt atəşpərəstlik zərdüştlüklə eyniləşdirilir, qarışıq salınır. bu tamailə yanlış yanaşmadır və atəşpərəstliyi zərdüştlüklə eyniləşdirmək doğru deyil.

ksenofan

eley fəlsəfi mühitində formalaşmış, e.ə 560-470 ci illər arası yaşadığı ehtimal olunan kolofonlu filosof. ksenofan fəlsəfəsinin əsasını dinlər, onların mənşəyi və yaranması haqqında fikirlər təşkil edir. filosof yunan panteon unu rədd edir, və deyirdi ki, miflərimizdə təsvir olunan tanrılar gerçəkliklə heç bir halda uzlaşmayıb, sadəcə kollektiv yaradıcılığın məhsuludur. ksenodan tanrılar və onların təsvirinə dair maraqlı fikirlərlə çıxış edirdi. onun fikrincə hər bir xalq, toplum özünün tanrısını yaradır ki, bu tanrılar fiziki olaraq insandan fərqlənmir. yəni mütəffəkkirə görə insanlar özlərinə bənzər tanrılar yaradırlar. məsələn, afrikalıların tanrıları qaradərili olub, yastıburun, qalın dodaqlı olaraq görüntüyə gəlir. şimal xalqlarının tanrıları isə sarışın, hündür və göygöz olaraq təsvir olunur. hind və çin miflərində də həmçinin. məsələn, biz ksenofanın fikrindən çıxış edib deyə bilərik ki, avropalıların təsvir etdiyi isa obrazı böyük ehtimalla həqiqət deyildir. çünki isa məsih əksər mənbələrdə, hətta kilsədə təsvirlərində belə sarışın, göygöz, hündürboy olaraq təsvir olunur ki, bu da tamamilə avropa xalqlarına xas fiziki xüsusiyyətlərdir. unutmaq lazım deyil ki, isa şərqli olub. həmçinin ksenofan qeyd edirdi ki, əgər öküzlər, inəklər və digər heyvanlar şüurlu varlıqlar olsaydılar, və tanrılar yaratsaydılar çox güman ki, onların tanrıları da öküz, inək formasında təsvir olunacaqdı. ksenofan dini kollektiv şüurun məhsulu olduğunu desə də, tanrını inkar etmirdi. o, yaradıcının varlığını qəbul edir, lakin bu varlığın məkan və zaman hüdudlarından kənarda olduğu fikrini irəli sürürdü.

türk mifologiyası

türklərin ən əski çağlardan yaddaşına hopturduğu, bugünümüzədək həmin yaddaşın, dünyagörüşünün təqdimatını verərək, özündə kainata, dünyaya baxış açısını ehtiva edən sistemdir. türk mifologiyası çox zəngindir. istər burdakı hadisələrə görə, istərsə də bu miflərdə yer alan varlıqların müxtəlifliyi və rəngarəngliyinə görə. türk mifik dünyasında səmaya, göyə xüsusi bir inam vardı. bu inamın nəticəsində qədim türklərdə səmaya qarşı xüsusi bir inam formalaşmışdır ki, səma anlayışı bizlərə tenqri olaraq ötürülmüşdür. (orxan-yenisey abidələrindən) azərbaycan türkləri buna qaraxan, türküstan türkləri göktanrı, altaylar tanrıxan, və s kimi müraciət etmişlər. türk mifologiyasına görə, əvvəllər yalnız tanrı vardı. və tanrı yalnızlığından usanaraq varlıq yaratmaq iddiasına düşür. beləliklə, sudan ülgen tanrını yaradır. suyun üzündə hərəkət edən gildən isə erlik tanrını yaradır. sonaradan ülgen xeyrin, erlik tanri isə şərin simvoluna çevrilmişdir. əfsanəyə görə, ülgen yeni varlıqlar yaradır lakin, bu varlıqlara can verə bilmir və can üçün quzğunu atası tanrının yanına göndərərək, ondan can almasını istəyir. quzğun canı götürərək, ülgenə çatdırmağa çalışır. lakin yolda inək leşi görür və ac olduğundan aşağı enir və beləliklə, canı dimdiyindən buraxır və ülgenə çatdıra bilmir. bundan xəbər tutan erlik ülgenin yaratmış olduğu varlıqların yanına gələrək onlara öz nəfəsindən can verir. bununla da ülgenin kamil varlıq yaratmaq arzusu puç olur. erlik bu məsələdə qardaşına paxıllıq edərək, atasının ülgenə daha çox dəyər verdiyini düşünür. hər fürsətdəcə ülgeni vurmağa çalışır. həmin gündən də qardaş düşmənçiliyinin əsası qoyulur. bu mif bizə heç də yad deyil, göründüyü kimi habil və qabil arasındaki münasibətlərə çox oxşayır. istisna deyil ki, əksər mədəniyyətlər və xalqlar kimi ərəblər də türk dünyagörüşündən yararlanmışlar.

ülgen və erlikdən başqa tanrı humay, albastı, yersub, (suyla) adlı tanrılar da yaratmışdır. tanrı humay günəşdən törəmiş, ana başlanğıcıdır. rəngi isə mavidir. albastı qadın olaraq təsvir olunur və yeraltı ruhların tanrısı hesab olunur, insanlar arasında ölüm toxumu səpir. yersub isə təbiətin, daha doğrusu suyun tanrısıdır. hər zaman su başında oturar. buna görə də azərbaycanlılar suyun yanından keçərkən salam verməyi savab hesab edərlər. yaxud suya zibil atmağı, suyu çirkləndirməyi günah oalraq bilərlər. bu da bizim mif yaddaşımızla əlaqədardır.

ülgen və erlik arasındakı düşmənçiliyi görən tanrı kainatın ənginliklərinə çəkilir və göyü yerdən ayırır. və onu bir neçə təbəqəyə bölür. azərbaycan türklərinə görə tanrı göyü 7 təbəqəyə bölmüşdür. məhz buna görə də, 7 müqəddəs rəqəm hesab olunur. bundan sonra tanrı ilk insanı, oğuz u yaratmaq qərarına gəlir. beləliklə, tanrı oğuzu bir ağacın başında yerə endirir. məhz bu ağac bəzi mənbələrə görə qayın ağacı olmuşdur (sibir türklərinə görə). azərbaycan və anadolu türkləri isə bunun palıd ağacı olduğunu qeyd edir. əksər türk mənbələrində oğuz "ulu əcdad" olaraq anılır. əfsanəyə görə, oğuz uzun müddət bu ağacın başında qalmış, sonradan tanrının köməyi ilə yerə düşmüşdür. bir gün, oğuz göydən ay kimi parlaq, gözəl bir qızın endiyini görür. həmin qızı sevir, izdivaca girir. beləliklə, oğuzun 3 övladı: ay, gün, ulduz dünyaya gəlir. bir müddət keçdikdən sonra, oğuz ova çıxır. ovda bir ağacın koğuşunda gözəl bir qız görür. həmin qızı sevir, evlənir bu qızdan da 3 övladı: göy, dağ, dəniz dünyaya gəlir. günlərin birində oğuzun yaxın adamlarından biri yuxu görür və bunu oğuza nəql edir. deyir ki, bu yuxumun gerçəkləşməyini istəyirəm və gərək oğulların bunu həyata keçirə. bu məqsədlə, oğuz ay, gün, ulduzu batıya, göy, dağ, dənizi isə doğuya ova göndərir. ovdan qayıdan səma oğulları qızıl bir yay, torpaq oğulları isə üç gümüş ox tapırlar. bununla da oğuz yığıncaq çağırır və iki böyük çadır qurdurur. səma oğullarının çadırının başından qara qoyun, torpaq oğullarının çadırının başından isə ağ qoyun asır və deyir ki, ay, gün, ulduz, sizləri və sizdən törəyəcəkləri bozoklar, göy, dəniz, dağ sizdən törəyəcək və sizin davamçılarınızı isə üçoklar adlandırıram və ataları oğuz vəsiyyət edir : özümdən sonra böyük oğlum günü elin xanı elan edirəm. nə qədər ki, bozoklar hakimiyyətdə olacaq və kiçik qardaşları üçoklar onların yanında olacaq, dəstək çıxacaq, o zaman heç bir zaman heç kim bizə üstün gələ bilməz. yox əgər, bu ənənə pozular, üçoklar hakimiyyəti ələ alarlarsa, o zaman elimiz zəyif düşər, düşmənlər bizi məğlub edərlər.

kitabi-dədə qorqud dastanından da görürük ki, iç oğuzlar, yəni hakimiyyətdə olanlar bozoklar, dış oğuz isə üçoklardır. bozokların hakimiyyəti zamanı heç bir düşmən oğuz elinə baya bilmir, məğlub olurlar. lakin dış oğuzun iç oğuza xilaf çıxması nəticəsində tarazılıq pozulur və oğuz eli zəyifləyir. həmçinin bu tarazılığı ağqoyunlu-qaraqoyunlu münasibətlərindən də görmək olur. qaraqoyunlular bozoklar, ağqoyunlular isə üçoklar idilər. ağqoyunluların qaraqoyunluları süquta uğratması ilə yenə tarazılıq pozulur. və yenə türk dünyası və xüsusən oğuzlar ciddi zərbələr almış olurlar. burdan da görürük ki, oğuzun sözlərində bir həqiqət var.

nə qədər əfsanə, nağıl kimi görüksə belə, bu türk mifologiyası əksər təlimlərə, millətlərin dünyagörüşünə, mədəniyyətinə bilavasitə və ya dolayı yolla təsir göstərmiş, dərin izlər buraxmağı başarmışdır.

milet materialist məktəbi

bizə məlum olan ilk fəlsəfi məktəb. miletli filosofların yaratmış olduğu ilk materialist məktəb hesab olunur. bu məktəbin nümayəndələri thales , anaksimandr və anaksimen dir. bəzi hallarda materialist yönümlü fikirlərinə görə bura herakleitos u da aid edirlər. lakin qeyd etmək lazımdır ki, heraklit miletli yox, efeslidir. ona görə milet məktəbinin nümayəndəsi hesab etmək yanlış olar. miletli filosoflar varlıq haqqında ilkin təsəvvürləri ilə görüntüyə gəlir ki, bu materialist açıqlamalar kortəbiidir. anaksimen hər şeyin əsasında havanın durduğunu, bütün kainatın havadan yarandığını qeyd edirdi. o deyirdi ki, hər şey havanın sıxlaşması və seyrəkləşməsi nəticəsində yaranır. fales isə hər şeyin əsasında suyun durduğunu iddia edirdi. filosof deyirdi ki, bütün nəsnələr və bu nəsnələrin bütün tərəfləri və ölçüləri sudan əmələ gəlmişdir. fales və anaksimendən fərqli olaraq anaksimandır yeni bir anlayışla çıxış etdi. bu apeiron idi. anaksimandr deyirdi ki, bütün kainatın əsasında apeyron, yəni qeyri müəyyən materiya durur. hər şey sonsuzluqdan yaranıb, sonsuzluğa doğru gedir. əslində anaksimandrın fikirləri daha ağılabatan səslənir. məhz bu mütəffəkkirin fikirləri dünyanın və kainatın yaranması haqda olan iddialarla, müəyyən qədər uzlaşır. bəzi məənbələrdə məlumat verilir ki, anaksimandr falesin tələbəsi olmuşdur və aralarında hardasa 15 yaş fərq vardı. anaksimandr falesə belə bir sualla çıxış edir ki, əgər hər şey sudan yaranıbsa, bəs o zaman su özü nədən yaranıb? bu sualdan da görünür ki, filosof səbəb-nəticə, determinasiya münasibətlərini izah etməyə çalışmış, bu haqda primitiv də olsa təsəvvürlərini sərgiləməyi başarmışdır. həmçinin filosof insanın təkamülü haqqında maraqlı fikirlərlə çıxış edir. anaksimandr insanın balıqdan yarandığını deyirdi. filosofa görə yer tamamilə su ilə örtülmüş və insan suda yaşan bir canlı olmuşdur. sonradan su çəkilmiş və insan quruya çıxaraq təkamül etmiş, indiki formasını almışdır.

pessimizm

optimizm in əksi olaraq bilinən, tərcümədə ən bəd, ən pis, bədbinlik anlamını verən dünyagörüşü, hadisələrə baxış açısıdır. pessimizm ətrafımızda bütün nəsnələrə, hadisə və proseslərə mənfi münasibət göstərərək, onları ən pis tərəfdən izah etməyə çalışır. pessimizmin ən güclü nümayəndəsi arthur schopenhauer olduğu bilinməkdədir. filosof yazır ki, bu dünya acılardan, əzablardan ibarətdir, xoşbəxtlik, sevgi kimi hisslər müvəqqəti olub, gəldi-gedərdi. xoşbəxtlik bitir, acılarımız, iztirablarımız yenə başlayır. qısacası, bu dünya yaşanmaması olan bir səhv idi. bilməliyik ki, bütün cəhd və çabalarımıza rəğmən, bu yaşamın sonunda qəbul etməyə çətinlik çəkdiyimiz bir həqiqət, ölüm durur.

stoicism

insanın həyatda təməl məqsədinin xoşbəxtlik olduğunu hesab edən, bu xoşbəxtliyin isə səbəbini dünya qanunlarına uyğun həyat sürməkdə görən fəlsəfi məktəb. stoiklər əqlə, zəkaya üstünlük verərək, təbiətə uyğun yaşam sürməyi əsas qayə olaraq irəli sürürdülər. stoisizmin yaradıcısı hesab edilən zenon əxlaq fəlsəfəsində dörd əsas prinsipə arxalanırdı : uyğunluq, təmkinlilik, ədalətlilik və mülayimlik. filosof hesab edirdi ki, ağılla verilmiş hər hansı bir qərar mütləq ədalətliliyə söykənir. zenon fəlsəfəsində heraklitin dialektikasından çıxış edərək, onun alov konsepsiyasını qəbul edir, heraklitdən fərqli olaraq, buna ilahi don geydirirdi. və yazırdı : "hər şey alovdan yaranıb, alovda da məhv olcaqdır".
roma stoisizmi isə seneka nın adı ilə bağlıdır.
sifarişi verən: fövqəl insan