1. Alkoqol, narkotik, nikotin kimi maddələrin yaratdığı asılılıqlardan fərqli olaraq hələ ki kliniki diaqnoz sayılmayan asılılıqlardan biri. "Hələ ki" deyirəm çünki DSM-5-də kofein intoksikasiyası, kofein yoxsunluğu, xüsusilə coffein use disorder (cud) kimi anlayışlara yer verilib. Yəni gələcək illərdə bəlkə də rəsmən qəbul olunacaq beynəlxalq təsnifatda.
Kofein asılılığında da digər asılıqlardakına bənzər simptomlar görülür:
1. 12-24 saat ərzində (daha da qısa ola bilər) kofein qəbul edilmədikdə yoxsunluq simptomları görülürsə (baş ağrıları, bulantı, qusma, halsızlıq, əsəbilik, depressiv əhval, diqqət zəifliyi) ;
2. Kofein qəbulunun dozası hər dəfə artaraq davam edirsə:
3. Qəbulu dayandırmağa çalışılmışsa və yenidən başlanılmışsa;
4. Yoxsunluq simptomları və fiziki-psixoloji zərərlər şiddətlidirsə bir insanın kofein asılılığı olduğunu demək olar.
Kofein həm bəzi bitkilərdə rast gəlinən, həm də süni yolla alına bilən alkoloiddir. Bitkilərdəki kofein zərərverici böcəkləri uzaqlaşdırmaq üçün zəhər funksiyası yerinə yetirir. Bəzi bitkilərdə isə tozlanmanı həyata keçirən böcəkləri cəzb etmə funksiyası daşıyır. Qəhvə, şokolad, çay, ən əsası da enerji içkilərində kofein var. Həmçinin bir çox dərman vasitələrinin də tərkibində kofein olur. Bu maddə mərkəzi sinir sisteminə stimullaşdırıcı (oyadıcı) təsir göstərən psixoaktiv maddədir. Belə ki, bu maddə sinir hüceyrələrinin aktivliyini azaldan adenozin adlı maddəyə çox oxşar quruluşlu olduğu üçün adenozin reseptorlarına "oturur" və adenozinin öz işini görməsinə imkan vermir. Adenozin hüceyrələrin enerji mənbəyi olan atf-in emalı sonrasında yaranan qalıqdır. Baxmayaraq ki atf (adenozin trifosfat) enerjidir, onun qalığı olan adenozin isə əksinə təsir göstərir və sinir hüceyrələrinin aktivliyini azaldır. Yəni adenozin yuxu gətirir, süstləşdirir, sakitləşdirir. Kofein isə bu maddəyə imkan vermir və simpatik sinir sistemini oyaq saxlayır. Simpatik sinir sistemi də öz növbəsində ürək döyüntülərini artırır, damarları genişləndirir. Kofeinin təsirilə dopamin ifrazı da artır və bu da bizi xoşbəxt hiss etdirir. Bununla yanaşı kofein hipofiz vəzi oyatmaqla böyrəküstü vəzə də təsir edir və adrenalin hormonunu ifraz etdirir. Hansı ki bu hormon stresin yaranmasında iştirak edən hormondur və savaş-qaç reaksiyasının yaranmasında rol oynayır. Adrenalin böyrəküstü vəzin mərkəzi hissəsindən ifraz olunur. Amma qabıq qatındakı kortizol hormonu da boş durmur. O da qana ifraz olunur (əsas stress hormonudur). Bədən, xüsusilə beyin yorğun olduqda istrahətə ehtiyac duyur. Lakin kofein beyni aldadır və oyanıqlığı artırır. Kofeinin təsiri ilə böyrəklər də intensiv çalışır. Sidik ifrazı artır.
Kofeinə "zərərlidir" desək yalan olar. Çünki bu maddə diqqətimizi gücləndirir, yadasalmanı asanlaşdırır, iş qabiliyyətimizi artırır, əhvalımıza yaxşı təsir edir, kardiovaskulyar xəstəliklərin görülmə riskini azaldır, hətta alzheymer riskini belə azaldır. Təbii ki, qədərində qəbul edildikdə.
Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki kofein yuxarıda adını çəkdiyim adenozin reseptorlarının sayını artırır. Bu da bizim kofein almadıqda daha yorğun hiss etməyimizə səbəb olur və hər dəfə daha çox kofeinə ehtiyac duyuruq. Asılılıq da məhz burdan başlayır. Əgər bu döngünü bir yerdə qıra bilməsək kofein artıq bizə zəhər olar. Kofein asılılığı nəyə səbəb ola bilər:
1. Yuxu pozuntuları. Stimulant olduğunu bilirik. Həm yuxuya getməyə mane olur, həm də yetərincə yatmağa. Ümumilikdə yuxu saatları qısalır və yuxusuzluğun da nə qədər fəsadlara gətirib çıxardığını yəqin ki bilirik.
2. Yaddaş zəifliyi. Normal miqdarda kofein yaddaşı gücləndirir. Amma artıqlığında hipokampusu zədələyərək yaddaşı zəiflədir. Xüsusilə də informasiyanın uzunmüddətli yaddaşa keçməsinə mane olur.
3. B1 vitamini çatışmazlığı. Kofein bədəndə b1 (tiamin) vitamininin sərfiyyatını artırdığı üçün bu maddənin çatışmazlığına səbəb olur. Nəticədə iştahsızlıq, əzələ yorğunluğu, baş gicəllənmələri, baş ağrıları kimi əlamətlər görülə bilər.
4. Təşviş pozuntuları. Kofein qəbulu ümumiyyətlə təşviş pozuntularından əziyyət çəkən insanlar üçün məsləhətli deyil. Çünki bu insanların sinir sistemi onsuz da həmişə oyaqdır. Amma kofein asılılığının bir əlaməti kimi də təşviş pozuntuları görülə bilər.
5. Ürək ritminin pozulması. Kofein asılılığı taxikardiyaya, aritmiyaya səbəb ola bilir. Bunlara bir çox hallarda yüksək arterial təzyiq də əlavə olunur.
6. Dəmir azlığı. Kofein dəmirin qidalardan hüceyrələrə keçməsinin qarşısını alır, dəmir azlığına səbəb ola bilir.
Kofein digər psixoaktiv maddələrdən fərqli olaraq asanlıqla asılılıq yarada bilmir. Əgər bir ehtimal, bu əlamətləri özünüzdə görürsünüzsə tibbi müdaxiləyə ehtiyac olmadan da qurtula bilərsiniz. Əgər tez-tez qəhvə içirsinizsə bunu tədricən azalda bilərsiniz. Və yaxud qəhvəni daha az kofeinli içkilərlə, məsələn çayla əvəz edə bilərsiniz. Əgər daha da azaltmaq istəsəniz dəmlənmiş quru çaydan istifadə etmək yerinə paket çaylar da köməyinizə çata bilər. Kofeinin beyində sayını artırdığı reseptorlar kofein qəbulu azaldıqda əvvəlki halına qayıtmağa başlayar.