Sözaltı Sözlük - Azərbaycandilli Fikir Ensiklopediyası

+58 əjdaha

1. fransız maarifçisi, ictimai xadimi şarl de baron monteskyö tərəfindən elmi dövriyyəyə buraxılan və coğrafi, bioloji və psixoloji amilləri özündə ehtiva edən nəzəriyyə. özünün "iran məktubları" adlı əsərində bu nəzəriyyəni irəli sürür. o iddia edirdi ki, tarixi proseslər, xalqların, millətlərin siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər həmin xalqın coğrafi şəraitindən, iqlimindən birbaşa aslıdır. o yazır ki, şərq xalqlarının daim müstəmləkə şəraitində yaşaması və qərblilər tərəfindən əzilməsi, təzyiq görməsi bilavasitə coğrafi amillərlə şərtlənir. "sərt iqlim sərt xarakter, mülayim iqlim mülayim xarakter" şüarıyla çıxış edən mütəfəkkir şimalda sərt iqlimə uyğunlaşmış xalqları daha möhkəm , sərt, döyüşkən və mübariz olaraq göstərir. məsələn skandinaviyalılar daha cüssəli, hündür və döyüşkəndirlər. cənubda yaşayanlar, yəni isti iqlimə uyğunlaşan xalqlarsa daha sakit, zəyif, üzüyola olurlar . məsələn ərəblər. o həmçinin qeyd edirdi ki, coğrafi şərait həmin mühit insanlarının psixologiyasına da təsirsiz ötüşmür. bu müqayisəni azərbaycan timsalnda da görmək olar. yəni, şimal bölgəmizdə sərt iqlim şəraitində yaşayan insanlarla, cənub bölgədə, mülayim iqlimdə yaşayan insanlar arasında kəskin fərqlər müşahidə olunur. o "qanunların ruhu" əsərində qeyd edir ki, qanunlar hər xalıq yerləşdiyi coğrafi məkana uyğun olaraq hazrlanmalıdır. qanunlar hər xalqın öz ruhunauyğun olmalıdır. yəni şərq xalqlarını idarə etməkçün verilən qanunlar qərb xalqlarını idarəçilik qanunlarından fərqlənməlidir. yoxsa eyni qanunların tətbiqi yanlış və xoşagəlməz nəticələr verə bilər.

+11 əjdaha

2. insanların coğrafiyaya dan necə təsirləndiyi və coğrafyanın insanların inkişafında əsas rolu oynadığı fikridir
jared diamond (bax: guns germs and steel) əsərində niyə avropanın bütün dünyadan daha üstün olduğunu arastirmağa çalışır.
ilk baxılacaq mövzular əkin dir insanlar bəzi yerlərdə məsələn new guinea da əkin üçün yararlı olan bitkiləri onların bütün vaxtını aparan məhsullar idi ama bərəkətli hilal denilen ərazidə buğda əkini sayəsində insanlar başqa şeylər eləməyə də vaxt tapa bilir və bütün günlərini yemək axtarmaq üçün istifadə etmirdilər və bu bolluq insanlara anbar yaratmaq və məhsullarını saxlamaq üçün də imkan yaradırdı
ikinci xüsusiyyət o coğrafiyada yaşayan heyvanlardır. asiya da yaşayan insanlar inək keçi at və qoyunu ehillesdirirler bu heyvanlar çox faydalıdır çünki ərlərindən sutlerinden dərslərindən yunlarindan faydalanmaq olur. at və inək yük daşımaq torpağı şumlamaq üçün də istifadə edilir. atı döyüş üçün ovlanmaq üçün də istifadə edirlər. başqa cografyalarin isə belə bir şansı yoxdur orada yaşayan ehillesdirilmeyr uyğun olan heyvanlar məsələn lama donuz fil kimi heyvanlar çox da xeyirli deyildilər. məsələn donuz yaxşı ət verə bilər ama süd və yun vermir. gücündən də istifadə etmək olmur.
önəmli olan isə bu çatışmazlıqlar niyə bəzi xalqların inkişafının qarşısını alır. çünki insanlar bütün vaxtlarını yemək axtararq keçirdiklərinde başqa şey eləməyə vaxtları qalmır məsələn dəmirçilik lə məşğul ola bilmirlər çünki demircinin də yeməyə ehtiyacı var ama onun yaratdığı dəmirin mənası olmayacaq çünki yeməyin bir qiyməti yoxdur davamlı acliqdan ölmək təhlükəsi var. burdada qısaca dəmiri istifadə edə bilməyən əkinden aldığı faydanı da azaldır.
indi fərqli bir məsələ var əgər coğrafiya inkişafda ən vacib amildirsə niyə hər tərəfi buz olan scandinavya ölkələri bu qədər inkişaf edib. girgory petrov (baxma: bəyaz zambaqlar ölkəsində) finlandiyanın sadəcə bataqlıqlar dan ibarət olduğunu və kənd təsərrüfatınin çox çətin olduğunu deyirdi və finlandlar idealist mellimler yetisdirerek bu problemləri aradan qaldırıb finlandiyani inkişaf etmiş ölkəyə çevirdiler.
(baxma: why nations fails) kitabında insanların inkişafi üçün ilk amilin demokratiya olmasından bəhs edilir çünki əgər azad cəmiyyət yaradılarsa insanlar özləri çətinlikləri keçərək daha yaxşı yaşaya bilərlər bu misal doğru olmasına doğrudur ama çox qıtdır. çünki insanlar demkoratiyani yaratmaq üçün savadli əhaliyə ehdiyac duyurlar savadlı əhali isə yaxşı insanlara təhsil vermək üçün də xalqlar varlı olmalıdırlar ki bu qədər insanın işləməyərək sadəcə təhsil almasına dözə bilsinlər çünki geridə qalan əhali istehsal edəcək və bunlarda dövlətin yığdığı vergiylə oxuyacaqlar bu da bizi ilk başa qaytarır və yenə bir loopa giririk.
bir də danılmaz bir fakt var ki yaxşı cografiyalarda yaşasalarda inkişaf etməmiş dövlətlər var bunun isə əsas səbəblərindən biri fərqliliklərin olmaması dir mənim fikrimcə sadəcə. avropada tarix boyu çox dövlət yaşayır və bunların çoxu da inkişaf etmiş və zəngin dövlətlərdir. məsələn xristofor kolump dan əvvəl çinlilər dünyanı araşdırmağa çıxır ama 2 ci səfərə hazırlandıqda çin imperatoru bu səfərləri maliyelesdirmir. xristofor kolump isə fransa pul vermədikdə italyaya oda pul verməsə ispanya portuqalya venedikdən pul istəmək şansı var idi ki onu da onsuz çox dövlət maliyelesdirmek istememisdi.
bir mövzuda dindir məsələn kapitalizmin protestanliqla uyğunluğu sayesinde avropa sürətli şəkildə varlanmaga başlayır (avropada kapitalizmin inkişafının tək səbəbi budur demirəm)
qısacası coğrafiya hərşey demək deyil ama ən vacibidi.

coğrafi determinizm