1. mənəvi və maddi aləmdə mövcud olan hər şeyin və hadisələrin vahid səbəbiyyətdən-allahdan yarandığını və təkcə allahda cəmləşib vəhdət təşkil etdiyini bildiriən sufi təlimi.təlim sufilik,ismaillik,hürufilik cərəyanların fəlsəfi əsası olmuş və müsəlman şərqində geniş yayılmışdır.vəhdəti vücud təlimi orta əsrlərdə islam dininin göy ilə yeri,allah ilə təbiəti ayırması cəhdinə qarşı yönəlmişdir.təlimə görə insan iki başlanğıcın-ilahi substansiyanın və materiyanın məcmusudur.insan həyatının mənası fani bədənin buxovlarından,dünyəvi qayğılarından və ehtiraslardan azad olmaq və müqəddəs məhəbbət vasitəsilə allahla qovuşaraq onu dərk etmək kimi başa düşülürdü.panteizmin ''hər şey allahındır'' prinspinə əsaslanan bu təlim şərq fəlsəfəsində həm monoteist həm də panteist baxımdan şərh edilmişdir.vəhdəti vücud təliminin monoteistcəsinə şərhi mövcud şeylərin vəhdətdə olduğunu və bunun yeganə ilahi substansiyadan asılılığını göstərməklə yanaşı,materiyanı,maddi aləmi yalnız ilahi başlanğıcın daşıyıcısı hesab edirdi.bu əslində materiyanın ilahi substansional əsasa malik olmadığına işarədir.həmin şərhə görə vəhdəti vücud ilahi məhəbbətə dalmaqdan , allahı intuitiv dərk etməkdən ibarət psixoloji prossesdir.vahdəti vücudun panteist şərhinə görə idarkın etik-qnoseoloji funksiyası bütün şeylərdə allahın mahiyyətini dərk etməkdən,rasional və intuitiv idrakın formalarını əlaqələndirməkdən ibarətdir.kreatsionizmdən fərqli olaraq vəhdəti vücud aləmi allahın yaradıcı iradəsinin məhsulu deyil ilahi təcəllinin(yəni təzahürünün) nəticəsi ,allahın cilvəgahı(görünmə yeri) hesab edirdi. bu, allah və təbiət(ruh və materiya) problemini səbəb-nəticə əlaqələri baxımından araşdırmaq,dünyanın allah tərəfindən yaradıldığını fikrini sükutla qəbul etmək,allahın şüurlu yaradıcı funksiyasında şübhə oyatmaq cəhdi idi.vəhdəti vücud bu mənada həmçinin dinə qarşı çıxış forması olmuşdur.məhz şərq panteizmi də bu təlimə əsasən inkişaf etmişdir.bu təlimdən çıxış edən şərq panteistləri həllac,rumi,nəvai və başqaları təbiətin,insanın allah ilə eyniyyət təşkil etməsi (tam eyniliyi qəbul etməmək şərtilə) fikrinə gəlib çıxırdılar.allahla təbiətin eyniyyəti prinsipi allahla təbiətin eyni xassəyə malik olması ideyasını aşılayırdı.vəhdəti vücudun bu cəhəti allahın mahiyyətini şeylərdə axtarmağa sövq edir,intuitiv idrakın rolunu xeyli azaldırdı.təlim allahda hərəkət və ziddiyyətləri inkar etsə də aləmdə daimi hərəkət,mövcud olan hər şeyin qarışılıqlı asılılığı,əksliklərin eyniyyəti və vəhdətini təsdiq edən dialektik müddəalar irəli sürmüşdür.ictimai və mənəvi həyat hadisələrinin eyniyyəti,mütabiqliyi(bir-birinə uyan) fikri dini ayinlərin ,müəyyən mənada isə,dinin özünün inkarı olmuşdur.azərbaycanda bu təlimin panteist istiqamətini baba kuhi bakuvi,şəbüstəri,nəimi,nəsimi,əvhədi,şəms məqribi və başqaları inkişaf etdirmişlər