1. 1992-ci ildə Rusiya parlamentinin 37 deputatının müraciəti və məsələni sırf siyasi səbəblərlə gündəmə gətirməsi ilə keçmiş sovet ittifaqı kommunist partiyasına qarşı açılmış məhkəmə. Yeni "yaranmış" federasiyanın əsas məqsədi isə, onsuzda ləğv edilmiş ümumittifaq kommunist partiyasının əmlakı haqqında sərəncam vermək idi. Biraz əvvələ getsək KPSS-in ittiham edilməsi söhbətini 80-cı illərin axırlarında başladığını görə bilərik. 15 Respublikanın hamısında etnik münaqişə ocaqlarının yaranması və qorbaçov başda olmaqla partiyanın bu problemlərin həll olunması prosesindəki bacarıqsızlığı və ümumiyyətlə hər şeyi əlinə-üzünə bulaşdırması xalqların öz partiyasına inamsızlığı ilə nəticələnmişdi. Camaat deputatlara qarşı hücum edir və Leninin heykəllərini yavaş-yavaş dağıdırdı. Xalqların bir-birinə qarşı etdiyi deportasiyalar, qırğınlar və o cümlədən, Sovet ordusunun müxtəlif bölgələrə müdaxiləsi, iqtisadiyyatın gündən-günə çökməsi, 1991-ci il avqust qiyamının uğursuzluğu və nəhayət hüquqi cəhətdən heç bir əhəmiyyəti olmayan Belovej sazişinin imzalanması nəticəsində Ssri dağılandan sonra partiyanın məhkəmə qarşısında cavab verməsi duma tərəfindən tələb olunur. ictimai rəy fondunun Rusiyanın 14 böyük şəhərində məhz bu barədə anketi aparılır. Camaatın 50 faizi partiyanın ittiham edilməsini istəyir. Lakin digər 50 faiz qarşı çıxır. Əvvəlcə partiyanı nürnberq və ya stalinin vaxtındakı məşhur Moskva məhkəmələri kimi ictimaiyyətə açıq şəkildə ittiham edilməsini istəyirlər. Daha sonra isə qapalı formada keçiriləcəyini bildirirlər. Ekspert kimi gələn dövlət qulluqçuları məlumatların açıqlanmaması və məhkəməyə qatıldığı tarixdən etibarən 5 il müddətində ölkəni tərk etməməsi barədə müqavilə imzalayırlar. Təbii ki, məhkəmə təşkil olunması qərarından sonra qərb mediası bundan xüsusi coşğunluqla bəhs edir. Amma bir problem var idi. Konstitusiyada hakim partiyanın müttəhimliyi barəsində heç bir qanun yox idi. Partiyanı hansı qurumun mühakimə edəcəyi bəlli deyildi. ittihamçılar da bu partiyanın tərkibindən çıxmışdılar. 1991-ə qədər bu məhkəmədəkilərin hamısı bir-birini idarə edirdi. Amma birtəhər çıxış yolu tapılır və demək olar ki, konstitusiyaya tez-bazar bir maddə əlavə edilərək işə başlanılır. Burada partiyanın mülkiyyət hüququları, keçmiş deputatların digər ölkələrdə olan bank hesabları, partiyanın "qızıl ehtiyatları" və partiyanın 20 milyonluq qızıl orduya dayanaraq törətdiyi cinayətlər (1990-cı ilin 20 yanvarında baş verən Bakı qırğını da bura aid idi) barəsində işlər qaldırılır. Bir proses iştirakçısının məhkəmədə apardığı qeydlər maraqlıdır: "kpss mühakimə olunur. Harada? Beynəlxalq kommunizmin mərkəzi Moskvada. Kim mühakimə edir? KPSS-in keçmiş üzvləri. Hakimlər sovet universitetlərinin diplomlarını alıblar, onlar Qərbi Avropa məhkəməsinin qara paltarındadırlar, lakin onların arxasında rsfsr-nın gerbi asılıb. ittihamçılardan biri kpss üzvlüyünə keçmiş namizəd yakunindir. O məhkəmədə bir dövlət qurumundan sənədləri oğurladığını etiraf edən populist meydançıdır. Şahidlərdən biri isə kgb-nin qəddar hərəkətlər törətdiyini deyən, iri dekolteli xanım albatsdır. Mənə elə gəlir ki, o qoqolun səhifəsindən çıxıb. Şahidlərdən digəri isə keçmiş Ssri propaganda departamentinin rəhbəri yakovlev idi. Etiraf edirəm ki, ona "sən cia agentisən?" sualını verdim. Əlbəttə ki, sualımda satirik məzmun var idi. Bizim bu absurd teatrımızda dərin bir realizm var idi. Bu məhkəmə ümumiyyətlə lazım idimi?"
Müttəhimlərdən biri isə, keçmiş dövlət planlamasında rəhbər olan rıjkov idi. Onu infarkt keçirməsinə baxmayaraq 7 saat ərzində ayaq üstə saxlamışdılar. Özünün "izvestiya" qəzetinə müsahibəsində o bildirib ki, onu Çernobıl, partiyanın qızılları və Bakı faciəsi haqqında ittiham ediblər. Partiyanın ümumiyyətlə qızılı olmadığını, lakin dövlətdən ayrı olaraq KPSS-in öz büdcəsi olduğunu və bu puldan üzvlərin öz şəxsi maraqları üçün istifadə etdiyini, çernobıl hadisəsində partlayış olandan sonra özünün də bir saat ərzində ora getdiyini, oradakı əhalinin sürətlə oradan təxliyə edildiyini və radiasiyanın böyük miqyasda əraziyə yayıldığını və bunu ölçməyin çox çətin olduğunu bildirib. Bizi maraqlandıran əsas məsələ isə təbii ki, 20 yanvar hadisəsidir. Rıjkov bu hadisə ilə bağlı müsahibədə belə cavab verib: "Etnik zəmində ilk cinayətlər başlayan kimi mən SSRi Ali Sovetinin Rəyasət Heyətində Bakıda fövqəladə vəziyyətin tətbiqi ilə bağlı məsələ qaldırdım. Azərbaycan Ali sovetinin Rəyasət Heyətinin sədri Elmira Qafarova bunun əleyhinə kəskin çıxış edib, mənim hadisələri qızışdırdığımı bildirdi. Nəticədə Dağlıq Qarabağda fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Bakıda vəziyyət gərginləşməkdə davam etdi, talanlar başladı. Hava limanı və dəmir yolu bağlı idi, insanların qaçmağa yeri yox idi. Sonra mən Xəzər dənizi vasitəsilə Krasnovodska bərə təxliyyəsi təşkil etmək əmrini verdim. 300 minə yaxın insan çıxarıldı. Amma müstəntiqi insanların həyatı yox, qoşun yeritmək əmrini kimin verdiyi maraqlandırırdı. Qərarı Qorbaçovun kabinetində birgə qəbul etdik. Lukyanov, Yazov, Kryuçkov, Bakatin və mən orada idik. Yazov əmr istədi. Qorbaçov Medvedevə qoşunların yeridilməsi ilə bağlı mətn hazırlamağı və gecə yarısına qədər mətbuatda dərc etməyi tapşırdı. Medvedev mətni gecikdirdi və yalnız səhər nəşr etdi. Qoşunlar isə bizim görüşdən dərhal sonra yola çıxdı. Medvedevin əmri sabotaj etdiyini deyirlər, hansı ki buna şübhə edirəm. Məncə bu işlərin necə getdiyini görmək üçün qəsdən edilmiş bir hərəkət idi. Saat 23.00-da Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Vəzirov {Vəzirov yanvarın 18-də istefa vermişdi və Azərbaycan ssr faktiki olaraq başsız idi} mənə zəng edib ordunu dayandırmağı xahiş etdi. Gecə Yazov zəng vurdu, o da Qorbaçovun yanına gedə bilməyib. Dedi ki, qoşunları atəşə tuturlar. Əsgərlər arasında ölənlər də var. Nə edəcəyini soruşdu. Cavab verdim ki, atəşə atəşlə cavab verəcəklər. Gecə Qorbaçov da üç dəfə mənə zəng etdi. Mən ona vəziyyəti, o cümlədən gülləbaran və ölənlər barədə məlumat verdim. O, mənə belə cavab verdi: “Yaxşı, dediyinizi edin”. Mən siyasətlə məşğul olmamışam, problemi həll etmişəm." Bu da hücum əmri verən politbüro üzvünün etirafları. Məhkəməyə qayıtsaq, sonda qərar belə oldu: "rsfsr kommunist partiyasının ləğvi konstitusiyaya uyğun deyil. RSFSR Kommunist Partiyasının konstitusiyaya zidd fəaliyyəti ilə bağlı faktlar üzrə daha geniş araşdırma aparılsın. Rusiya Kommunist Partiyasının orqanlarının və təşkilatlarının fəaliyyətini məhkəmə yolu ilə dayandıran bu fərmanın qalan bəndləri, onun əmlakı dövlətin qorunmasına verilsin. 1991-ci ilin avqust-sentyabr aylarında KPSS-in faktiki olaraq dağılması və ümumittifaq təşkilatı statusunu itirməsi nəticəsində KPSS-in buraxılması ilə əlaqədar işlərə xitam verilsin. Kpss və RSFSR kp-nın aparıcı təşkilat strukturları onun tərkib hissəsi kimi Rusiya Federasiyasının Konstitusiyasına uyğun olaraq tanınsın və RSFSR Kommunist Partiyası müstəqil siyasi partiya kimi təsis edilməsin." Bu məhkəmədən sonra 1993-cü ildə dövlət dumasına seçkilər keçirildi. Jirinovskinin yaratdığı Rusiya liberal demokrat partiyası seçkilərdə qələbə qazandı. Maraqlısı odur ki, seçkilərə "SSRi-ni mühakimə et!" və "sovet nürnberq məhkəməsini sən təşkil edirsən!" kimi devizlərlə gedən rldp qazanandan sonra "keçmiş partiya üzvlərinin gələcəkdə mühakimə olunması cəhdlərinin qarşısını almaq üçün deputatları istintaq və məhkəmə cəhdlərindən qoruyan deputat toxunulmazlığı" qanununu qəbul etdi.
Nəticə olaraq "Kpss işi" heç bir ciddi nəticə vermədən bağlandı.