+2 əjdaha
1. bu sifarişi verən: allahını sikeyimmeydan hərəkatından sonra azərbaycanda yaranmış sağ millətçiliyin əslində romantik millətçilik(milliyyətçilik) olduğunu deməyə tam əsas var. təhlükəli olmasa da, müasir çağla ayaqlaşmayan bir ideologiyadır.
--alinti--
meydan hərəkatı , digər sözlə azərbaycanda başlayan milli azadlıq hərəkatından 23 il keçir. tarix üçün çox qısa bir dövr demək olar. sabahlaracan, qış aylarında belə meydanda gecələyən minlərcə insan,alovlu nitqlər, azdlıq və istiqlaliyyətə doymaz istək. sovet imperiyasının dəmir pərdələri qalxarkən qarşıda heç tanımadıqları dünyayla üz-üzə qalan millət. tarixi köklərdən xəbərsiz yaşadıqları 70 il əsarət həyatı və sovet sisteminin manqurtlaşdırmağa çalışdığı azərbaycan xalqı meydanlara toplanırdı.
xx əsrin əvvəllərində “türk millətçiliyinin” dahi ideoloqlarını yetişdirdiyi azərbaycan 70 illik sovet işğalında çox dəyişmişdi. “türk” sözü düşmən termini kimi istifadə edilir,millətçilik isə sinfi mübarizədə ən böyük əngəl hesab edilirdi. təbii ki, bunlar “böyük qardaş” olan rusların, daha doğrusu ssri-in ”məqsədyönlü” təbliğatı idi. amma 70 illik, səhər-axşam bütün informasiya vasitələri ilə və zor gücünə yayılan təbliğat davamlı olmadı. 80-cı illərin sonu ssri-də başlayan milli azadlıq hərəkatları “ işçi sinfinin qardaşlığı” nağılını bitirirdi. millətçilik sürətlə qızıl imperiyanı cənginə alırdı. imperiyanı quran ruslar belə “xalqların qardaşlığı” mifini çoxdan kənara atmışdı.
iddia edilənin əksinə 90-cı illər azərbaycanında “ifrat” millətçilik yox idi. 86-dan etibarən başlayan türk millətçiliyi “romantik” forma daşımağa başladı. prinsipsiz, sistemsiz və xaotik olaraq türk millətçiliyi azərbaycandakı milli azadlıq hərəkatının ideologiyasına çevrilirdi. qarabağ münaqişəsinin başlaması, rus işğalı faktoru milli hisslərin güclü formada əks etdirilməsinə təkan verməkdə idi. 1988-ci ildən başlayan mitinqlərdə ilk əvvəl «milli sərvətlərimizi özgələr talayır», «torpağın bir qarışını da özgəyə vermərik» kimi eşidilən nidalar gün keçdikə “türkçü”, “turançı” ideologiyanın təsiri ilə dəyişilirdi. xəlil rza və bəxtiyar vahabzadə kimi şarilərin şerləri və nitqləri artıq meydandakı insanları “türklükləri” ilə coşdurmağa yetərliydi. millətçiliyin ilk mərhələsi “romantik” milliyyətçilik özünü hər bir sahədə biruzə verirdi. artıq azərbaycana bozqurd anlayışı gəlmiş və hərəkatın lideri olaraq hesab edilən elçibəyin “türk milləti”nə aid çıxışları insanlara millətləri ilə fəxr edə bilmə hissini aşılamışdı. qısa müddətdə 1918-ci il cumhuriyyət dövrünə aid məqalə və yazılar qəzet və jurnalların birinci səhifələrində görünməyə başladı. ölkə əhalisinin 90 %-i türk olan azərbaycanda illərcə milli kimliklərini unutturmağa məcbur edilmiş millət oyanış dövrünə millətçi hisslərlə girmişdi.
ilk əvvəl insanları meydanlara toplayan milli hiss və həyacana ad verməkdə çətinlik çəkən azərbaycan ziyalısı yeni ideolgiyanın doğuşunu, daha doğrusu 1920-ci illərdə qətliamlar və zor gücünə məhv edilən türk millətçiliyinin təkrar oyanışına tezliklə alışmaları meydan hərəkatının sonrakı taleyinə yön verdi. onsuz da millətin öz milli dövlətini qurmaq üçün millətçilikdən başqa bir ideologiya ilə mübarizə aparması qeyri-mümkün idi. sadəcə sovet tehsili altında və rus generallarının tərifi ilə dolu tarix kitablarında türkü müti, əzilmiş və mədəniyyətsiz bir millət olaraq göstərmələri ilk əvəllər ziyallılar arasında çaşqınlıq yaratdı. buna baxmayaraq, azərbaycanda “türk millətçiliynə” böyük töhfələr vermiş rəsulzadələ, hüseynzadə, ağaoğlu kimi ideoloqlar haqda məqalə və yazılar bir-bir ortaya çıxınca, çaşqınlıqlar da tədricən aradan qalxırdı. artıq meydan “koroğlu” uverturasının sədaları, xəlil rza ulutürkün türklüyə ,milliyətçiliyə aid şerləri ilə çalxalanırdı. millət milli kimliyini tapır və milli şüurunu oyadırdı.
70-ci illərdən əziyyət və məhrumiyyətlərə baxmayaraq “türk millətçiliyi” adına təbliğatlar aparan elçibəyin azadlıq hərkatının liderinə çevrilməsi , azərbaycanda 90-ci illərdə millətəçiliyin daha geniş yayılmasına səbəb oldu. digər tərəfdən nəsiman yaqublu, nəcəf nəcəfovov,sabir rüstəmxanlı kimi ziyalı və yazıçıların türk tarixi və axc dövrünə aid məqalə və yazıları cəmiyyətdə türk millətçiliyinin qəbuluna şərait yaratdı. türk kimliyini azərbaycanlı olaraq əvəz edilməsi ,bir millətin illərcə öz adından məhrum qalması həqiqətən də milli partlayışa gətirib çıxarmışdı.
meydan hərəkatı ilə başlayan “türk millətçiliyi” qısa müddətdə azərbaycan türklərinin vahid ideologiyasına çevrilirdi. şeir, məqalə, odlu alovlu nitqlər və türk taxiri barədə miflər ilk etapda türk millətçiliyinin yayılması üçün vacib şərt idi. bu şərtə meydan hərəkatını idarə edən ziyalılarımız tam əməl edirdi. elçibəyin tarixi bilikləri, və türkiyədən gələn millətçi üslubda ədəbiyyat nümunələri olmasaydı, bəlkə də o dövr üçün türk millətçiliyi gərəkli təməllərə sahib olmayacaqdı. milli hisslər tam olaraq millətçiliyin inkişafı üçün yetərli deyildir, üstəlik o dövrdə ruspərəst və rus düşüncəli soydaşlarımızın çoxluğunu nəzərə alsaq, azərbaycandakı türk milliyyətçiliyinin taleyi ziyallıların ntiqlərindən və yayılması vacib millətçi ədəbiyyatdan asılı idi. çox deyil, azadlıq hərəkatından 4-5 il əvvəl ii dünya mühairbəsindəki qəhrəmanlıqlar ilə fəxr edən millət bu qəhrəmanların yerini doldura biləcək şəxslər tələb edirdi. türk tarixi belə şəxslərlə zəngin olsa da sovet tarixçiliyinin qeyi-reallığı millətimizi türk sərkərdələrinin varlığından bixəbər buraxmışdı. axc dövrünə aid məlumatlar, üçrəngli bayrağın və bozqurd simvollarının meydana gətirilməsi belə boşluqları birdəfəlik sildi. bütün bu proseslərdə sovet dövründə mühacirətdə yaşayan azərbaycan millətçilərinin də milli azadlıq hərəkatının başlaması ilə fəlallaşması türk millətçiliyinin inkişafında təsirsiz ötüşmədi.
90-cı ildə qanlı “20 yanvar” hadisəsi bu dəfə türk millətinə aid qətliamların qabardılmasına səbəb olmuşdu. 1918-ci ilin mart soyqırımı haqqında məlumatlar illərdir 26 bakı komissarına ağlamağa məcbur edilən millətin milli oyanışında böyük iz buraxdı. 20 yanvar hadisəsindən sonra ssri-dən ayrılmaq istəməyən, rus təfəkkürlü insanlar susmağa və geri çəkilməyə başladı. 1990-cı il azərbaycanında 2 illik mübarizədən sonra türk millətçiliyi ideologiya olaraq tam zəfər qazanmış və milləti birləşdirən yeganə dəyər olaraq özünü göstərmişdi. lakin yeni yaranan millətçilik romantiklik etapından qurtula bilməmişdi. əldə olan ideoloji materialların azlığı və ziyallılarımızın daha çox türk tarixinə doğru yönəlməsi, elçibəyin xaricində ideoloq sayıla biləcək şəxsin olmaması türk millətçiliyinin ideolji prinsip və əsasların yazılması və romantik millətçilikdən çıxması üçün əngəl yaradırdı. türk millətçiliyinin yayılması üçün türk tarixinin hərbi zəfərlərlə dolu tarixi vacib idisə, bu tarix və milliyyətçi hissləri biruzə edən şeirlər ideoloji əsasların yazılmasına kifayət etmirdi. başlayan müharibə, meydan ab-havası türkçülük fikirlənin romantik və xəyalpərəst məcarada irəliləməsinə şərait yaradırdı.
türkiyədəki mhp yolu ilə gələn “turançılıq” – türk imperiyası fikri isə ilk əvvəl türk millətlərinin bir-birinə arxa-dayaq olması fikirni oyatsa da, sonralar unitar respublika qurma yolunda irəliləyən azərbaycandakı türk millətçiləri real şəraiti düzgün qiymətləndirməkdə çətinlik yaratmağa başladı. bu hallar əslində normal sayılmalı idi, çünkü milli dövlət qurmaq üçün milli azadlıq hərəkatına qalxan millət ilk əvvəl millətçilik idoelogiyasının romantik etapını keçməlidir. zamanla millətçilik ideologiyası bu etapı keçərək lazımı təməllərə dayanır və real olmayan fikirlərdən təmizlənir. təəssüf ki, azərbaycanda işlər bütünlüklə başqa yöndə cərəyan edirdi, ən təhlükəli hal isə romantik millətçilikdən, milliyyətçiliyin tam prinsip və əsasları bilinmədən ideologiyanın davamçılarının siyasi millətçiliyə keçidi və hakimiyyətə gəlməsi ilə başlandı. daha tam olaraq türk millətçiliyi nədir sualına belə cavab verə biləcək doğru- düzgün ideoloji platforma olmadan siyasi millətçiliyə keçidi fəlakət kimi qiymətləndirmək mümkündür. müqayisə üçün deyək, alman millətçiliyi yalnız 100 il sonra bismark və hitlerlə siyasi millətçiliklə hakimiyətə gəldi, azərbaycan və türkiyədə siyasi millətçilərin hakimiyyətə gəlməsi türk millətçi fikrinin yaranması və təbliğatından ən azı 20-25 il sonra başladı. ( 1908 ittihad- tərəqqi, 1917 müsavat partiyası)
88-90-cı illərdə meydan hərəkatında türk millətçiliyinə aid söylənən fikirlər və yazılan məqalələr dağınıq formada idi. meydanda söylənən nitqlər milli hisslərin yüksəlməsi üçün edilsə də, çıxış edənlər üçün belə bu nitqlər və sərf etdikləri sözlərin gətirdiyi yeniliyi dərk etməkdə , eləcə də türk millətçilik ideologiyasının dövrə uyğunlaşdırmağada çətinlik yaradırdı. anlaşılandır ki, belə ciddi prosesdə yeni ideoloji əsasları formalaşdırmaq olduqca mürəkkəb işdir. böyük ehtimalla 90-ci illərdə türk millətçiliyin ideoloji əsasları üçün rəsulzadə və müasirlərinin yazdıqlarını yetərli hesab edən ziyallılar məhz o dövrdə yazılan ideoloji əsaslarla daha sonrakı etaplara hazırlaşmağı fikirləşirdilər. doğrudur, 1918-ci il axc-ni quran türk millətçiliyinin ideoloji olaraq çox böyük təməli və əsasları var idi, amma dövr 1918-ci il deyildi. 90-cı il dünyasında hər şey çox dəyişlmiş və türk millətçiliyinin ideoloji əsasları da bu dövrə uyğun yenidən yazılmalı idi. digər tərəfdən azərbaycanda türk millətçiliyinə türkiyədə milliyyətçi hərəkatın fikirləri daha açıq desək, milliyyətçi hərəkat partiyasının ideoljik təsiri də geniş sayılırdı. problem isə türkiyə şəraiti diqqətə alınaraq qurulan mhp və onun ideolji əsasları azərbaycandakı türk millətçiliyini tam əhatə edə bilməzdi. beləcə, azərbaycanda türk millətçiliyi ideolji əsas və prinsipləri olmadan məcburən xx əsrin əvvəllərindəki türk millətçiliyindən, türkiyədəki mhp-dən və o dövr üçün çox az bilinən ümumi türk tarixindən bəhrələnirdi.
91-ci ilin gəlməsi ilə siyasi millətçilik yolunu tutan azərbaycan türk milliyyətçiliyi meydan hərəkatını tərk etdi. yaranan türk millətçiliyinin gedişatı azərbaycan respublikasının gələcək inkişafı üçün siyasi millətçilik yoluna doğru mütləq irəliləməli olsa da, o zamankı şərait və dağınıq fikirlər siyasi milliyyətçiliyin vaxtının gəlmədiyini göstərirdi. əllərində sadəcə “bozqurd”, “turan” və “türk milləti” sözləri var idi. bir də elçibəyin “bütöv azərbaycan” fikri. çox heyif ki, hər biri qiymətli olan bu sözlər və fikirlərin heç biri siyasi millətçilik üçün lazım olan təmələ oturdulmamışdı. 2-3 il millətçilik kimi mürəkkəb bir ideologiyanın inkişafı və siyasi libasa bürünməsi üçün çox az müddətdir. hətta kökləri azərbaycanda olduğu kimi dərinlər də olsa belə. sadə dillə desək, 88-90-cı illərdəki azərbaycandakı türk millətçiliyi 5-6 yaşında uşağa bənzəyirdi, həmin uşağın xəyalları necə sərhədsiz idisə, o dövr türk millətçilərinin də xəyalları sonsuz idi və 91-ci ildə onların siyasi millətçilik yolunu tutması isə həmin o, 5-6 yaşlı uşağa ciddi bir məhkəmə işində hakimlik vəzifəsinin verilməsinə bənzəyirdi. olmadı! çünkü siyasi millətçilik, romantik millətçiliyin zərrəsini belə qəbul etmir.
sonda onu qeyd edim ki, azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı ilə yaranan türk millətçiliyi, milli azadlıq hərəkatının qələbə ilə başa çatmasında başlıca rol oynadı. yeni müstəqillik qazanmış azərbaycanin inkişafında və qüdrətləməsində mühüm yer tuta biləcəyinə baxmayaraq, zamanın azlığı, ideloji mənbələrin kasadlığı, güclü ideoloqlardan yoxsun olması türk millətçiliyinin müəyyən müddətə durğunluq dövrünə keçməsinə səbəb oldu. hər halda bu gün azərbaycan türk millətçiliyi yolunda irəliləyən gənclərimiz 90-cı illərdə azadlıq meydanın doldurub hamılıqla bozqurd tutan 2 milyon insandan 1993-cü illərədən sonra 5-10 min adamın yalnız özünə türk deyə bilməsinə gətirib çıxaran prosesin səbəbini özü üçün fikirləşsin. yox bu işin günahı heç də milli azadlıq dövrünün yetirməsi olan türk millətçilərində deyildir, onlar bacardıqlarını etdilər, bəlkə də bacardıqlarından qat-qat çoxunu. rəsulzadənin yoxdan azərbaycan dövlətini qurduğu kimi, onlar da 70 ildir manqurtlaşdırma siyasətinin qurbanı olan millətə milli kimliyini verdilər. artıq romantik millətçiliyin bitmə vaxtı da çoxdan keçib, gələcək güclü təməlllərə sahib azərbaycan türk milliyyətçilik ideologiyasının və bu təməllər üzərində sarsılmaz prinsiplərə sahib olacaq siyasi millətçiliyindir.