+3 əjdaha
1. isa Muğannanın yazdığı ən şedevr romandır. Təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil bütün dünya ədəbiyyatında belə bir əsər heç bir yazıçının yaradıcılığında olmayıb. Romanı oxuyanda sanki bir Nolan filmi izlərcəsinə başıvız qarışacaq. "Hassiktir" deyəcəysiz. Muğannanın SafAğ elmi dediyi, OdƏr dilində yazmağa başladığı ilk əsərdir. indi keçək əsər haqqında danışmağa: (ağır spoiler içerir)Müharibədən 2 ya 3 il keçib. Azərbaycanda hələ də mir cəfər bağırovun (Mir Qəzəbin) ağır bürokratik, ağır rejimi hökm sürür. Səməd qıraq-bucaqda kefdə-damaqda olarkən əmisi Sultan raykom işləyirdi. Sultan Əmirlinin qarşısında bir çox rəqiblər var idi. Qudalılar kəndə, rayonda hakimiyyəti ələ almaq istəyirdilər. Onların riyakar fəaliyyəti, varlanmaq istəyi Sultanın düzgün işləməyinə mane olur. Cənubi Azərbaycanda baş verən hərəkat zamanı Pişəvərinin yoldaşlarından olmuş Sultanın qardaşları edam edilir və yavaş-yavaş Sultanın əksinqilabi fəaliyyətlə məşğul olduğu kimi söz-söhbətlər kənddə dolaşır. Bu zaman Çax-çux Xalıq da o tay-bu tayın arasında gedib gələrkən həm ticarət həm də çekistlik eləyir. (Ümumiyyətlə əsərdə Stalinin, həmin o çekistlərin necə işlədiyini, Azərbaycanla, Atatürklə bağlı gizli sirlər verilir) Bu sırada Səməd bədbəxti işə başladıqdan bəri durmadan pis şeylərlə qarşılaşır. Gərginliklər, əsəbiliklər. Atası Mədəd Əmirlinin necə öldürüldüyü, niyə öldürüldüyünü öyrəndikcə, SafAğ elmini, OdƏr dilini öyrəndikcə az qalır ürəyi partlasın
Ümumiyyətlə, ”ideal”da ictimai konflikt çox güclüdür. Həqiqi kommunist tərbiyəsi ilə böyümüş gənc Səmədin qarşısında çox böyük maneələr durur. Kəndə gəlib işə başladığı ilk gündən elə böyük çətinliklərlə, hər gün, hər saat, hər dəqiqə elə ağır və bəd xəbərlərlə, dəhşətli və anlaşılmaz müəmmalarla, el malına həris düşmən qüvvələrlə qarşılaşır ki, onun bu çətinliklərə necə dözəcəyini, bunlara necə tablaşacağını, bunlarla necə mübarizə aparacağını, öz ürəyinin, vicdanının tələbləri əsasında necə işləyəcəyini, məsələləri necə həll edəcəyini fikirləşdikdə az qala oxucunun nəfəsi təngiyir. Rayona çatan kimi, sevgilisini əmisi evində gəlin görməsi, ata yadigarı köhnə evlərini gözləri önündə Əlləzoğlunun yandırması, əmisi ilə barışmaq üzrə ikən gözünün qabağında Sultanın Gülgəzi zorlaması hələ bir yana, Səməd əmisinin idarəçilik işlərində geriyə doğru dəhşətli dönüş görür: illərlə Qudalılara qarşı mübarizə aparan əmisi indi Qudalıları iş başına gətirmiş, kolxoza rəhbərliyi onlara tapşırmışdır. Qudalı Rəhim kolxoz sədri olan kimi, əsas vəzifələri — mühasibliyi də, fermanı da qudalılara tapşırmışdır. Rəhim kişi sədr olan kimi, vaxtilə xalq düşməni çıxarılmış qardaşı Məhəmmədin intiqamını almağa başlayıb, kolxozçuların əmək haqqını ləngidir, onları dövlətdən narazı salır, gizli yolla kolxozu dağıtmağa çalışır. Təbiətən əyriliyə, soyğunçuluğa, el malına həris olan, faktiki olaraq Sovet hökumətinə düşmən mövqe tutan Qudalıları Sultan iş başına necə gətirdi? Niyə gətirdi?
Məlum olur ki, bütün bunlar Mirqəzəb — Dudiyev xətti ilə bağlıdır və Sultan artıq əvvəlki Sultan deyildir.
Səməd rayona qayıdana qədər əmisini başqa cür tanıyırdı: Sultan canını, həyatını, ailə səadətini xalq işinə, ictimai işə qurban vermiş bir kommunistdir. Əyriliyin, tüfeyliliyin, saxtakarlığın düşmənidir, kasıb, yoxsul, həqiqi zəhmət adamlarının pənahı, arxasıdır. Ədalət, qanun naminə hətta çox böyük vəzifə sahibləri ilə üz-üzə gəlməkdən, toqquşmaqdan, vuruşmaqdan çəkinməmişdir. Böyük vəzifə sahibi Mirqəzəb bir tərəfdən onu əməyinə görə yüksək qiymətləndirməli, döşündən ulduz asmalı, digər tərəfdən, onu Dudiyev xətti ilə izləməli, məhv etməyə çalışmalı, onun keçmişi və irandakı qardaşları haqqında material toplamalı olsa da, Sultan öz təmizliyi, işgüzarlığı, möhürlü inventar ev əşyaları, boz kiteli ilə kristal partiya işçisi kimi ləkəsiz və təmiz yaşamışdır.
Ümumiyyətlə Muğanna Azərbaycan ədəbiyyatında çox özünəməxsus, heç bir üsluba bənzəmiyən əsərlər yazıb. Adamın ən həyati iki əsəri var: "Yanar ürək" bir də "ideal". Amma ki, “Yanar ürək” pis raykomun yaxşı raykomla əvəz olunması, bir sözlə “istinnıy kommunist” ideyasını irəli sürən kifayət qədər istedad və kifayət qədər cəsarətlə yazılmış romandır, amma istənilən halda sadəcə ədəbiyyat hadisəsidir. “ideal” isə təkcə ədəbiyyat hadisəsi deyil. “Yanar ürək”də o, hələ də yer üzündə cənnət – kommunizm qurulacağına inanır və buna mane olan məmurları tənqid edir. “ideal”da isə kommunizmi kosmosda axtarır. “Yanar ürək”lə o sosrealizmdən, “ideal”la isə psixoloji-realizmdən ayrılır.
“ideal” isa Muğannanın yaradıcılığında ayırıcı zolaqdır. Buna nəzərən onun yaradıcılığı üç mərhələyə bölünür. “ideal”a qədərki mərhələ, “ideal” və “ideal”dan sonrakı mərhələ. Bu bölgüyə nəzərən “ideal”ın müəllifinə də üç mərhələdə baxmaq olar - yazıçı, yazıçı-peyğəmbər, peyğəmbər. “ideal” öz müəllifinin düşüncəsində koordinat oxlarının kəsişdiyi sıfır nöqtəsidir. Hər şey ordan keçir. isa Muğannanın bu romandan sonra yazdıqları artıq ədəbiyyat hadisəsi deyil.
Romanın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kontekstindəki yeri barədə danışaq. Bu, romanla beş yüz illik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə milli bədii fikrimiz Füzuli orbitinin sehrini, nəhayət ki, sındırdı və Nəsimiyə, Nizamiyə qayıtdı. Düzdür, Axundov bu sehrdən çıxmağın nəinki nəzəri, hətta praktiki nümunəsini də göstərmişdi. Amma Axundovdan yarım əsr sonra Cabbarlı hələ də bu sehrdən danışırdı. Yəni iş ayrı-ayrı fərdlər səviyyəsində getsə də, ümumədəbiyyat xarakteri almamışdı. Buna zaman tələb olunurdu. ikincisi, Füzulini tənqid etmək bir şey, onun qarşısına alternativ düşüncə qoymaq isə başqa şeydir. Axundov bu işi dram, Muğanna isə roman janrında yerinə yetirdi. Bunun özü artıq poeziyaya, yəni Füzuliyə formaca alternativlik idi. “ideal” milli romanlarımız arasında Nobelə layiq yeganə nümunədir.
“ideal”ın dünya ədəbiyyatındakı yerindən danışaq. Bu roman sadəcə bir nəfərin yox, ümumən Azərbaycan xalqının, bir az da geniş desək, dünya insanının bir neçə minillik düşüncəsinin roman şəklinə düşmüş məcmusudur. insan niyə ölür, necə edək ki, ölməyək, əbədi mövcud olaq? Bu suala dinin öz, elmin öz cavabı var. ideal romanı insanlığı dünya yaranandan narahat edən bu ən böyük suala ədəbiyyatın cavabıdır. Və təkcə elə problemin özü “ideal”ı dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm romanlarından biri adlandırmağa əsas verir. Amma iş təkcə problemin qoyuluşunda deyil. Roman öz gərgin psixologizmi, kəskin dramatizmi, emosional aurası, intellektual yükü, ən başlıcası isə polifonik quruluşu ilə dünya ədəbiyyatında roman janrının ən qeyri-adi nümunələrindən biridir. iyirminci əsr dünya romanında ən möhtəşəm adlar olan Coys, Kafka, Prust, Tomas Mann, Feyxtvanger, Sartr, Kamyu, Brox, Faulz, Eko və s. kimi yazıçıların heç bir əsərini bu romana müqabil qoymaq olmaz.