+4 əjdaha
1. adelchist ilə azərbaycanın mətbuat tarixi dərsinə (ya da sadəcə "füyuzat" dərsinə) xoş gəlmisiniz (volume neçəsə). həsən səbri ayvazova keçməzdən əvvəl #302547 bu entry-ə göz atın ki, bu müəllimin əhəmiyyətini daha yaxşı anlayasınız.formatı ağlatmadan tərif verim: həsən səbri ayvazov, yaxud asan sabri ayvazov "füyuzat" jurnalında yazmış ən önəmli publisistlərimizdən biridir. sıxıcı informasiyalarla başlamalı olsaq, krımda doğulub və istanbulda təhsil alıb. bir çox füyuzatçı kimi, türkiyədə təhsil almasına və uzun müddət orada yaşamasına təəccüblənmirik, əlbəttə ki. orada təhsil alması da öz növbəsində, publisist kimi yetişməsindən başqa, dünyəvi elmlərə yönəlməsinə və buradakı məktəblərdə qız və oğlanların bir yerdə oxumasına tərəfdar olmasına səbəb olub. bizimkilərin düşüncələri ilə üst-üstə düşməyən bu fikirlər onun saysız-hesabsız sui-qəsdlərlə üzləşməsinə səbəb olub. müəllim bu sui-qəsdlərin hamısından sağ çıxsa da, bir neçə on illik sonra ssri repressiyalarının qurbanlarından biri olub. repressiya qurbanları sırasında onun adı ilk çəkilənlərdən deyil, çünki "füyuzat" entrymdə də qeyd etdiyim kimi, ssri dövründə füyuzatçılar içində yalnız tək-tük adamlar haqqında araşdırma aparmaq mümkün idi. hüseyn cavid, abdulla şaiq, abbas səhhət o şanslılardan idi ki, füyuzatçı olsalar da, adlarını çox eşitmişik.
mövzumuza qayıdaq, ayvazov ismayıl bəy qaspiralının baş redaktoru olduğu "tərcüman" qəzeti ilə yaxşı əlaqələr saxlayıb. bir qeyd verim ki, əli bəy hüseynzadə də qaspiralı ilə çox yaxın dost olub, buna görədir ki, bir çox füyuzatçı üçün "tərcüman" xüsusi önəm daşıyırdı. bir növ o qəzetdən nümunə götürürdülər. həsən səbri də ismayıl bəy qapiralının "dildə, fikirdə, əməldə birlik" ideyasını mənimsəyənlərdən biri idi.
"füyuzat"la yanaşı, "kaspi" və "həyat" ("füyuzat"dan əvvəl) kimi mətbuat orqanlarında da məqalələri paylaşılıb, amma gənc yaşlarından bir publisist kimi tanınmağında "füyuzat"ın rolu çox böyükdür. 32 nömrədən, demək olar ki, 24-də ayvazovun məqalələri yer alırdı.
"füyuzat"dakı ilk məqaləsi "həyatın qürubu, füyuzatın füruru" adlanır, hansı ki, əhməd bəy ağaoğlu və əli bəy hüseynzadənin birlikdə işi nəticəsində yaranan "həyat"ın bağlanmasına görə təəssüflənməyə ehtiyac olmadığını, "füyuzat"ın "həyatı" layiqincə davam etdirəcəyini yazır və jurnalın adının mənasını yazır bu məqalədə. qeyd edir: "əsl həyat bundan sonra başlayır".
bu dərsi keçəndə müəlliməmiz çox maraqlı bir cümlə işlətmişdi: "necə ki "əkinçi" ilə əkinçilik və sosial rifahla bağlı, "kəşkül"də milliyətçiliklə bağlı, "iqbal"da siyasətlə bağlı düşüncələr meydana gəldisə, "füyuzat" ilə birlikdə yenilik və maarifçilik meydana çıxdı". elə həsən səbri ayvazovun da bu yenilikçilik sözündə payı xeyli çoxdur. yazılarının mövzusunu qadınlar və ailə, millət, dil, sosial, siyasi kimi müxtəlif hissələrə bölə bilərik. "bəşər və səy", "əsarət qurbanları", "həyati-əqvam" adlı məqalələrini unutmadan qeyd edək.
"lisan qovğası" adlı məqaləsi ki var, orada həm dil, həm milliyət problemlərimizdən danışır. çoxumuza məlumdur ki, füyuzatçılar öz çətin dil üslublarına görə daim tənqid olunublar. həsən müəllim də deyirdi ki, a kişi, başa düşdük, sadə dil lazımdır, amma xalqın güclü ədəbiyyatı olmasa, dili də güclü olmaz. əvvəlcə, öz dilimizə sahib çıxaq, onu təkmilləşdirək, sonra sadə yazırıq, ya çətin - ona baxarıq.
və hansı məqaləsində yazdığını unutduğum bir məsələyə də dəyinir ki, heç kəs gərək vətənini tərk etməsin. müvəqqəti tərk edirsə belə, xaricdə nə görüb öyrənirsə, öz vətəninə qayıdıb təbliğ etsin, icra etsin, öz vətəninə sahib çıxsın.
ailə və qadın məsələlərində isə qadının təhsil almasını labüd bilir. düşünür ki, qadın təhsil aldığı təqdirdə cəmiyyətə yararlı və savadlı övladlar yetişdirir. yəni ailənin - dolayı yolla, cəmiyyətin təməli qadındır və o, mütləq şəkildə savadlı olmalıdır: "qiptə edirəm o analara ki, hər gecə öz yavruları ilə həsbihal edirlər".
daha sonra bu gözəl yaradıcılıq illəri sona çatarkən həbsinin və dolayı yolla, ölümünün yavaş-yavaş yaxınlaşdığını bilən publisist Krım tatarlarının mühacirətdəki lideri Cəfər Seyidəhmədə 8 iyun 1934- cü il tarixli məktubunda onu buradan çıxartmaq üçün nəsə etməyini xahiş edir: “Cəfər! Xahiş edirəm, Yunus Nadi, Aka Gündüz, Əli bəy Hüseynzadə, Akçuraoğlu Yusif, Köprülüzadə Fuad bəy və digər tanışların yardımı ilə hansısa bir elmi müəssisənin, yaxud universitetin rəhbərliyi adından məni türkoloq, Şərq dilləri və dialektləri üzrə mütəxəssis kimi rəsmi şəkildə Türkiyəyə dəvət edin... Dəvəti təhsil nazirliyi adından türk səfirliyi vasitəsi ilə Moskva hökumətinə, bir nüsxəsini isə mənə göndərmək lazımdır. Dəvətlə birlikdə vizanın da açılması zəruridir. Buradan getmək üçün ayrı heç bir imkan yoxdur. Daha qalmağım mümkün deyil. Artıq dörd ildir ki, maddi və mənəvi cəhətdən zillət içindəyəm. Nə hüququm, nə də vəzifəm var. Öhdəmə düşən işləri son imkanıma qədər yerinə yetirmişəm. indi məni buradan xilas edin. Mən yenə əvvəlki adamam, amma çox qocalmışam. Həyatımın sonunu Türkiyədə keçirmək istəyirəm. Burada məni türkçülükdə, türkpərəstlikdə ittiham edirlər. Ünvanımı sənə deyərlər. Əczaçı Bəkir bəy ünvanımı bilir. Ümid edirəm ki, iyulun sonuna qədər müsbət cavab ala biləcəyəm. Əgər məsələyə laqeyd yanaşsan, bil ki, sonum çatıb. Mən bütün hadisələrin canlı şahidiyəm. Tarixə lazı mam. Türkiyədə tanışlar çoxdur. Onların köməyi ilə məni rəsmi yolla buradan çıxara bilərsiniz. Həyatım təhlükədədir. Ömrümdə ilk dəfədir ki, yardım istəyirəm – məni bacardığınız qədər tez buradan aparın. Məni ümidsiz vəziyyətdə atıb getməklə ölümümə səbəb olmayın. Qardaşım, dostum olduğunuzu əməldə sübuta yetirin. Tarix üçün yazmalı, deməli sözlərim çoxdur. Onları məndən başqa kimsə eləyə bilməz.
Tələsik yazılmış məktub həyəcanlı xəbərdarlıqla başa çatırdı:
"Əziz qardaşlar, əgər bir ay ərzində tədbir görməsəniz, məhvim labüddür. Araqarışdıranlar hər cür fırıldaqlara əl atırlar. Amma sizin mənə inandığınıza əminəm. Ah, bilsəydiniz ürəyimdə nələr çəkirəm! Sevgi və salamlarla: qardaşınız... Mümkün qədər tez hərəkət edin! Məhvin astanasındayam."
- “Kırım” jurnalı, 1994, say 6, s. 32.
1937-də türk və fransız orqanlara kəşfiyyatçı kimi işləməklə, cəsusluqla şərlənib həbs olunur. 1 il sonra isə güllələnir. bu tarixi və bu insanı unutmayaq ki, gələcəkdə nəyi, necə etməliyik və özümüzü kimdən qorumalıyıq, yaxşı bilək.
bugünkü bölümümüz bu qədər. görüşənədək.