orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
Kararlı inançlı olunca neticeyi alırsınız. Azerbaycan da bu neticeyi aldı. Azerbaycan mevcut nüfusuyla da daha da ileriye gidecek. Benim nüfustaki planım en az 3 çocuktu. Azerbaycan'da bu en az 5 olmalı. (4:50)
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin baş redaktoru olduğu 1928-1931-ci illərdə Türkiyədə nəşr olunan Azəri Türk jurnalının 22-ci nömrəsi.
bir də rəsulzadənin belə bir sitatı da var:
Eşqi istiqlal ilə yanan və həsrəti hürriyyətlə saxlayan Azəri gəncliyinin ürəyi yarılsa, bu bayrağın (Azərbaycan bayrağının) orada həkk edildiyi görünər.
Ölümündən sonra Mirzə Bala Məmmədzadənin 1948-ci ildə çıxardığı Rəsulzadənin məşhur sitatının*
sən bizimsən...
müəllifi Əmin Abid Gültəkinin "Buzlu Cəhənnəm" şeir kitabı
Gültəkinin "buzlu cəhənnəm" şeirindən:
Dediniz yaşamaz Azəri haqsız.
Sizi kəsmək üçün enən xəncərə
“Hürriyyət istəriz” deyə yazdınız.
Səlamat yoludur getdiyiniz yol. nasistwehrmacht-ın tərkibində qızıl orduya qarşı vuruşan azəri türkü legionerlərin çıxardığı "azərbaycan" qəzetinin başdan sovdu axtarışla tapdığım bu məqəsində dilimiz "azəri türkcəsi", milli mənsubiyyətimiz "azəri türkü" şəklində verilib.
türkiyədə "azəri" sözünü yayanların azəri mühacirləri olduğunu düşünürəm.
sonradan qeyd: nasist qəzetindəki məqələdə bu cümlə diqqətimi çəkdi:
"indi iftixarla qeyd etmək olar ki, milliyyətin nədir deyə verilən suala azərbaycanlıyam deyil, azəri türküyəm deyə cavab verilir".
asddasdsasdasads
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.
azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)
Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört
Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.
iohann ştraussun*
oğul
əsərində "qalanın dibində" xalq mahnısının melodiyasından istifadə etdiyini bilirdinizmi?
"qalanın dibində", "kaleden kaleye şahin uçurdum" və ya "yelpesse" əsasən oğuz xalqları arasında yayılmış, 15-dən çox variantı olan beynəlmiləl xalq mahnısıdır. mahnının ilkin versiyalarının səlcuqlu dövründə xorasan və ətrafı ərazilərdə yaranıb, oradan azərbaycan, anadolu və balkan yarımadasına yayıldığı düşünülür. istəyirsinizsə, aşağıdakı yığma videoda həmin mahnılara tək-tək qulaq asa bilərsiniz*
sevimlim xorasan türkcəsindəki yırdır
:
(youtube: )
"yaxşı, bəs bunun ştraussa nə dəxli var?" dediyinizi eşidirəm, səbrli olun.
belə ki, 1829-cu ildə iran vəliəhdi abbas mirzə qacarın 7-ci oğlu xosrov mirzə nin başçılığı ilə, tərkibində musiqiçilərin də olduğu siyasi nümayəndə heyəti rusiyaya səfərə göndərilir. sözügedən musiqiçilər rus çarı I. Nikolayın sarayında "qalanın dibində" mahnısını ifa edirlər. həmin vaxtı sarayda olan tanınmış bəstəkar Mixail Qlinka mahnını nota köçürür. Gələcəkdə o, aleksandr puşkinin "ruslan və lyudmila" poeması əsasında hazırladığı eyniadlı operası üçün həmin mahnının melodiyası əsasında "Персидский хор" (fars xoru*
keçmişdə avropalılar millətindən asılı olmayaraq, bütün iran təbəələrinə fars-pers deyirdi
) adlı xor bəstələyir. bundan başqa, qlinkanın özünün 1823-cü ildə qafqazı gəzib, mahnını kəşf etdiyini deyənlər də var. Персидский хор:
büdcə - fransızca budget. dilimizə farsca ya da osmanlıcadan keçib. pulqabı deməkdir. bərbər - osmanlıca vasitəsi ilə keçmiş italyan sözüdür. italyanca barbiere hərfi tərcümədə "saqqalçı" deməkdir. tiryək - qədim yunanca θηριακή (thēriakḗ) --> farsca teryak. qədim yunancada antidot, panzehir deməkdir. qəlib - bu da ərəb dili vasitəsi ilə dilimizə keçmiş yunan sözüdür. καλόπους (kalonpous)*
kalon - taxta, pous - ayaq
ayaqqabı qəlibi demək imiş. sabun - latınca sapo*
eng. soap
--> ərəbcə sabun.
#220773 çor - cinə oxşayan türk-monqol mifoloji varlığı, slavyan dillərindəki "Чёрт"a oxşayır. hənək - farsca "xən-dən" (gül-mək) > türk dili olan özbəkcə də "hunuk" (zarafat) şəklindədir kom - proto-türkcədə *kop-/*kob (çox). b~m*
ben-men, burun~murun və s.
səsdəyişimi türk dilləri üçün xarakterikdir. örnək - bu sözlə qazaxcada өрнек (örnek), özbəkcədə o'rnak, uyğurcada ئۆرنەك (örnek), Tatar və başqırdcada isə үрнәк (ürnäk) şəklində qarşılaşırıq. sözün kökü mübahisəlidir. lazar budaqov kökünün ermənicə eynimənalı "orinak" sözünün olduğunu deyir. ancaq türk dillərinin ən sanballı etimolojik lüğətini yazan ervand sevortyan və geoffrey lewis bununla razılaşmır. sözün proto-türkcə *ör*
hörmək
və ya metateza*
söz daxilindəki səslərin qarşılıqlı halda öz mövqelərini dəyişmə hadisəsi. köprü-körpü, kiprik-kirpik və s.
yolu ilə *ög, *ögre*
öyrənmək
köklərindən yarandığı düşünülür. yəni, ermənicədəki orinak sözünün türkcə ilə əlaqəsi yoxdur. *
ilk entry-ni cavablamağımla qaydaları pozduğumu bilirəm
azərbaycan dilində tük ilə qıl sinonim sayılır. bizim dildə türk dilindəki kimi qıl və tük ayrımı yoxdur, quşların uzun tüklərinə lələk, qısalarına isə tük deyirik. izahlı lüğətdə tük sözünün bütün mənaları Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti
bu söz digər türk dillərində də əsasən məməli qılı mənasında işlədilir. proto-türkcədə də həm məməli, həm də quş tellərinə aid edilib.
əlavə: yuxarıdakı meme-i ələsalmaq üçün atmamışam, sarkazmdır (burada umbayladım)
(baxma: умывальник) (umıvalnik) - əlüzyuyan (əl-üzünü yuduğun yerə umıvalnik deyilir)
(baxma: раковина) (rakovina) - rakovina balıqqulağına deyilir. krandan gələn suyun axması üçün düzəldilən çanağı da ruslar balıqqulağına oxşadıb, раковина deyiblər. bizim çanaq sözümüz bu mənanı ödəyir. dördüncüyə bax
(baxma: kran) - ədəbi dilimizində almanca kran sözündən başqa qurna ilə lülək sözləri var.
Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi – nasionalist deyil, millətçi – patriot, hərəkatlarına da milliyyətçilik – nasionalizm deyil, millətçilik – patriotizm demək lazımdır! Məmməd Əmin Rəsulzadə -"Milli Birlik" səh.32
patriot sözünü "vətənpərvər" şəklində tərcümə etmək yanlışdır. söz qədim yunanca olub, kökü "nəsil, soy, tayfa" mənasındakı πᾰτρῐᾱ́ (patriā́) sözüdür. sifarişi verən: Derek
bu flimdə gördüyümüz kimi hərdən anlaşılmayan ləhcədir. özümü lap azərbaycan dilini anlamağa çalışan türkiyəlilər kimi hiss etdim. ancaq, aşığın oxuduqlarını bütünlüklə anlamaq olur, elə bil şimallı aşıqdır. deyəsən, ədəbi dili (ümumi danışıq) elə bu aşıqlar yaradıb.
(youtube: )
bir də mühafizəkar falçı nənənin siqaret çəkdiyi səhnə bizim filmlərdə olsaydı hay-küy qopardı. deyəsən, cənubluların arasında qadının siqaret və ya qəlyan çəkməsi normal qarşılanır. (bizim keçmiş filmlərdə də bu halla qarşılaşırıq)
dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur. 140-dan çox versiyası:
(youtube: )
bu da tar sədası altında azərbaycan dilində internasional marşı:
kökü proto-türkcə eynimənalı "türmä" sözüdür. mahmud kaşğarinin lüğətində də verilib. tatarlardan və ya başqırdlardan ruslara, onlardan da bizə ötürülub.
yeni nəsil buna "xəyal qırıqlığına uğramaq" deyir. sanki, dəmir pərdə enməmişdən qabaq, azıxantroplar bu duyğunu duymayıb, məyus olmayıb. söz ümumişlək olmasa da, izahlı lüğətdə verilib. o cümlədən, xəyal qırıqlığına uğratmaq mənasında "umsutmaq" sözü də salınıb.
dilləri ginnesin rekordlar kitabına "dünyanın ən kiçik ədəbiyyatına sahib olan dil" kimi düşən türkdilli millət.
"Kiev məktubu" adlı bu yazı bütünlüklə ivrit dilindədir, ancaq vərəqin sol alt hissəsində orxon əlifbası ilə yazılmış olan dövrümüzə gəlib çatmış tək xəzərcə ifadə "oğðıq" və ya "oxqurüm" sözü oxunur.
bu videoda xəritə üzərində əmir teymurun işğallarını, öləndən sonra varislərinin dövlətini taxt uğrunda savaşlarda necə parçalayıb, zəiflətdiyini, sonda ölkəsinin dağılıb, nəslinin isə hindistanda yeni bir dövlət qurmasını ay-ay, xırdalıqlarına kimi izləyə bilərsiniz.
bəzi yerlərdə oxuduğuma görə insanlar evrim ağacının aşağıdakı videosuna baxıb, tük sözünün mənası barədə çaşqınlığa düşüblər
(youtube: )
bu məlumatın da yaxın gələcəkdə "çoxları tərəfindən səhv bilinən məlumatlar" kateqoriyasına düşmə ehtimalı var, o səbəbdən bir az sözün kökünü açıqlamaq istəyərdim.
tük sözü əski türkcədə (7-13-cü əsrlər) tü, tüg şəklində qıl və lələk mənasına işlədilib. ancaq, əsasən məməlilərə aid edilib. o dövrə aid "ırk bitig"dən (9-cu əsrdə orxon əlifbasında yazılan fal kitabı) və "Divanü Lüğat-it-Türk"dən örnək atıram: ırk bitig:tanım tüsi takı tükenmezken (bədənimin tükü dəxi bitməmişkən) DLT:bi tǖ saç (bir tük saç)
bizim elmi ədəbiyyatda quşun hər cür tükünə lələk deyilir:
ancaq insanda tük termini işlədilir:
çağrı bəy yuxarıdakı videoda haqlı olaraq "tüy"ün yalnız quşlara aid olduğunu söyləmişdi. ancaq orada azərbaycan dilindən yox, öz ana dili olan türkiyə türkcəsindən danışırdı. tük qıl ayrımı yalnız anadolu türkcəsində aid olub, 14-16 əsrlərdə yaranıb. bizdə isə quşun tükünə lələk deyilir.
bundan başqa, türkmən, qazax, qırğız, noqay, kumuk, karaçay-bakar, xələc, uyğur, özbək, cənubi altay, tıva, tofa dillərində bu söz yalnız qıl və yun mənalarında işlədilir, lələk mənası yoxdur. Anadolu türkcəsi, yakut və dolqan dillərində ilkin olaraq lələk mənasını verir, ancaq o dillərdə də məməli qılına tük deyilir. Çuvaş dilində isə yalnız lələk mənasında işlədilir, qıl mənasını itirib.
əlavə: yüz illərdir sinonim kimi işlədilən "tük" və "qıl"ın indi də sinonim kimi işlədilməsində heç bir problem yoxdur, onsuz da "lələk" sözü quşların bədənini örtən sapvari incə telləri ifadə etmək üçün yetərlidir və heç kim də həmin sözü insana aid etmir. türkiyədə "insanın tüyleri" deyilən zaman elmi olaraq "insanın lələkləri" kimi başa düşülür, ancaq bizim dildə belə vəziyyət yaranmır.
monqol sözü olduğu deyilir.
)
