orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
qrammatik yanlışları dedik, indi də ədəbi dilin öz yanlışlarını ya da anomaliyalarını deyək. valideynlər, ləvazimatlar sözlərini götürək. bu sözlərdə yəqin ki, nəsə yanlışlıq görmürsünüz. onda, bu sözlərin kökünə baxaq: valideynlər - valideyn sözü ərəbcə valid (uşağın ata-anasından biri) sözünün cəmidir. ərəbcə övladın (valid ilə eyni kökdən gəlir) atasını da anasını da (valid, validə) bildirən cəm sözüdür. "uşağın valideynləri" söz birləşməsi də ərəbcə bilən, ya da bu gerçəkdən xəbəri olan biri üçün "uşağın validlərləri" kimi səslənir. ləvazimatlar - ləvazimat da eyni ilə ərəbcə ləvazim (lazım olanlar) sözünün cəmidir. sonu -at, -ət qoşumcası (şəkilçisi) ilə qurtaran bir çox sözün cəmdə olduğunu deyə bilərsiniz.
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycan əsilli olduğunu və "nurəddin ağsaray" adı ilə dünyaya gəldiyini deyənlər bacısının bizim jurnalistə olan müsahibəsini oxusun: Kəşmirə Bulsara ilə müsahibə
ərincəklər üçün:
-Freddi Merkyurinin ailəsinin Azərbaycan [Cənubi Azərbaycan-iran] əsilli olduğu idda edilir. Bu nə dərəcədə doğrudur?
-Xeyr! Freddi də “indian Parsi” idi! O, Fərrox Bulsara adı altında dünyaya gəldi. “Zoroastrian Parsi” idi!
bilməyənlər üçün parsilərin yaşadığı bölgələr:
azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.
azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)
Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört
Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.
Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi – nasionalist deyil, millətçi – patriot, hərəkatlarına da milliyyətçilik – nasionalizm deyil, millətçilik – patriotizm demək lazımdır! Məmməd Əmin Rəsulzadə -"Milli Birlik" səh.32
patriot sözünü "vətənpərvər" şəklində tərcümə etmək yanlışdır. söz qədim yunanca olub, kökü "nəsil, soy, tayfa" mənasındakı πᾰτρῐᾱ́ (patriā́) sözüdür. sifarişi verən: Derek
azərbaycan dilində tük ilə qıl sinonim sayılır. bizim dildə türk dilindəki kimi qıl və tük ayrımı yoxdur, quşların uzun tüklərinə lələk, qısalarına isə tük deyirik. izahlı lüğətdə tük sözünün bütün mənaları Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti
bu söz digər türk dillərində də əsasən məməli qılı mənasında işlədilir. proto-türkcədə də həm məməli, həm də quş tellərinə aid edilib.
əlavə: yuxarıdakı meme-i ələsalmaq üçün atmamışam, sarkazmdır (burada umbayladım)
(baxma: умывальник) (umıvalnik) - əlüzyuyan (əl-üzünü yuduğun yerə umıvalnik deyilir)
(baxma: раковина) (rakovina) - rakovina balıqqulağına deyilir. krandan gələn suyun axması üçün düzəldilən çanağı da ruslar balıqqulağına oxşadıb, раковина deyiblər. bizim çanaq sözümüz bu mənanı ödəyir. dördüncüyə bax
(baxma: kran) - ədəbi dilimizində almanca kran sözündən başqa qurna ilə lülək sözləri var.
aforizmlərinin, şüarların, məşhurların söylədikləri fikirlərin, atalar sözləri, filmlərdən və kitablardan sitatların paylaşıldığı, digər wikimedia layihələri kimi hamının asanlıqla fayda verə bildiyi platformadır. ingiliscə versiya
ana dilimizdə olan versiyası vikisitat digər azərbaycanca wikimedia layihələri kimi yaxşı vəziyyətdə deyil. saytın əsas istifadəçiləri ev tapşırığı üçün atalar sözləri axtaran şagirlərdir. bu atalar sözü səhifələri də testbook tipli saytların kontenti hesabına yaradılıb, yəni heyif ki, dolğun deyil.*
gələcəkdə fayda vermək istəyirəm
saytın ən yaxşı xüsusiyyəti səhifələr seçmə fikirlərdən ibarət olduğu üçün sizdə istənilən məşhurun siyasi baxışı, dünya görüşü haqda fikir oyada bilməsidir. məsələn, məhəmməd əmin rəsulzadənin seçmə fikirlərinin yığıldığı bu həvəskar səhifədə onun siyasətçi olmasının yaratdığı məcburiyyətdən bir-birinə təzad fikirlərinin olduğunu görə bilərik.*
məsələn, oradakı "Cümhuriyyətə "Azərbaycan" adının verilməsi" altbaşlığının başı ilə sonu üst-üstə düşmür
həm də sitat gətirmək üçün ideal saytdır.
bu flimdə gördüyümüz kimi hərdən anlaşılmayan ləhcədir. özümü lap azərbaycan dilini anlamağa çalışan türkiyəlilər kimi hiss etdim. ancaq, aşığın oxuduqlarını bütünlüklə anlamaq olur, elə bil şimallı aşıqdır. deyəsən, ədəbi dili (ümumi danışıq) elə bu aşıqlar yaradıb.
(youtube: )
bir də mühafizəkar falçı nənənin siqaret çəkdiyi səhnə bizim filmlərdə olsaydı hay-küy qopardı. deyəsən, cənubluların arasında qadının siqaret və ya qəlyan çəkməsi normal qarşılanır.
dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur. 140-dan çox versiyası:
(youtube: )
bu da tar sədası altında azərbaycan dilində internasional marşı:
kökü proto-türkcə eynimənalı "türmä" sözüdür. mahmud kaşğarinin lüğətində də verilib. tatarlardan və ya başqırdlardan ruslara, onlardan da bizə ötürülub.
iranın şimal-şərqində, türkmənistan sərhədində yerləşən, adı üstündə əsasən türkmənlərin yaşadığı, sonradan səfəvi dövründə qızılbaş türklərin və kürdlərin də məskunlaşdırıldığı, qarışıq demoqrafiyaya sahib olan tarixi bölgədir. sifarişi verən: adsızinsan
bu videoda xəritə üzərində əmir teymurun işğallarını, öləndən sonra varislərinin dövlətini taxt uğrunda savaşlarda necə parçalayıb, zəiflətdiyini, sonda ölkəsinin dağılıb, nəslinin isə hindistanda yeni bir dövlət qurmasını ay-ay, xırdalıqlarına kimi izləyə bilərsiniz.
monqol sözü olduğu deyilir.
)
