orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin baş redaktoru olduğu 1928-1931-ci illərdə Türkiyədə nəşr olunan Azəri Türk jurnalının 22-ci nömrəsi.
bir də rəsulzadənin belə bir sitatı da var:
Eşqi istiqlal ilə yanan və həsrəti hürriyyətlə saxlayan Azəri gəncliyinin ürəyi yarılsa, bu bayrağın (Azərbaycan bayrağının) orada həkk edildiyi görünər.
Ölümündən sonra Mirzə Bala Məmmədzadənin 1948-ci ildə çıxardığı Rəsulzadənin məşhur sitatının*
sən bizimsən...
müəllifi Əmin Abid Gültəkinin "Buzlu Cəhənnəm" şeir kitabı
Gültəkinin "buzlu cəhənnəm" şeirindən:
Dediniz yaşamaz Azəri haqsız.
Sizi kəsmək üçün enən xəncərə
“Hürriyyət istəriz” deyə yazdınız.
Səlamat yoludur getdiyiniz yol. nasistwehrmacht-ın tərkibində qızıl orduya qarşı vuruşan azəri türkü legionerlərin çıxardığı "azərbaycan" qəzetinin başdan sovdu axtarışla tapdığım bu məqəsində dilimiz "azəri türkcəsi", milli mənsubiyyətimiz "azəri türkü" şəklində verilib.
türkiyədə "azəri" sözünü yayanların azəri mühacirləri olduğunu düşünürəm.
sonradan qeyd: nasist qəzetindəki məqələdə bu cümlə diqqətimi çəkdi:
"indi iftixarla qeyd etmək olar ki, milliyyətin nədir deyə verilən suala azərbaycanlıyam deyil, azəri türküyəm deyə cavab verilir".
asddasdsasdasads
Kararlı inançlı olunca neticeyi alırsınız. Azerbaycan da bu neticeyi aldı. Azerbaycan mevcut nüfusuyla da daha da ileriye gidecek. Benim nüfustaki planım en az 3 çocuktu. Azerbaycan'da bu en az 5 olmalı. (4:50)
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycanlılara genetik olaraq ən yaxın olan 50 populyasiya:
* "turkish_east"də kürdlər yox, qars, iğdır, ərzurum kimi yerlərdə yaşayan türklər nəzərdə tutulub.
fikrinizi bir az aydınlaşdırmaq üçün iranda yaşayan azərbaycanlı ilə azərbaycan respublikasında yaşayan azərbaycanlının genetik məsafəsi:
azərbaycanlılar və bəzi qonşu populyasiyaların şərqi avrasiya genetik qarışığı (göy rəng):
qədim türk populyasiyalarında şərqi avrasiya genetik qarışığı:
müasir azərbaycanlıların genetikası burdakı qədim populyasiyaların qarışığı kimi modelləşdirilə bilər:
qəribə bir şəkildə bizdə tunc dövründə yaşamış anadoluluların genetik mirası tunc dövründə yaşamış qafqazlılardan qatbaqat çoxdur. bu səfəvi dövründə anadolunun hər yerindən gələn qızılbaş köçləri ilə əlaqələndirilə bilər. bir də, midiyalı iranlıların (mannalılar da) genetik mirasının çoxluğu şimaldakı azərbaycanlıların əcdadların yarısının irandan köçdüyünü və yerli albanları şimala sıxışdırdığını göstərir.
(axırıncı infoqrafikdəki göstərilən qədim populyasiyalar da, bir çox populyasiyanın qarışığıdır, "onlar safdır, təkcə biz metisik" kimi düşünməyin)
büdcə - fransızca budget. dilimizə farsca ya da osmanlıcadan keçib. pulqabı deməkdir. bərbər - osmanlıca vasitəsi ilə keçmiş italyan sözüdür. italyanca barbiere hərfi tərcümədə "saqqalçı" deməkdir. tiryək - qədim yunanca θηριακή (thēriakḗ) --> farsca teryak. qədim yunancada antidot, panzehir deməkdir. qəlib - bu da ərəb dili vasitəsi ilə dilimizə keçmiş yunan sözüdür. καλόπους (kalonpous)*
kalon - taxta, pous - ayaq
ayaqqabı qəlibi demək imiş. sabun - latınca sapo*
eng. soap
--> ərəbcə sabun.
#220773 çor - cinə oxşayan türk-monqol mifoloji varlığı, slavyan dillərindəki "Чёрт"a oxşayır. hənək - farsca "xən-dən" (gül-mək) > türk dili olan özbəkcə də "hunuk" (zarafat) şəklindədir kom - proto-türkcədə *kop-/*kob (çox). b~m*
ben-men, burun~murun və s.
səsdəyişimi türk dilləri üçün xarakterikdir. örnək - bu sözlə qazaxcada өрнек (örnek), özbəkcədə o'rnak, uyğurcada ئۆرنەك (örnek), Tatar və başqırdcada isə үрнәк (ürnäk) şəklində qarşılaşırıq. sözün kökü mübahisəlidir. lazar budaqov kökünün ermənicə eynimənalı "orinak" sözünün olduğunu deyir. ancaq türk dillərinin ən sanballı etimolojik lüğətini yazan ervand sevortyan və geoffrey lewis bununla razılaşmır. sözün proto-türkcə *ör*
hörmək
və ya metateza*
söz daxilindəki səslərin qarşılıqlı halda öz mövqelərini dəyişmə hadisəsi. köprü-körpü, kiprik-kirpik və s.
yolu ilə *ög, *ögre*
öyrənmək
köklərindən yarandığı düşünülür. yəni, ermənicədəki orinak sözünün türkcə ilə əlaqəsi yoxdur. *
ilk entry-ni cavablamağımla qaydaları pozduğumu bilirəm
gilas - yunanca κεράσι (kerási)*
kiraz
sözü farscadan gilas şəklində almışıq. albalı sözü də farscadan dilimizə keçib. qəribəsi odur ki, sözün tərkibindəki "balı" sözü*
eyni mənadadır
gürcücədir. "al" hissəciyinin isə bizim türkcədəki qırmızı mənasındakı "al" sözü ilə əlaqəsi yoxmuş. farsca "alu"*
alubalu
gavalı demək imiş.
sonradan: ancaq, mən "albalı" sözünün bizdən farslara keçdiyini düşünürəm. çünki, bu sözdəki "alu" sözünün "gavalı" mənasında tərcüməsi məntiqsizdir. etimolojik olaraq "qızmızı gilas" mənə daha məntiqli gəlir. həm də biz gürcülərə daha yaxınıq.
aforizmlərinin, şüarların, məşhurların söylədikləri fikirlərin, atalar sözləri, filmlərdən və kitablardan sitatların paylaşıldığı, digər wikimedia layihələri kimi hamının asanlıqla fayda verə bildiyi platformadır. ingiliscə versiya
ana dilimizdə olan versiyası vikisitat digər azərbaycanca wikimedia layihələri kimi yaxşı vəziyyətdə deyil. saytın əsas istifadəçiləri ev tapşırığı üçün atalar sözləri axtaran şagirlərdir. bu atalar sözü səhifələri də testbook tipli saytların kontenti hesabına yaradılıb, yəni heyif ki, dolğun deyil.*
gələcəkdə fayda vermək istəyirəm
saytın ən yaxşı xüsusiyyəti səhifələr seçmə fikirlərdən ibarət olduğu üçün sizdə istənilən məşhurun siyasi baxışı, dünya görüşü haqda fikir oyada bilməsidir. məsələn, məhəmməd əmin rəsulzadənin seçmə fikirlərinin yığıldığı bu həvəskar səhifədə onun siyasətçi olmasının yaratdığı məcburiyyətdən bir-birinə təzad fikirlərinin olduğunu görə bilərik.*
məsələn, oradakı "Cümhuriyyətə "Azərbaycan" adının verilməsi" altbaşlığının başı ilə sonu üst-üstə düşmür
həm də sitat gətirmək üçün ideal saytdır.
15 oktyabrdan etibarən short formatında yayımlanan videoların müddətinin 3 dəqiqəyə kimi çıxaran platforma. bunda o qədər də böyük problem yoxdur. problem sözügedən tarixdən sonra istər horizontal, istər vertikal formatda olsun youtube-a yüklənən bütün 3 dəqiqədən qısa olan videoların alqoritm tərəfindən short formatında sayılmasıdır.
adi videolar heç, 3 dəqiqədən qısa musiqi klipləri belə short sayılır indi? ya da hindli qaqaşlarla, rus nerdlərinin qısa "tutorial"lları? bir də youtube-da short formatındakı videolardan daha az pul qazanıldığı bilinən şeydir. qaynaq
düzəliş: 1:1 və ondan daha uzun formatlı 3 dəqiqədən qısa harizontal videolar short sayılacaq.
bu möhtəşəm əsər ilə ilk dəfə getchan-nin "one hour of soviet azerbaijani music" videosunda rastlaşmışdım. üzeyir hacıbəyov kimi bütün azərbaycanlıların tanıdığı bəstəkarın əsərini birinci dəfə hansısa xarici kommunist musiqi kanalının vasitəsi ilə kəşf etmək qəribə hissdir. cəfər bünyadzadənin 1913-cü il tarixli "Kəşkül və yaxud nəğmələr məcmuəsi" dərsliyinə əsasən üzeyir hacıbəyov bu xoru həmin ildə və ya öncə yazdığını deyə bilərik. adıçəkilən kitabın 24-25-ci səhifəsində mahnının sözlərinin tam versiyası da verilib:
Ey səba yeli, ver səlamimi,
Qeyrəti olan əzizim aşinalərə.
Vəxti-sübhdür, karivan gedir,
Bir nəzər eylə əzizim rəhnümalərə.
iranın şimal-şərqində, türkmənistan sərhədində yerləşən, adı üstündə əsasən türkmənlərin yaşadığı, sonradan səfəvi dövründə qızılbaş türklərin və kürdlərin də məskunlaşdırıldığı, qarışıq demoqrafiyaya sahib olan tarixi bölgədir. sifarişi verən: adsızinsan
bu ifadənin tarixi ta göytürklərə kimi gedib çıxır. göytürklərdə varlı, bay təbəqəyə "ak bodun" və ya "begler bodunu" adi, sıravi və soylu olmayan xalqa isə "qara bodun" deyilirdi. Türük qara qamığ*
qamu --> hamı
bodun ança temiş: illig bodun ertim, ilim ımtı qanı? Kimke ilig qazğanurmen? - tir ermiş.
Türk qara camaatın hamısı eləcə demiş: elli xalq idim, elim indi hanı? kimə eli qazanıram? - demiş. bilgə xaqan abidələri, şərq üzü, 8-ci sıra
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən*
5 yer sadalamışdı, bu ikisi yadımdadır
köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə deyəsən, türkməncənin təsiri ilə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
bəzi yerlərdə oxuduğuma görə insanlar evrim ağacının aşağıdakı videosuna baxıb, tük sözünün mənası barədə çaşqınlığa düşüblər
(youtube: )
bu məlumatın da yaxın gələcəkdə "çoxları tərəfindən səhv bilinən məlumatlar" kateqoriyasına düşmə ehtimalı var, o səbəbdən bir az sözün kökünü açıqlamaq istəyərdim.
tük sözü əski türkcədə (7-13-cü əsrlər) tü, tüg şəklində qıl və lələk mənasına işlədilib. ancaq, əsasən məməlilərə aid edilib. o dövrə aid "ırk bitig"dən (9-cu əsrdə orxon əlifbasında yazılan fal kitabı) və "Divanü Lüğat-it-Türk"dən örnək atıram: ırk bitig:tanım tüsi takı tükenmezken (bədənimin tükü dəxi bitməmişkən) DLT:bi tǖ saç (bir tük saç)
bizim elmi ədəbiyyatda quşun hər cür tükünə lələk deyilir:
ancaq insanda tük termini işlədilir:
çağrı bəy yuxarıdakı videoda haqlı olaraq "tüy"ün yalnız quşlara aid olduğunu söyləmişdi. ancaq orada azərbaycan dilindən yox, öz ana dili olan türkiyə türkcəsindən danışırdı. tük qıl ayrımı yalnız anadolu türkcəsində aid olub, 14-16 əsrlərdə yaranıb. bizdə isə quşun tükünə lələk deyilir.
bundan başqa, türkmən, qazax, qırğız, noqay, kumuk, karaçay-bakar, xələc, uyğur, özbək, cənubi altay, tıva, tofa dillərində bu söz yalnız qıl və yun mənalarında işlədilir, lələk mənası yoxdur. Anadolu türkcəsi, yakut və dolqan dillərində ilkin olaraq lələk mənasını verir, ancaq o dillərdə də məməli qılına tük deyilir. Çuvaş dilində isə yalnız lələk mənasında işlədilir, qıl mənasını itirib.
əlavə: yüz illərdir sinonim kimi işlədilən "tük" və "qıl"ın indi də sinonim kimi işlədilməsində heç bir problem yoxdur, onsuz da "lələk" sözü quşların bədənini örtən sapvari incə telləri ifadə etmək üçün yetərlidir və heç kim də həmin sözü insana aid etmir. türkiyədə "insanın tüyleri" deyilən zaman elmi olaraq "insanın lələkləri" kimi başa düşülür, ancaq bizim dildə belə vəziyyət yaranmır.
monqol sözü olduğu deyilir.
)
