orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
qrammatik yanlışları dedik, indi də ədəbi dilin öz yanlışlarını ya da anomaliyalarını deyək. valideynlər, ləvazimatlar sözlərini götürək. bu sözlərdə yəqin ki, nəsə yanlışlıq görmürsünüz. onda, bu sözlərin kökünə baxaq: valideynlər - valideyn sözü ərəbcə valid (uşağın ata-anasından biri) sözünün cəmidir. ərəbcə övladın (valid ilə eyni kökdən gəlir) atasını da anasını da (valid, validə) bildirən cəm sözüdür. "uşağın valideynləri" söz birləşməsi də ərəbcə bilən, ya da bu gerçəkdən xəbəri olan biri üçün "uşağın validlərləri" kimi səslənir. ləvazimatlar - ləvazimat da eyni ilə ərəbcə ləvazim (lazım olanlar) sözünün cəmidir. sonu -at, -ət qoşumcası (şəkilçisi) ilə qurtaran bir çox sözün cəmdə olduğunu deyə bilərsiniz.
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycanlılara genetik olaraq ən yaxın olan 50 populyasiya:
* "turkish_east"də kürdlər yox, qars, iğdır, ərzurum kimi yerlərdə yaşayan türklər nəzərdə tutulub.
fikrinizi bir az aydınlaşdırmaq üçün iranda yaşayan azərbaycanlı ilə azərbaycan respublikasında yaşayan azərbaycanlının genetik məsafəsi:
azərbaycanlılar və bəzi qonşu populyasiyaların şərqi avrasiya genetik qarışığı (göy rəng):
qədim türk populyasiyalarında şərqi avrasiya genetik qarışığı:
müasir azərbaycanlıların genetikası burdakı qədim populyasiyaların qarışığı kimi modelləşdirilə bilər:
qəribə bir şəkildə bizdə tunc dövründə yaşamış anadoluluların genetik mirası tunc dövründə yaşamış qafqazlılardan qatbaqat çoxdur. bu səfəvi dövründə anadolunun hər yerindən gələn qızılbaş köçləri ilə əlaqələndirilə bilər. bir də, midiyalı iranlıların (mannalılar da) genetik mirasının çoxluğu şimaldakı azərbaycanlıların əcdadların yarısının irandan köçdüyünü və yerli albanları şimala sıxışdırdığını göstərir.
(axırıncı infoqrafikdəki göstərilən qədim populyasiyalar da, bir çox populyasiyanın qarışığıdır, "onlar safdır, təkcə biz metisik" kimi düşünməyin)
azərbaycan əsilli olduğunu və "nurəddin ağsaray" adı ilə dünyaya gəldiyini deyənlər bacısının bizim jurnalistə olan müsahibəsini oxusun: Kəşmirə Bulsara ilə müsahibə
ərincəklər üçün:
-Freddi Merkyurinin ailəsinin Azərbaycan [Cənubi Azərbaycan-iran] əsilli olduğu idda edilir. Bu nə dərəcədə doğrudur?
-Xeyr! Freddi də “indian Parsi” idi! O, Fərrox Bulsara adı altında dünyaya gəldi. “Zoroastrian Parsi” idi!
bilməyənlər üçün parsilərin yaşadığı bölgələr:
ülgü - 1) Ölçü, ölçü vahidi, meyar, standart, qəlib, şablon Mən qadın xarakteri üçün bir ülgü qəbul etməkdə yanıldığımı gördüm. M.S.Ordubadi.
2) Paltar və ya ayaqqabı hissələrini biçmək üçün nümunə; ölçü-biçi, əndazə. Paltar ülgüsü. Nümunə model. Pəncərə qabağında bir buruq ülgüsü var. R.Rza. ayama və ayalqa - ləqəb ölət - öldürücü xəstəlik epidemiyası ikindi- Günün günorta ilə axşam arasındakı ikinci yarısı, günbatana yaxın hissəsi. saxlanc - ehtiyat üçün saxlanılan saxlanılan şey; içində nəsə saxlanılan qab. Son vaxtlar anbar, depo mənasında da işlədilir. ilğım - Quru (susuz) çöllərdə buxarın yerə yayılıb uzaqdan su kimi görünməsi hadisəsi; sərab. qaxınc - Edilən yaxşılığı adamın üzünə vurma, minnət qoyma, tənə etmə. yey - yaxşı, eyi (iyi). Ayrılıqdan ölüm yeydi Yar həsrəti qəddim əydi. Aşıq Ələsgər. qaca - Çox işlənmək nəticəsində çalaçuxur bir hala düşmüş. Qaca yol. çuğul - xəbərçi, сука çuğullamaq - "сука"lamaq umsuq - Öz ümidində aldanmış; intizarı, gözləməsi, arzusu boşa çıxmış. umsuq etmək - ümidini boşa çıxarmaq, aldatmaq, umsundurmaq. umsuq olmaq ümidi boşa çıxmaq, aldanmaq, gözü qalmaq, umsunmaq. Umsuq etdin, məni qoydun avara Dedim, yəqin bir şir, aslandı indi. Qurbani. vayqanlı - Əsassız olaraq adı pisliyə çıxmış Heç kəsin adı vayqanlı olmasın. Atalar sözü səyrimək - Hirsdən, acıqdan və s. hisslərdən üz əzələlərinin əsməsi, titrəməsi. Ağzı səyrimək. Burun pərəkləri səyrimək. göz səyriməsi soraq - xəbər bax yayaq - piyada danla - sabah, ertəsi gün dalay - böyük dəniz, okean bax bay - varlı, zəngin Bay ilə yoxsul mənəm, yolçu ilə yol mənəm. Nəsimi köntöy - 1) Kobud, münasibətsiz, ədəbsiz, nəzakətsiz. Köntöy söz, köntöy hərəkət, köntöy danışmaq 2) Qaba, kobud, yöndəmsiz, biçimsiz. Köntöy yaba. Köntöy balta. bayılmaq və bayılma - Özündən getmək, qəşş etmək, ürəyi keçmək. Bu söz dilimizin izahlı lüğətində göstərilib. Sağdır, sağdır, ürəyi döyünür, ancaq bayılmışdır. Cəfər Cabbarlı. “Anamız öldü, aman!” – deyib, birdən bayıldım. Süleyman Rüstəm. Beyrək zarıdı, Banıçiçək səsə gəldi, Beyrəyi qanına qəltan görüb bayıldı. Anar Azərbaycanca Vikipediyada "bayılma" haqqında yazılmış məqalə
umbaylıq haqqımı işlədərək sözlükdən olduğu kimi köçürüb, bura atdım.-*
15 oktyabrdan etibarən short formatında yayımlanan videoların müddətinin 3 dəqiqəyə kimi çıxaran platforma. bunda o qədər də böyük problem yoxdur. problem sözügedən tarixdən sonra istər horizontal, istər vertikal formatda olsun youtube-a yüklənən bütün 3 dəqiqədən qısa olan videoların alqoritm tərəfindən short formatında sayılmasıdır.
adi videolar heç, 3 dəqiqədən qısa musiqi klipləri belə short sayılır indi? ya da hindli qaqaşlarla, rus nerdlərinin qısa "tutorial"lları? bir də youtube-da short formatındakı videolardan daha az pul qazanıldığı bilinən şeydir. qaynaq
düzəliş: 1:1 və ondan daha uzun formatlı 3 dəqiqədən qısa harizontal videolar short sayılacaq.
gilas - yunanca κεράσι (kerási)*
kiraz
sözü farscadan gilas şəklində almışıq. albalı sözü də farscadan dilimizə keçib. qəribəsi odur ki, sözün tərkibindəki "balı" sözü*
eyni mənadadır
gürcücədir. "al" hissəciyinin isə bizim türkcədəki qırmızı mənasındakı "al" sözü ilə əlaqəsi yoxmuş. farsca "alu"*
alubalu
gavalı demək imiş.
sonradan: ancaq, mən "albalı" sözünün bizdən farslara keçdiyini düşünürəm. çünki, bu sözdəki "alu" sözünün "gavalı" mənasında tərcüməsi məntiqsizdir. etimolojik olaraq "qızmızı gilas" mənə daha məntiqli gəlir. həm də biz gürcülərə daha yaxınıq.
aforizmlərinin, şüarların, məşhurların söylədikləri fikirlərin, atalar sözləri, filmlərdən və kitablardan sitatların paylaşıldığı, digər wikimedia layihələri kimi hamının asanlıqla fayda verə bildiyi platformadır. ingiliscə versiya
ana dilimizdə olan versiyası vikisitat digər azərbaycanca wikimedia layihələri kimi yaxşı vəziyyətdə deyil. saytın əsas istifadəçiləri ev tapşırığı üçün atalar sözləri axtaran şagirlərdir. bu atalar sözü səhifələri də testbook tipli saytların kontenti hesabına yaradılıb, yəni heyif ki, dolğun deyil.*
gələcəkdə fayda vermək istəyirəm
saytın ən yaxşı xüsusiyyəti səhifələr seçmə fikirlərdən ibarət olduğu üçün sizdə istənilən məşhurun siyasi baxışı, dünya görüşü haqda fikir oyada bilməsidir. məsələn, məhəmməd əmin rəsulzadənin seçmə fikirlərinin yığıldığı bu həvəskar səhifədə onun siyasətçi olmasının yaratdığı məcburiyyətdən bir-birinə təzad fikirlərinin olduğunu görə bilərik.*
məsələn, oradakı "Cümhuriyyətə "Azərbaycan" adının verilməsi" altbaşlığının başı ilə sonu üst-üstə düşmür
həm də sitat gətirmək üçün ideal saytdır.
bu flimdə gördüyümüz kimi hərdən anlaşılmayan ləhcədir. özümü lap azərbaycan dilini anlamağa çalışan türkiyəlilər kimi hiss etdim. ancaq, aşığın oxuduqlarını bütünlüklə anlamaq olur, elə bil şimallı aşıqdır. deyəsən, ədəbi dili (ümumi danışıq) elə bu aşıqlar yaradıb.
(youtube: )
bir də mühafizəkar falçı nənənin siqaret çəkdiyi səhnə bizim filmlərdə olsaydı hay-küy qopardı. deyəsən, cənubluların arasında qadının siqaret və ya qəlyan çəkməsi normal qarşılanır. (bizim keçmiş filmlərdə də bu halla qarşılaşırıq)
dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur. 140-dan çox versiyası:
(youtube: )
bu da tar sədası altında azərbaycan dilində internasional marşı:
kökü proto-türkcə eynimənalı "türmä" sözüdür. mahmud kaşğarinin lüğətində də verilib. tatarlardan və ya başqırdlardan ruslara, onlardan da bizə ötürülub.
iranın şimal-şərqində, türkmənistan sərhədində yerləşən, adı üstündə əsasən türkmənlərin yaşadığı, sonradan səfəvi dövründə qızılbaş türklərin və kürdlərin də məskunlaşdırıldığı, qarışıq demoqrafiyaya sahib olan tarixi bölgədir. sifarişi verən: adsızinsan
üç sözün də sözün də hamı üçün anlaşıqlı türkcə qarşılığı var. xülasə, əlqərəz - [uzun sözün] qısası, bir sözlə ilaxır - başqa
ana dilimizdə türkiyə mənşəli "sözlük" fotmatında olan tək fəaliyyət göstərən sayt olan sözaltı əsasən, musiqi, meme, içinitökmə, motivasiya, tövsiyə, müxtəlif mövzularda olan şəkillər, cinslər arası münasibətlər, seks və başqa(ilaxır) mövzularda olan entrylərin bəyənildiyi, wiki formatı ilə də maarifləndirici yazıların önə çıxdığı içinəqapanıq platformadır.
bu videoda xəritə üzərində əmir teymurun işğallarını, öləndən sonra varislərinin dövlətini taxt uğrunda savaşlarda necə parçalayıb, zəiflətdiyini, sonda ölkəsinin dağılıb, nəslinin isə hindistanda yeni bir dövlət qurmasını ay-ay, xırdalıqlarına kimi izləyə bilərsiniz.
bəzi yerlərdə oxuduğuma görə insanlar evrim ağacının aşağıdakı videosuna baxıb, tük sözünün mənası barədə çaşqınlığa düşüblər
(youtube: )
bu məlumatın da yaxın gələcəkdə "çoxları tərəfindən səhv bilinən məlumatlar" kateqoriyasına düşmə ehtimalı var, o səbəbdən bir az sözün kökünü açıqlamaq istəyərdim.
tük sözü əski türkcədə (7-13-cü əsrlər) tü, tüg şəklində qıl və lələk mənasına işlədilib. ancaq, əsasən məməlilərə aid edilib. o dövrə aid "ırk bitig"dən (9-cu əsrdə orxon əlifbasında yazılan fal kitabı) və "Divanü Lüğat-it-Türk"dən örnək atıram: ırk bitig:tanım tüsi takı tükenmezken (bədənimin tükü dəxi bitməmişkən) DLT:bi tǖ saç (bir tük saç)
bizim elmi ədəbiyyatda quşun hər cür tükünə lələk deyilir:
ancaq insanda tük termini işlədilir:
çağrı bəy yuxarıdakı videoda haqlı olaraq "tüy"ün yalnız quşlara aid olduğunu söyləmişdi. ancaq orada azərbaycan dilindən yox, öz ana dili olan türkiyə türkcəsindən danışırdı. tük qıl ayrımı yalnız anadolu türkcəsində aid olub, 14-16 əsrlərdə yaranıb. bizdə isə quşun tükünə lələk deyilir.
bundan başqa, türkmən, qazax, qırğız, noqay, kumuk, karaçay-bakar, xələc, uyğur, özbək, cənubi altay, tıva, tofa dillərində bu söz yalnız qıl və yun mənalarında işlədilir, lələk mənası yoxdur. Anadolu türkcəsi, yakut və dolqan dillərində ilkin olaraq lələk mənasını verir, ancaq o dillərdə də məməli qılına tük deyilir. Çuvaş dilində isə yalnız lələk mənasında işlədilir, qıl mənasını itirib.
əlavə: yüz illərdir sinonim kimi işlədilən "tük" və "qıl"ın indi də sinonim kimi işlədilməsində heç bir problem yoxdur, onsuz da "lələk" sözü quşların bədənini örtən sapvari incə telləri ifadə etmək üçün yetərlidir və heç kim də həmin sözü insana aid etmir. türkiyədə "insanın tüyleri" deyilən zaman elmi olaraq "insanın lələkləri" kimi başa düşülür, ancaq bizim dildə belə vəziyyət yaranmır.
monqol sözü olduğu deyilir.
)
