anti-semitizm

anti-semitizm nə vaxtdan var ?

bəlkə də bunu çoxumuz hitlerlə əlaqələndiririk. amma anti-semitizm isanı satan iuda ilə başlayır. çünki orta əsrlərdə katolik kiləsinin yəhudilərə qarşı qətliamları bunu deməyə əsas verir. allahın oğlunu satan iuda yəhudi idi. sözün düzü isaya da yəhudi deyirlər. anası məryəm yəhudi olub, amma atası tanrı idi deyə isanı tanrının oğlu və hər hansı bir qövmə aid etmirlər. 20 gümüş pula isanı satan iuda yəhudi idi, isaya qarşı çıxanların çoxu yəhudi idi. məhəmmədə qarşı çıxanlar yəhudilər idi. yəni ən əsas səbəb dindir. hər şeyin daxilində bu yatır.

və əlbəttəki orta əsrlərdə kilsənin qılıncının dalı da qabağı da kəsən zamanlar. ən əsas səbəbi burda axtarmaq lazımdı. kilsədə. məhz buna görə orta əsr avropa və ya elə müsəlman diktəsi altında olan yaxın və orta şərq şəhərlərində yəhudilər ayrıca məhəllələrdə elə bir növ gettolarda qalırdılar. kapitalizmin ilk dövrlərində və ya elə 19-20-ci əsrlərdə yəhudilərin avropadakı məhəllələri , həyatları haqqında ən yaxşı əsər sayılan "dünənin dünyası" əsəri. stefan zvayq yazıb. əsəri oxuyanda yəhudilərin necə dünya insanı ilə bərabər amma dünya insanından "uzaq" (avropa insanları xristianlar, müsəlmanlar) yaşadıqlarını hiss eləmək olar. kafkanın əsərlərində belə yəhudilərin avropadakı tərki-dünyalığı hiss olunur. bəli hitler böyük faicə törədib, amma bunun kökü hardadır ? hitlerdəmi ? təbii ki yox.
çox qarışıq mövzudur. araşdırma tələb edir, amma eyni zamanda da mövzuya baxış bucağı subyektiv olacaq. cünki yəhudilərin günahı varmı butun bunlarda ? bu sual da əsasdı.
bəli, bəlkə də yəhudilər üçün yeni bir cənnət sonralar amerika qitəsi kəşf olunanda yaranmışdı, amma yenə də əbədi qaçış və əbədi qovulma onları həmişə izləyib. sonralar elə o cənnət amerikanın gücü və dəstəyi ilə yaradılan israil dövləti də bir başqa mövzudur. tarix boyu faciə görmüş bir xalq başqa bir xalqın faciəsi üzərində xoşbəxtlik qurur və ya qurdu, quracaq. bu da absurddur. fələstindən söhbət gedir təbii ki. və bodriyarın məşhur holocaust məqaləsində dediyi kimi " heç bir qətliam ,başqa bir qətliamın olmasına haqq qazandırmır". indi isə hitleri yenidən pisləmək olar. çünki kameraların, qəzetlərin aktual oldugu 20-ci əsrdə elə bir soyqırım törətmək , orta əsrlərdəki digər faciələrin üstünü örtüb yeni bir anti-semitizm problemi ortaya çıxartdı. bu bədbəxt də (əclaf) özündən qabaqkıları kölgədə qoydu. amma yenə də sual yaranır. bəlkə elə hitler özü orta əsrlərin kölgəsində qalıb. biz orta əsrlər faciələrini görmüşükmü ?

özümdə bunları yazmaq istəyi hiss elədim. bilirəm çox qarışıq yazmışam. bəlkə də çoxlu səhvlər var. amma butun bu faciələrin əsasında din dayanır. məhz yaxın və orta şərqin başıbəlalı taləyi də bundan asılıdır. 3 əsas dinin başlanğıc nöqtəsi və bəlkə də 3 əsas dinin son nöqtəsi də ora olacaq.

sözsüz ki, əgər olubsa, dünya tarxinin ən ekstravaqant insanının və ya ən ekstravaqant (tanrı övladının) övladının ölümü bütün bunlara rəvac verib. və sonralar hitlerə ilham verən bir nəfər bir anda avropaya "tanrı öldü, onu siz öldürdüz" deyib ki, bu da bir başqa sirr pərdəsidir.
ilahi, hər şey neəc əlaqəlidir və mən işdə ola-ola nə üçün bu haqqda fikirləşib yazıram. yarım saat sonra günəşin altında 20-ci əsrin çarxını fırlatmağa başlayan,20-ci əsr insanını oyuncağa çevirən və 21-ci əsr insanını da sosial şəbəkə deyilən bir şeylə yenidən həmin çarxda fırlatmağa məcbur edən bir mənasızlıqla məşğul olacaq. reklam !!! insanlar daha çox alsınlar və daha çox kölə olsunlar deyə, insanlar daha çox tanısınlar və tanınsınlar deyə və 20 gümüşə isanı satan iuda kimi insanlara nəsə satmaq üçün reklam çəkəcəm. satmaq!!! elə bütün problem bunda idimi ? 20 gümüşə isanı satanla insana heç bir xeyri olmayan və zamanın itdiyini insana çatdırmaq istəyən bir şeyi reklam edəcəm. bəlkə elə mən özüm də iudayama ? bəlkə elə biz hamımız iudayıq. yaşamaq üçün satırıq. əməyimizi, vaxtımızı, özümüzü, ağlımızı, biliymizi.
hardan hara gəldim və indi də burdan çıxıb hara gecəcəyimi dəqiq bilmirəm.

milan kundera

kundera haqqında təkrar yazmaq istəyirəm. boşboğazlıq kimi çıxmasın,amma bir şeylər qeyd etmək lazımdı. azərbaycan dilinə kunderanın "ölümsüzlük" romanı tərcümə olunub. kunderanın özünün də dediyi kimi ən güclü romanıdır "ölümsüzlük". bu əsərdəki mövzudan-mövzuya keçidlər mükəmməldir. bir yazıçının pik həddidi. inanılmaz ustalıqdı.yəqin ki belə romanlar yazmaq üçün yaşlanmalısan. ahıllaşmalı və ya olğunlaşmalısan. başqa cürə mümkün deyil. "ölümsüzlük" böyük bir təcrübənin nəticəsidi. böyük bir intelektualın insanlığa verdiyi tövhədi. yaşayan sonuncu magikandı kundera. ölümsüzlükdə ən sevdiyim hissələrdən biri də bethoven ilə hötenin qarşılaşdırılmasıdı. məşhur rəsm əsəri var: tpelitzdə insident".əsər karl rolingdir. o əsərdə höte və bethoven təsvir olunub. höte özündən rutbəcə boyuk kəslərin qarşısında baş əyir, amma bethoven eləmir. (hadisəni tam dəqiqi təsvir edə bilməyəcəm-araşdıra bilərsiz) butun tarix boyu incəsənət araşdırmaçıları,tarixçiləri bu rəsm əsərinə baxıb höteni yaltaq adlandırırdılar, amma kundera ilk dəfə buna qarşı tutarlı cavabı öz "ölümsüzlüyün"də yazıdı
kundera musiqini ədəbiyyat qədər bilib sevsə də, bu qarşılaşmada hötenin tərəfini tutur. o avropa ədəbiyyatının təməl daşını laxlatmaq istəmir. höteni özündənrazı bethovenin ayağına vermək istəmir. özündən rütbəcə böyüyə , krala, kraliçaya, markizə və s və ilaxıra baş əyən höteni ,özündənrazı bethovenə dəyişmir.

müsahibələrinin birində kundera "ölümsüzlüyü" ən yaxşı əsəri adlandırıb. sözsüz ki, belədi. amma bu trilogiyanın digər iki kitabı də ölümsüzlükdən gedi qalmır."varolmanın dözülməz yüngüllüyü" , "gülməyin və unutmağın kitabı"

p.s kunderanın romanlarından əlavə müsahibələri də gözəldi. böyük intelektualdı.

p.s.s bu entryni bir az dolğun yazmamışam. sözün düzü mən yazmaqdan çox danışmağın tərəfdarıyam. bura sadəcə ilk ağlıma gələnləri yazmışam. bu qədər. ugurlar.

mario vargas llosa

perulu yazıçı. nobel mükafatını qazanıb. digər məşhur latın amerikalılar kimi magik-realizmdən bir az uzaq olub. ilk romanı "şəhər və köpəklər" avtobioqrafik sayılır. maraqlı əsərdir. amma mən oxuyanda çox da təsir eləmədi. di gəl ki, bu əsəri səhv etmirəmsə, 25 yaşında yazmağa başlayıb. ciddi ugur qazanıb bu əsəri. 25 yaşda belə ugur asan məsələ deyil.
"voyna konca sveta" (rusca oxum2usam) romanı da əladı.
ən maraqlı romanlarından biri də "juliya xala" romanıdır. mərkəzi olmayan roman sayılır. və orhan pamukun "qara kitab" romanının əsas ilham mənbəyi sanki bu roman olub. "juliya xala" romanında "qara kitab" romanındakı kimi qəhrəman öz həyatını danışır. (axtarış mövzusu kimi bir şey) və qara kitabda bir bölümdən bir köşə yazısı gedir. "juliya xala" romanında isə bir bölümdən bir radio hekayə gedir. yaxşı romandı. maraqlı sujet xetti var.
llosa özü isə bir az fərqli tipdir. siyasi fikirləri tez-tez dəyişşib. amma bu onun boyuk usta olduğunu zad eləmir. markesi vurması ilə də məşhurdur.
mən hər halda o şeylərdən yazmayım. əsas bir iki romanı haqqında məlumat verim bəsdi. ugurlar

kitab oxumaqla özünü bir şey zənn etmək

arthur schopenhauer - parerga və paralipomena əsərində bu barədə bir neçə şey yazıb.
1) əgər bir insan düşünmək istəmirsə , və edə biləcəyi başqa bir şey yoxdursa, ən yaxşısı əlinə bir kitab alıb oxumalıdır.
2) bu qədər kitab nə qədər səhv yolun olduğunu , və əgər bunlardan hər hansı birini izləsə, nə qədər insanın səhv yolda olduğunu göstərir.
3) oxumaq insanın öz beyni yerinə başqa birinin beyni ilə düşünməsidir
4) bir insan həmişə oxuya bilər, amma düşünə bilməz.

sözsüz ki, schopenhauer bir az cirtqoz filosofdur. yəni həddindən artıq radikal, həddindən artıq müxalif.
hegellə arasındakı söhbətlər onu bu vəziyyətə gətirib bəlkə də.

amma bu o demək deyil ki, schopenhauer kitab oxumayıb. əksinə, bəlkə minlərlə kitab oxuyub. sadəcə kitab oxumaqla hər şeyin düzələməyəcəyini deyir. yəni ki, oxudun kitabı, ondan bir şey götürdünmü ???

o qədər kitab oxuya tanıyıram ki, noolsun ? yenə də bəzi məqamlarda fikirlərini inkşaf elətdirmədiklərini görmüşəm. insan düşünən qamışdır paskal deyib. amma insan hər dəfə düşünən qamış olmur, bəzən elə sadəcə qamış olur. hisslərimiz həmişə aydın, açıq beyinlə düşünməyə icazə vermir, amma heç olmasa bəzi vacib məqamlarda insan daha olğun davranmalıdır. məhz olğunluğu da oxuduğu kitablarla əldə edə bilərsən.
düzü olğunluq həm də yaşanaraq öyrənilir, amma oxuduğun roman, hekayə, povest başqa insanları həyatları, praktikaları,səhvləri deyilmi ? məhz o həyatlardan,praktika və səhvlərdən nəsə götürmək olar.

sadəcə oxuyub anlamaq ,dərk etmək. və oxudugun kitabdan əxlaqi,etik, lazımi yerləri mənimsəyib öz həyatını qura bilərsən. əgər insan oxuduqlarından olğunlaşırsa, oxuduqlarını nədəsə istifadə edirsə ,deməli kitab oxumaqla özünü bir şey zənn edə bilər.
bir də axı müasir dövrdə internet,sosial şəbəkələr olan dovrduə, kitab oxumaq günü-gündən daha da çətinləşir. çünki sosial şəbəkələr bizə asan həzm eləməyi öyrədir. tvitter 140 xarakter istifadə elə deyir,yəni ki qısalt !!! azalt!!! tvitterdə 140 xaraktleri cumleleri guclə oxuyan, facebookda uzun statusları oxuya bilməyən, ədəbi-mədəni portallarda 4 səhifəlik yazıları oxumağa ərinən insanlarla doludur ətrafımız. məhz bu insanların əhatəsində kitab oxumaq və kitab oxumaqla özünü bir şey zənn etmək heç də pis şey deyil. hətta o kitab asan həzm olunun bestseller olsa da.

jim jarmusch

sonuncu filmi (only lovers left alive) gözəl olsa da, axıra kimi "dıxaniyası" çatmayıb elə bil. amma yenə də filmdəki ədəbi söhbətlər, adəm və həvva əfsanəsinə vampir gözüylə baxmaq. yəni ki adəm və həvva əfsanəsi, dinlərin təməlini təşkil edir, o dinlərin ki ,bizim qanımızı içiblər min illər boyu. bəlkə də rejissor demək istəyib ki, məhz bu iki şəxs, adəm və həvva, sizin ulu atanız və ulu ananız, ilk ana və ilk ata sizin qanınızı hələ də içirlər.

p.s. deyilənə görə film tam montaj olunmamış kanndan xəbər gəlib ki. bəs jarmusch bəy, filminizi zəhmət olmasa bizə göndərin.

p.s.s məndən soruşsaz, onun ən gözəl filmi "night on earth"dir. o film bizə deyir ki, dünyanın bütün şəhərlərinin gecələri eyni, insanları tənhadı. tənha deyəndə sevgisizlik nəzərdə tutulmur. insan kimi tənha.

prezervativ alarkən utanmaq

təxminən 2 ay əvvəl mərkəzi yerlərdən birində prezervativ axtarırdım. bir neçə aptekə girdim. gördüm müştəri çoxdur, ona görə gözləmədim.axırda daha bir aptekə girdim,satıcı qız idi. qıza "nazik durex verin" dedim. qız da durexin nə olduğunu bilmədi,cavabında mənə " o toz dərmanıdır,yoxsa tabletkadır?" sualını verdi. məni gülmək tutdu, mən də "durex dəə." deyib cümlənin davamını gətirmək istəyəndə,o tərəfdəki satıcı bərkdən "az bizdə yoxdu ondan,gəl mən sənə deyərəm nə dərmanıdır" dedi. mən də kor peşman çıxdım aptekdən. sonra daha bir aptekə girdim. aptekdə bir qardaş işləyirdi,yaxınlaşıb nə istədiyimi dedim,qardaş çox cəld və peşakarcasına mənə istədiyim şeyi verdi.

william faulkner

ilk əvvəl bu yazıçıya digər şimali amerika yazıçıları kimi xor baxırdım. sonradan markesin bir müsahibəsində faulkneri tərifləyib dağ başına qoyduğunu oxudum,hətta deyirdi ki,mənə yazıçılığı kafka və faulkner öyrədib. ilk dəfə onun "səs-küy və qəzəb" ( the sound and fury) əsərini oxudum,daha doğrusu ona oxumaq demək olmazdı. çünki ürəyim istədiyi kimi oxumamışdım.və bir balaca araşdırma aparıb əsərin ruhunu az da olsa öyrəndim ,ikinci dəfə oxuyanda isə əsl ləzzət idi. "səs-küy və qəzəb" faulknerin özünün də dediyi kimi bir şüşə qırığı qədər kəskin və bir hirs anı qədər ucadan-dir. əsər bütöv bir ailənin tarixçəsi və məhvindən bəhs edir. həddindən artıq kiçik detallarla faulkner ailənin içində olan münasibətləri,münaqişələri təsvir edir. adi hərəkətlər,sözlərlə oxuyucuya hər şey aydın olur.
əsər 4 hissəyə bölünür.
birinci hissə ailənin 33 yaşlı əqli çatışmamazlığı olan oğlu benjaminin dilindən danışılır.benjy-nin əqli çatışmamazlığı var və faulknerin dahiliyi üzə çıxır,məhz 22 yaşlı bir dəlinin uşaqcasınaya bənzəyən diliylə faulkner əsərə başlayır. benjinin danışıqları çox qarışıqdır,oxuyucu buna diqqət yetirməlidir və qeyd edim ki,birinci hissədə bir tarixdən digər tarixə,bir hadisədən digər hadisəyə elə cümlələrin içində atlama var,diqqətlə oxumaq lazımdır. bu atlamaları oxucu tutsa özünə də ləzzət edəcək faulknerin dili və manerası. qısaca onu deyim ki,səs-küy və qəzəb əsərində ən sevdiyi iki hissədən biri məhz benjaminin dilindən yazılan birinci hissədir. birinci hissədə luster və dilsey var,onların da hərəkətləri ,söhbətlərinə fikir vermək lazımdır. luster balaca zənci uşağıdır,dilsey isə evin zənci xadiməsi ,həm də bir növ uşaqların süd anasıdır. birinci hissədə candance də var,məhz candancelə bağlı yerlərdə də zaman və məkan atlamaları olur,onlara diqqət yetirmək lazımdır. bu hissədə ailənin başçısı ana benjini dəlixanaya aparmaq istəyir,o yer də çox gözəldir.
ikinci hissə sevdiyim hissələrdən biridir,məhz ailenin böyük oğlu quentindir. bu hissə də çox gözəldir,keçidlər və quentinin düşüncələri,onun əzabları,günahkarlıq hissi və s.... və quentin məhz bu xüsusiyyətlərinə görə intihar edir. ailenin bedbextlikləri davam edir.
qeyd edim ki,əsərin axırlarında siz quentin adlı digər personajla tanış olacaqsız,amma bu personaj intihar edən quentin deyil,bu personaj candance-nin başqa kişidən olan qızıdır və məhz boyuk qardaş quentinin şərəfinə o qıza quentin adı veriblər. çaşmasın oxucu,diqqət eləsə hər şey aydınlaşar.
3-cü hissə jasonun diliylə nəql olunur, bu hissəni oxuyanda jasondan adamın lap zəhləsi gedir.
sonrakı hissə isə dilseyin başına gələn əhvəlatdır,səhv eləmirəmsə,kilsə səhnəsidir. bu da yəqin ki faulknerin son sözüdür, kilsə.

faulknerin digər sevdiyim kitabı isə "çılğın palmalardır" . onun haqqında isə nəsə yazmayım. elə təkcə səs-küy və qəzəb haqqında dediklərim bəs edir.

oxumaq lazımdır. bir az qarışıq yazdım və estetik yazmadım,bura yazdıqlarımı daha da təkminləşdirib hansısa ədəbiyyat saytında vermək olar,amma həvəs yoxdu və oxucu yoxdu. əsl ədəbiyyatdan zövq almaq lazımdır. çətin kitabları ram edin,bəylər. onlar sizin qulunuz və gözəl xatirəniz olsun. bu arada səs-küy və qəzəbi 3 dəfə oxumuşam,hər dəfə də çətinliyi və gözəlliyi ilə mənə həzz verib.

uğurlar