inkarçılıq

(baxma: denialism)

insanın inancları ilə tərs düşən məlumatı konkret dəlilin olmasına rəğmən şüurlu və mütəmadi şəkildə inkar etməsi. Ortaya çıxma səbəbi indiyəcən möhkəmləndirdiyimiz və çox halda xəbərimiz belə olmadan bizə yeridilən inancların narahat edici həqiqət, reallıq, faktlar qarşısında sarsılmasının, davamında isə dəhşətli tutarsızlıq hissinin yaranmasının qarşısını almaqdır.

Bu elə bir bəla, elə bir diksindirici müdafiə mexanizmidir ki, qarşısına istənilən fakt, sübut qoyduğunuz halda, inkarçılıq edən üçün fərqi yoxdur. Hətta dəlillərə qarşı konspirasiya nəzəriyyələrinə başlayacaqdır; yox dəlil qondarmadır, yox kimsə uydurub, yox ona və ya onun daxil olduğu sosial qrupa qarşı konspirasiya cəhdidir. Yəni adi cahillikdən, məlumatsızlıqdan belə betərdir.

Adi gündəlik həyatdan tutmuş, elmə, siyasətə qədər nümunələri olan bir praktikadır. Misal üçün, təkamül inkarçılığı çox məşhurdur. Nə qədər fakt göstərsəniz də, təkamül inkarçıları üçün heç bir şey ifadə etməyəcək, ən kiçik skeptik bir nöqtədən tutub təkamülü "səhv çıxaracaqlar"; hardasa özünü bərpa edən meduzanı misal çəkib deyəcəklər "təkamül çökdü" və ya çox vaxt etdikləri kimi Sosial Darvinizmi misal çəkib "Darvin düzdürsə, deməli güclü, varlı insanlar kasıbları, zəifləri öldürməlidir" kimi Darvinin həyatda dilə gətirmədiyi faşist ideologiyaları ona aid edəcəklər.

Tarixdən nümunələrə baxsaq, ən məşhurlarından soyqırım inkarçılığı var. Soyqırım kimi ağır bir ittihamı zatən, heç bir dövlət, siyasi qrup və ya xalqın sıravi nümayəndələri qəbul etmək istəməz. Məsələn: holokost (çox vaxt yəhudi soyqırımı olaraq adlandırılır) kimi qlobal səviyyədə tanınmış bir soyqırımı, hələ də, inkar edənlər var. Neo-nasistlər, ümumiyyətlə, bunu qəbul etməkdən çəkinir, iranın holokostla bağlı skeptik iddiaları da məlumdur. Ruanda soyqırımını da inkar edənlər, ya da ən azı açıq şəkildə şübhə ilə yanaşanlar var. Srebrenikanı, o cümlədən, qəbul etməyənlərin olduğu məlumdur. Soyqırım inkarçılığı çox vaxt siyasi motivli olur.

Digər bir tarix inkarçılığı da açıq tarixi mənbələri, faktları, tapıntıları rədd etməkdir, hansı ki bizim tariximizdə olduqca boldur. Tunc dövründə yaxın şərqdə yaşamış bir tayfanı Türk tayfası olaraq bizə satır bizim kitablarımız. Bəli, tunc dövründən söhbət gedir. Halbuki, ciddi türkdilli tarixi kitablarda belə bu cəfəngiyyat yazılmır, çünki savadlı tarixçilər öz xalqlarının, əcdadlarının hansı kökdən gəldiklərini bilirlər. Yəni bu, nəyin inkarıdır, qəbul et getsin bu faktı, zatən katastrofik bir şey də deyil bunu qəbul etmək. Bu səbəbdən, bir çox azərbaycanlı mənbələr ancaq azərbaycanlı mediya qədər nəzərə alınır, çünki ikisi də propaqandadan ibarətdir.

Əsas məsələ, inkarçılıqla necə mübarizə aparmaq olar. Təəssüf ki, reallığı inkar edən birinə siz istədiyiniz qədər fakt göstərsəniz də, dəyişən çox bir şey olmayacaq, bu mübarizə üsulu deyil qısaca. Ya da qatı inkarçılara qarşı deyil. Bu səbəbdən zatən açıq bir faktı isbat etməyə çalışaraq öz əsəblərinizi korlamayın. Sistematik şəkildə təhsili inkişaf etdirmək, kiçik yaşdan şagirdlərin beyinlərini yumağı azaltmaq, əlbəttə, gələcək nəsillər üçün ideal həll yoludur. Yerdə qalanlar isə ancaq özləri istəsələr, dəyişə bilərlər.

26 noyabr 2020 bdu-dan tələbə qovulması

Özü üçün "#pərvizüçünsusma" həştəqinin yaradılmasını anlamadığım tələbədir. Universitet hakimiyyəti zatən qayda-qanunlara dəqiq şəkildə diqqət edən bir idarə sistemi olsaydı, bu tələbə sırf bu səbəbə görə qovulmamalı idi. Buna baxmayaraq, yenə də qovan universitetin qarşısında bu tələbəni sağ-salamat müdafiə edə bilmək nə dərəcədə ağla batır? Əgər videodakı özüdürsə və ya bunu özü planlaşdırıbsa, axmaqlığı ucbatından başına gələnlər üçün susmaq çətin deyil.

Yenə də, mənə görə, sırf bu səbəbə görə qovulubsa, qovulmamalı, dərs gedişatını pozduğu üçün xəbərdarlıq almalı idi. Düzdür, onlayn dərsə çox tələbə qulaq asmır və bizim ölkədə bu sistem çox da yaxşı işləmir, fəqət bu da haqlılıq payı qata bilməz hadisəyə.

the queen's gambit

Şahmat oynamağı sevən biri olaraq izləməkdən zövq aldığım bir serial oldu. Buna baxmayaraq, şahmat oynayan-oynamayan hər kəsin dayanmadan bu serialı paylaşması, məncə, serialı "overrated" vəziyyətə qoymuş oldu.

--spoiler--

Əslində, şahmatla bağlı filmlər izləyən birisinizsə, bu serialda yeni bir şey görməyəcəksiniz. Tipik şahmat filmi protaqonistinə məxsus klişe xüsusiyyətlər Elizabeth Harmon-da eynilə qeyd olunub: uşaqlıqdan şahmatda vunderkind olmaq və bunu kimdənsə təsadüfən öyrənmək, hansı ki in search of Bobby Fischer (Məsum Həmlələr) filmində buna bənzər başlanğıc xətti görmək olar. Harmonun uşaqlıqdan asosial olması, yaşıdları ilə dil tapa bilməməsi çox işlənmiş "dahi uşaq" arxetipidi. ikinci olaraq, şahmatı başqasından öyrənib və şahmat oynamaq qabiliyyətini və ehtirasını özündə kəşf etmək, adını çəkdiyim film xaricində Queen to Play (tr: Satranç Kraliçesi) filmində də işlənilir.

Digər bir klişe vunderkind şahmatçının eyni anda 10-15 nəfər ilə oynamasıdır ki, bu artıq şahmat kinosu klassikasıdır və bu filmdən də yan keçmədi. Həmlələri beynində daha yaxşı hesablamaq , təsəvvürünə gətirmək, 10-15 həmlə sonranı görmək kimi nüanslar da tipikdir.

Düzünü desəm, şahmatla bağlı film çəkdikdə axır-əvvəl filmin şahmat teması eyni xətlərə söykənir: şahmat ehtirası, istisnayi şahmat qabiliyyəti, şahmatçının digərlərinə möcüzəvi şəkildə qalib gəlməsi və s.

Digər tərəfdən Harmonun həyat hekayəsi, xarakteri və filmdəki əsl həyatla bağlı təsvirlər olduqca maraqlıdır.


--spoiler--

türklerin tarihi orta asya'nın bozkırlarından avrupa'nın kapılarına

Bu yaxınlarda pdf versiyasını bir az çətinliklə də olsa tapmağa müyəssər olduğum ilber Ortaylı kitabı. Ortaylı türk tarixçiləri arasında, mənə görə, obyektiv, xoşniyyətli, peşəkarlarındandır. Yəqin ki, hər hansı təsadüfi bir türk tarixçidən türklərin tarixini oxumağı, öyrənməyi seçməzdim. Səbəbi bir çoxunda olan fanatizm meyli və nəticəsində obyektivlikdən yayınma xətasıdır.
--spoiler--

Düzünü desəm, kitabın yazılma üslubu gözlədiyimdən fərqli idi. Onlarca fəsillər və hər birində müyyən mövzunun standart şəkildə izahı, təhlilini gözləyirdim, halbuki hər fəsil bir neçə insanları daha çox maraqlandıran sualdan və həmin sualların altında bir və ya bir neçə paraqraflıq cavabdan ibarət idi. Suallar spesifik yox, təməl və çox insana maraqlı sayıla biləcək şeylərdir. Məs: "Türklər qədimdən hansı ərazilərdə məskunlaşıb", "Türklər hansı dildən istifadə edib", "Türklər necə müsəlmanlaşıb", "Türklər Anadoluya nə vaxt, haradan gəlib" və s. Düzü, mənə Ortaylının bu kimi təməl mövzularda anlaşıqlı şəkildə yazması qəribə gəldi. Yəni bu kimi fundamental şeylər Ortaylıdan əvvəl və ya o olmadan bilinə bilmirdimi? Fəqət, digər tərəfdən, türk tarixşünaslığında da reviziyonist cəhdlərin çox da az olmadığını nəzərə alaraq, peşəkar bir tarixçinin fundamental məsələləri aydınlığa çıxarmağının, bəlkə də, gərəkli olduğunu demək olar. Nəticədə, Ortaylı qonaq edildiyi verilişlərdə də, "Türklər haradan gəlib", "Türklər necə müsəlmanlaşıb" kimi bəsit mövzulardan danışır, bunları danışma ehtiyacı hiss edir. Mənə elə gəlir, bu ölkənin təhsil səviyyəsindəki problemlərdən qaynaqlanır.

--spoiler--

Oxumağa davam edirəm, çox maraqlı və anlaşıqlıdır, tövsiyə edirəm hər kəsə.

edit: vaxt-ı zamanında "obyektiv" və "xoşniyyətli" yazmışam, amma indi çox da əmin deyiləm.

exodus

Tövratın ikinci kitabı (azərb: çıxış). Musa peyğəmbər tərəfindən kölə olaraq işlədilən və "tanrının xalqı" olaraq bilinən israiloğullarıın (baxma: israelites) Misirdən çıxarılıb "vəd edilmiş torpağa" aparılmasını hekayət edir.

Hekayə Tövratda az-çox eşitdiyimiz kimi nəql edilir; israiloğullarının Misir torpaqlarında artmasından ehtiyat edən firon israiloğullarının oğlan uşaqlarının Nil çayına atılmasını əmr edir. Musanın anası isə səbəti gil ilə yamayaraq Musanı içərisinə qoyur və Nil çayına buraxır. Nil çayına yuyunmağa çıxan Fironun qızı səbətdə Musanı tapır və onun ivrit olduğunu anlayır, onu özü üçün böyütməsi üçün başqa bir ivrit qadına tapşırır. Böyüdükdən sonra ivrit qadın onu fironun qızına geri gətirir və fironun qızı ona Musa adını verir.

Böyüdükdən sonra Musa onun soyundan olan israiloğullarının çəkdiyi əziyyəti görür. Misirlilərdən biri ivrit bir kişinin vurduğunu görən anda Misirlini dayandırmaq üçün ona hücum çəkir və ölümünə səbəb olur. Firon hadisəni eşidir və Musa Firon onu cəzalandırmazdan öncə Misiri tərk edir.

Misirdən uzaqdaki soydaşları ilə birgə yaşayaraq çobanlıq etdiyi günlərdə çıxdığı dağda ona danışan alovlu bir kol görür. Yanan kol vasitəsilə Allah Musaya gedib onun xalqı olan israiloğullarını xilas etməyi əmr edir. Firon israiloğullarını azad etməyi rədd edir, lakin allahın Misirin başına gətirdiyi on bəladan və fironun vəliəhdinin ölümündən sonra, o Musaya və onun xalqına getməyə icazə verir.

Əlbəttə, hekayənin tövratda nəql edildiyi kimi baş verməsi tarixi cəhətdən debat mövzusudur və birbaşa nəql edildiyi kimi baş verdiyinə dair ciddi tarixi tapıntılar yoxdur. Xüsusilə, Misirin on bəlası, Qırmızı dənizin yarılması, qızıl buzov kimi hadisələr çox mübahisəli olanlardandır.

Çoxumuza tanış ola biləcək Dreamworks-ün Misir Şahzadəsi (Prince of Egypt) animasiya filmində işlənilmiş mövzudur.

tarixin yalan olması önyarğısı

Universitetdə birinci semestr Azərbaycan tarixi dərsinin ilk günü idi. Müəllim tanış olmaq üçün sıra ilə tələbələrdən özlərini tanıtmalarını və tarix haqda düşüncələrini dilə gətirmələrini istəmişdi. Tələbələrdən birinə növbə çatdıqda üsyankar tərzdə, "tarix yalanlarla və saxta infomasiyalarla doludur", - dedi. Əlbəttə, bir tarixşünas olaraq müəllim cavabı çox xoşlamadı, lakin açıqfikirli biri olduğu üçün oradaca tələbəyə mühazirə danışmaq yerinə, "Nəyə görə elə düşünürsən və nə kimi nümunələr çəkə bilərsən?" tərzində sual ünvanladı. Tələbə bir iki söz gəvələdi, lakin qanedici izah verə bilmədi, heç nümunə də çəkə bilmədi. Müəllim də azca ironiya ilə "tarix ilə bağlı iddialar dilə gətirən zaman, hökmən sübutlara və faktlara əsaslanmaq lazımdır" kimi bir cavab verdi. Tələbə iddiasının altında qaldı, çünki o, tarix bilmirdi, tarix bilən biri zatən o iddianı o cür dilə gətirməzdi. O, sadəcə qulaqdandolma, ordan-burdan eşitdiyi, vaxtında tarix oxumamağına və bilgisizliyinə bəraət qazandıracaq bir önyarğını üzərinə çox düşünmədən dilə gətirmişdi.

Müşahidələrimdən yola çıxaraq deyə bilərəm ki, "tarix yalandır", "əşi tarix yalanlarla doludur" və bənzəri cümlələri quranların, demək olar ki, hamısı tarixdən xəbəri olmayan, ciddi şəkildə tarix oxumamış insanlardır. Bəs tarix oxumayan insanlar bu iddiaları işlədəcək motivasiyanı haradan tapır? Məlum məsələdir ki, bu kimi önyarğı daşıyan cümlələr cəmiyyətdə şüar kimi yayılır və az qala hər kəsin ağzında bitir, bu, səbəblərdən biri ola bilər. Ümumiyyətlə, şüurlu şəkildə tarix oxumağı sevən bir xalq olduğumuza inanmıram, tarixi məlumat bazamızın mövcudluğu da məktəbdə əzbərlədilən məlumatlardan, televiziyadan və sosial mediadan (bəlkə də, ən təhlükəliləri bunlardır), qulaqdandolma məlumatlardan çox böyük ölçüdə təsirlənib. Əlbəttə, sosial mediada paylaşılan natamam tarixi məlumatlar sürü psixologiyası tərəfindən çox tez mənimsənilir. Digər bir səbəb də tarix oxumamış olmağa bəraət qazandırmaq kimi istifadə etmək ola bilər. Məs: "Tarixi oxuyub nə edəcəm, onsuz yalandır hamısı" kimi ifadələri eşidib bu qulaqlar.

Tarix dildə yalanlarla doludursa, bu zaman alternativ nədir? tarixin tədrisini ləğvmi edək? Qeyri-dəqiqlik, mənbələrdən birbaşa asılılıq tarixin təbiətindəndir. interpretesiyaların, mənbələrin 100% etibarlı və dəqiq olduğu bir tarix, məncə, mümkün görünmür. Tarix bilən insanlar zatən "tarixin yalan olması" kimi radikal bir ifadəni daha yumşaq dildə "tarixi mənbələr, mətnlər müzakirəyə açıqdır" kimi dilə gətirirlər. Yaxşı tarixçilər, ümumiyyətlə, yetərincə aydın olmayan mənbələrdən istifadə edərkən belə, mətnlərində mənbənin müzakirəli olduğu bilgisini təslim edirlər, həmin mənbəni 100% etibarlı kimi diktə etmirlər.

Bəs tarixdə yalan ola bilərmi? Bir az da spesifikləşdirsək, tarixi mətnlərdə yalan ola bilərmi? Cavab: bəli, ola bilər. Tarixi mətnlərə həqiqətdən uzaq ifadələr aşağıdakı yollarla əlavə edilə bilər:
1) Tarixçi yetərincə təcrübəli deyil, nisbətən az etibarlı mənbələrdəki məlumatı dəqiq məlumat kimi təqdim edir.
2) Tarixçi mənbədəki məlumatı qərəzlilik edərək təhrif olunmuş şəkildə mətnə əlavə edir. Çox zaman audutoriyanın maraqlarına xidmət edəcək şəkildə həqiqi faktların üstünün örtülməsi üçün bundan istifadə edilir. Bizim tarix kitablarında bol-bol nümunələri vardır.
3) Tarixçi heç bir mənbəyə istinad etmədən, öz interpretasiyasını həqiqət kimi qələmə alır. Ümumiyyətlə, literaturası, istinadları olmayan tarixi mətnləri oxumaq və kitabların üz qapağını açmaq belə lazım deyil.

"Tarixi qazananlar yazar" ifadəsi də bunun bir bənzəridir. Əslində, bu fikirlə bir qədər razılaşıram. Nəticədə, əlində güc olan dövlətlər mütləq ki, onları pis göstərə biləcək sənədləri arxivlərdən təmizləyə bilir. Düzü, saxta sənədlərin yaradılması, yəqin ki, daha çətin və riskli olardı. Yenə də, "qazanan" tərəf varsa, demək ki, məğlub tərəf də vardır (əgər soyqırıma uğramayıblarsa) və onlar da qazanan tərəf kimi öz tarixlərini yaza biləcəklər və bu iki tarixi mətnlər ton və baxış bucağına görə çox dəyişəcək; bir millət üçün fəth olan hadisə, digəri üçün işğal, biri üçün üsyan olan hadisə, digəri üçün bir azadlıq hərəkatı olaraq əksini tarixi mətnlərdə tapa bilir və bu da olduqca yayğın, təbiidir.

mədəni muxtariyyət

(baxma: cultural autonomy)

Beynəlxalq Hüquqda leqal olaraq qəbul edilmiş tərifi olmayan bir termindir. Günümüzdə müəyyən ərazidə məskunlaşmış etnik və ya dini azlığın öz mədəni, kultural funksiya, əhəmiyyət daşıyan obyektlərinin (məktəblər, mədəniyyət evləri, dini məbədlər və s.) üzərində böyük ölçüdə öz idarələrinin olması kimi başa düşülə bilər.

Azərbaycanda mədəni muxtariyyətin bilinən nümunələrindən Dağ Yəhudilərinin məskunlaşdığı Qırmızı Qəsəbənin və Udinlərin yaşadığı Nic kəndinin adlarını çəkmək olar. Qırmızı Qəsəbədə Cohor dili danışılır və dini ibadətləri yerinə yetirmək üçün sinaqoqlar var. Nic kəndində isə xristian əhali arasında udin dili danışılır və ibadət etmək üçün kilsə var.

Bu izaha əsasən, demək olar ki, Dağlıq-Qarabağda erməni əhaliyə mədəni muxtariyyət verilsə, erməni məktəblərinin, kilsələrin və digər mədəni obyektlərin fəaliyyətlərini davam etdirməyə de jure hüquqları olacaqdır.

aids denialism

science denialismin və ya təbiri caizsə, elm inkarçılığının bir nümunəsi.
(baxma: climate change denialism)
(baxma: COVID-19 denialism)

Buna bənzər şəkildə, faktlara əsaslanan bilgilərin inkarçılığının tarixi diskursda da örnəkləri vardır.
(baxma: historical denialism)
(baxma: genocide denialism)