american history x

şexsi film siyahımda ilk 15de yer ala bilecek film..baxılası, baxılması vacib olan film..filmin mükemmelliyinden söz açmayacam burda, zira heç de bele deyil, hetta tezadlı mesaj verdiyini de öne sürmek olar..tebii filmı hansı backroundla, hansı baxış nöqtesinden tehlil etdiyimiz önemlidir..
filmin ilk yarısı irqçiliye dair olduqca mentiqli deliller ortaya qoyur, ilk perde çox diqqetle işlenmişdir bu baxımdan. zennimce yeniyetmelerin, bu dövrü aşıb amma hele şexsi düşünce sistemi oturmamış insanların izlememeli olduğu filmdir. zira, mentiqli deliller ve güclü aktyorluq ile irqçilik leyhine tesir altında qala bilerler, hele de filmin son sehnesi ile..ilk perdeni deyirdim, meni qane etdi..edward nortonun o mükemmel aktryoluğu ile filmi beyenmemek elde deyil onsuz da..tutulduğu vaxt qardaşına atdığı, o qürurlı, eqoist, zefer qazanmış, xarizmatik baxışı unutmaq mümkün deyil. adam göresen neçe defe meşq edib o baxışı atmaq üçün bu da ayrı bir mövzudur..baxışdan behs etmişken derekin hebsxanada iken qaraderili dostunun onu eylendirmek üçün etdiyi hereketlere sanki vecine deyilmiş kimi, ancaq altdan altdan ve gözlerndeki o xarizmatik gülümsemeyle baxma sehnesini de vurğulamalıyam..norton heyranı bir xanıma bu adama ne zaman aşiq oldun deseniz bu sehneni vurğulama ehtimalı olduqca yüksekdi zennimce -* mence norton bu filmi olduğundan daha yüksek pilleye qaldımağı bacarmışdır, başqa birisi ile bu film bu qeder uğur getirmeye bilerdi..neyse, edward medhinden sıyrılıb filme keçek -*
filmin irqçilikle bağlı getirdiyi ferqli baxış prizması budur mence: sadece ağderililer irqçilik edir? bu faktı bütöv bir şekilde düşünerek her iki terefi de tehlil etmekde fayda var..bu güne qeder baxdığımız irqçilik haqqındakı ekser filmlerde qaraderililere yazığımız geldi, onları ezilen, hüquqları pozulmuş olaraq gördük, lakin american history x-ın verdiyi mesaj ferqlidir..bu filmde ezilen teref yoxdu, bu sebebledir ki mütleq suretde yaxşı ve pisi axtaran düşünce ve hisslerimiz film boyunca gel gedlere meruz qalır, hansı terefi tutacağını bilmir..filmin vermek istediyi mesaj da budur: postmodern ırqçilikde teref yoxdur, sadece sebebler var. dereki irqçi olmağa vadar eden sebebler kimi..bir nüansı da qeyd etmeliyem. derekin atası ölmeden süfre başındakı o sehneni. valideyn olmadan mütleq izlenilmeli olan sehnedir. mesum görünen günlük ünsiyyetin düşmençilik ve kin toxumlarını sepe bileceyini gösteren sehnedir bu..
yuxarıdakı şerhlerde derekin deyişmesini tecavüz sehnesine bağlayıblar..filmin haqqını vermeyecek qeder sethi bir analizdir. tecavüz sadece son nöqteni qoyan hadise oldu, eslinde dereke insanın bir deri renginden daha çox şey ifade etdiyini gösteren hebsxanadakı o dostu oldu..ayrıca o aktyorun da qabiliyyeti teqdire layiqdir. hele qadın kişi münasibetlerine toxununan bir sehnesi var ki öldürdü gülmekden -*
filmi izledikden sonra bir sual narahat etdi meni..bu filmden sonra hele de 14 il sonra 12 years a slave niye çekilib göresen? yazımı ironik bir gülümseme ile sonlandırıram...

güldürən qəribə yuxular

eslinde güldüren deyil, sadece qeribedi..qeribe de sayılmaz, sadece şüuraltımın elaqelendirilmiş yığınıdır..
demeli görürem ki bakı avtovagzalından ankara avtobusuna minirem, avtobusda soz6dan söhbet gedir ve baxıram ki timidus, neon, rumpeltelskin (bir proqramda bu üçlünü beraber gördüyüm ve böyük ehtimalla sözlüyün ilk qurucuları olaraq ağlımda qaldığı üçün)..yanlarına gedirem ve men lily, memnun oldum deyib tanış oluram..aştide enirik ve hara gedeceklerini soruşuram..cavabında mene gedecek bir yerleri olmadığını, hele bundan sonra baxacaqlarını deyirler..alıb bunları getirirem eve.evde mene buraya gizli bir iş üçün geldiklerini, bu işden heç kime danışmamamı, sabah gece bu iş arxasınca gedeceklerini deyirler..dikmenin ucra bir köşesinde, kimsenin getmediyi, vadi terzi ve mağara kimi bir yer varmış (çarpıtılmış dikmen vadisi -* ) heç kimin ora getmemesinin sebebi bu mağarada qeribe ve yırtıcı varlıqların olmasıymış..bu üçlünün eline bakıda bu mağarada bir xezinenin olduğuna dair bir xerite keçir ve bütün risklere rağmen o maddiyatı elde etmek üçün o mağaraya girmeyi qerara alırlar..sabahsı gün gece maşına minib yollanırıq bura..saat gecenin yarısı, şaxta ve açıq havada dolunay, her yer qar ve buz, yolun kenarında texminen 50 metre derinliyinde meteorit düşmüş kimi bir yama ve bu yamanın içinden mağaraya uzanıb geden qarlı, qaranlıq ve tehlükeli yol..bunlar maşının arxasından xizeylerini çıxarıb geyinirler (dünen kılızay metroda outdoor tvde görüb teqdir etdiyim xizekle uzun mesafeden tullanan şexs)..mene de onlarla beraber gelmemi teklif edirler, lakin ehtiyat edirem, hem de xizek süre bilmediyim üçün onları yavaşlatacağımı deyib gelmekden imtina edirem ve onları gözleyirem..bunlar bir bir o hündürlükden atlanırlarlar ve sürüşe sürüşe mağaraya doğru yol alırlar..bir müddet sonra qeribe heyvan sesleri eşidirem ve mağaradan çıxan yolun üstünde xeyal meyal timsahla it arası yaratıqlar görürem (harry potter oyunundakı o sürünen yırtıcılar)..qarışıq halda insan ve yaratıq sesleri eşitdikden sonra panik bir halda ora bura qaçıram ve sonunda maşına oturub eve qayıdıram..sabaha qeder düşündükden ve evin içinde çırpınıb durduqdan sonra sabah qezetleri ile o xeberi görürem.."üç azeri arkadaş-neon, timidus, rumpeltelskin-dikmen mağarasında parçalanmış (üzr istirem -* ) halde bulundu.."sözlüyü açıram her şey bir birine deyib. birden mene zeng gelir ve emniyyetden olduqlarını, bu işde şübheli olaraq görüldüyümü deyirler..telefonu bağlayaraq bir anlıq heyatımın sonrakı qismini düşünürem..izah etmekde çetinlik çekdiyim o derin düşüncelerin tesirinden bir qeder xilas olandan sonra oturmuşdumdivandaya zeng edib her şeyi başa salıram (hemsöhbetin olan bu yazarı uzun zamandır sözlükde görmediyimin tesiri) (buarada bu yazardan xeberi olan varsa mene yazsın zehmet olmasa)..sağolsun ilk avtobusa atlayıb gelir..o arada iki dedktiv evime gelir ve meni sorğuya çekirler (iki gündür sol framede se7en filmini görüb haqqında şerh yazmaq isteyib tembellik etdiyimin tesiri)..çölde bir yerde oturmuşdumdivanda ile görüşürük ve sakit olmağımı, dedektivlerin elinde heç bir sübut olmadığını ve yalnış bir heyecanın sadece özüme zerer vereceyini deyir, xeyli sakitleşdirir...

müthiş bir baş ağrısı ile oyandım..(baxma: geştaltın açıq qalması ) -*

modern times

yarı sesli bir chaplin klassikası, charlienin sesli ilk filmi ve hetta chaplinin öz sesini eşitdiyimiz film..elbette ki filmi maraqlı qılan sadece sesden ilk defe istifade olunması deyil, hetta tamamen bu deyil, 78 il evvel kapitalizme yönelmiş açıq, dramatik ve satirik tenqiddir..ssenari ve mövzu etibarile size sıradan ve alışılmış gele biler..lakin unutmayın, chaplin bu filmi lente aldığı 1930lu illerde kapitalizmin tenqidine dair elde çox az qaynaq var idi, kütlelerin tesirlene bileceyi vizual bir şey ise tamamen yox idi..hetta kapitalzmin ne olduğunu bele bilmeyen insanların dövrü idi..o illerde sizin bildiyiniz bütün o iqtisadi nezeriyyeler, sosial paradiqmalar bu günkü qeder yerine oturmamış, bir qismi de hele elme daxil olmamışdı..ona göre sizden xahişim modern zamanları bunları göze alaraq izleyin...

--spoiler--

"modern zamanlar senaye ve ferdi teşebbüsün hekayesidir..insanlıq xoşbextliyi tapma uğrunda mübarize aparır"-film bu yazılarla başlayır...arxasında ekrana güdülen qoyun sürüsü verilir ve bunu ardınca da metrodan bir birini iteleyerek çıxan, işe telesen insan sürüsü...sadece bu iki sehneden bele filmin vereceyi mesajı anlamaq mümkündür, lakin telesmeyin, chaplinin bütün o mükemmel sehnelerinin izlemeden keçmek fikrindesiz? eger beledirse kapitalizmin en çirkin, insanlığın ac ve ümid dolu üzünü gösteren sehnelerden imtina etmiş olacaqsız..meslen bellows (sehv xatırlamıramsa) aletinin ne işe yaradığından heç xeberiniz olmayacaq, charlienin ne usta bir skater, nece qüsursuz bir pandomim senetkarı olduğundan da xebersiz qalmış olacaqsız..

--spoiler--

filmin mövzusu birbaşa ve açıq bir şekilde kapitalist sistemin ifşası, bütün pisliklerinin ortaya çıxarılmasıdır..bu filmle chaplin kommunist düşüncelerle ve propaqanda ile günahlandırılmış ve amerikanı terk etmişdir..isteyerekmi yoxsa zorlamı o haqda melumatım yoxdu, amma terk etme mecburiyyetinde qaldığı bir gerçekdi..
filmin diger önemli qehramanı o dövrde chaplinin xanımı olan paulette goddarddır..gözel oynamıştır, mimikalar teqdire layiqdir..lakin, öz yaşı ile rol yaşı arasında bir açıq var fikrimce..zira filmin sonlarına doğru bu qizcığazın uşaq şöbesi terefinden axtarıldığına dair bir sehne görürük, gel gör ki paulette 18 yaşın aşmış görünür...ne deyirsiz chaplin bütün o dırdırlara dayana bilmeyib heyat yoldaşına baş rol vermiş ola biler? -* derdim charlie ile deyil eslinde paulettaya gözel deyenlerledi böyük ehtimalla -*

izlenesi filmdir efendim, the great dictatora keçmeden izlenesi...

sunset blvd

1950 istehsalı, sevilmese de izlenmeli olan, ara ara qorxu filmlerini xatırladan, hollywood tenqidini, narsizmi, femme fataleni, eşqi ele alan bir eser..izledikden sonra xoş duyğular yaratmasa, hetta bunun eksine gergin bir abu hava verse de billy wildere hörmet beslememek elde deyil..zira, ele aldığı mövzu, aktyorluq qabiliyyeti, dialoqları ile zamanına göre aşmış bir filmdir..

--spoiler--

filmi izlenmeye deyer qılan en önemli şey şertsiz gloria swansonun aktyorluq qabiliyyetidir..rol adıyla norma sessiz film dövrünün en meşhur aktrisalarındandır, lakin sesli film zamanına keçildiyinde yaşlanması ile de unudulmuş ve özünü sunset bulvarındakı malikanesine hebs etmişdir. burada dünyaya qapalı bir heyat terzi keçirir, özünü hele de her kesin sevdiyi bir ulduz zenn edir..son derece eqoist, kaprisli, narsist bir şexsiyyete bürünmüşdür ve yeni film senayesini görmezden gelerek onu alçaldır..

--spoiler--

swansonun bu rolu bu qeder mükemmel bir şekilde oynaması (zira bu rol insanı cidden gergin saxlayır ve ikrah hissi oyandırır) onun heqiqeten de sessiz film dövrünün önemli aktrisalarından olması ile izah edile biler.bir növ özünü oynamışdır deye bilerik gloria üçün..zaten filmde de bellidir. sanki hele de sessiz film oynayır, jestler , mimikalar, dialoqlardan daha önemlidir bu rolda. hetta norma bir dialoq esnasında sonradan replik olan bele bir cümle (yadımda qaldığı qeder) işletmişdir: dialoqlara ehtiyac yox idi, mimikalarımız her şeyi ifade edirdi...

--spoiler--

hadiselerin diger ucu heyatını ssenari yazaraq qazanmağa çalışan, zamanın film senayesine göre istedatsız sayılan metin yazarına dayanmaqdadır..genc senaristi oynayan joe ( william holden) bir tesadüf neticesinde norma ile tanış olar ve hadiseler belece sürüb geder...


--spoiler--
william da gloria kimi filmde bir növ özünü oynamışdır..zira, yaradıcılığının ilk illerinde çox da ses getirmeyen ssenariler yazdığı bilinir..oynadığı roldan behs ederken sevdiyi qıza bu "iltifatını" xatırlamamaq elde deyil: "teze alınmış bir maşın kimi qoxursan". kişilerin maşın sevdasını sert bir şille kimi insanın üzüne vuran o cümle...

--spoiler--

filmde en önemli rollardan biri de normanın qulluqçusu maxın üstüne düşür ( erich von stroheim)..max sadiq bir qulluqçu olmaqla hem de sessiz ve delicesine seven bir aşiqdir.. yene diger iki aktyor kimi eric de özünü oynamışdır filme..zira, eric de eslinde sessiz film dövrünün rejjisorlarından olmuşdur ve hetta swanson yaradıcılığının ilk illerinde onunla beraber çalışmışdılar..

--spoiler--


billy wilder dünyagörüşü ile zamanın seddlerini yıxmağı bacarmış, şişirdilmiş, eslinde ise içinde cürbecür oyunların döndüyü hollywood xülyasını bütün gerçeklikleri ile gözler özüne sermişdir..filmi izledikçe eslinde amerikan filmlerinin o dövrde özünütenqid ile beslendiklerinin ve indi olduğundan çox daha qabağda olduğunu görür insan..

not: spoilerlerin harda başlayıb harda bittiyini size buraxarım -*

rear window

tek bir yerde çekilmiş filmlerin en yaddaqalan klassiklerindendir..deqiq melumat olmamaqla beraber sadece iki kamera ile çekilmişdir..az vesaitle ve dar bir mekanda bele bir eser ortaya çıxarmaq ise şübhesiz alfred hitchcockun ustalığı ile bağlıdır..sujet xettinden ve dialoqlardan da gördüyümüz kimi alfred sadece işinde usta biri deyil, hem de yetkin bir müşahideçi, insanlararası münasibetleri analiz etmeyi seven biridir. zira film mence sadece insanların digerlerinin heyatını teşhir edercesine müşahidesinden başqa insanlararası münasibetleri de ele almaqdadır..filmin başından sonuna jeff ile lisanın, yeni evlenmiş genc cütlüyün, ortayaşlı uşaqları olmayan, onun yerine it saxlayan cütlüyün, 40 yaşlarındakı yalnız senetçinin, yalnız qadın adlandırılan orta yaşlı qadının, genc ve gözel balerinin, yaşı 60ı ötmüş yalnız qadının münasibetleri bunu destekleyir..sözlü ünsiyyet olaraq sadece jeffin evindeki dialoqlara şahidlik etmiş olsaq da rejissor bize ele bir vizual imkan yaratmışdır ki qarşı ve yan binalardakı heyat terzlerini aktyorların da yetkin bacarıqları ile (hereketlerden öte mimikaların gücü de olduqca önemli idi) olduqca açıq bir şekilde göre bilirik..eslinde filmi izlerken biz de jeffle beraber teşhir derecesinde bir müşahideçi mövqeyine düşürük..


--spoiler--

filmi maraqlı qılan diger bir xüsusiyyet tebii ki nostaljik bir abu havada olmasıdır..1950lerde new yorkda bir mehellede cereyan edir hadiseler..baş qehramanımız jeff bir fotoqrafdır ve sehv elemiremse maşın yarışlarını çekdiyi bir vaxt qeza neticesinde ayağını qırır..belece evde qalmağa mehkum olmuş jeffin tek meşğuliyyeti senetine de uyğun olaraq açıq pencereler arxasından dördbucaq şeklinde olan mehelleni, qonşuları müşahide etmek olur..olduqca isti yay günleridir ve mehelledeki her kesin penceresi açıqdır, evlerin içi görülür..rejjisor seher axşam bütün pencerelerin perdesiz olaraq açıq qalmasını havanın isti olduğuna dair simvollar göstererek ve dialoqlar qoyaraq esaslandırmışdır..jeff pencereden baxarken bir gün qeribe bir hadiseye şahid olur ve hadiseler bu esnada sürüb gedir..

--spoiler--


filmden behs ederken grace kellynin gözelliyini ve çekiciliyini vurğulamamaq bir qız üçnün ancaq qısqanclıqla izah edile biler..qısqanc olmadığımı bildirmek üçün de ( az buçuk yalan her kesde var) gracein uzun ve ince vücudunu, böyük ehtimalla 55 sm keçmeyen belini, qırmızının en baştan çıxarıcı tonlu pamadalı dodaqlarını, asi ve özüne inamlı hereketlerini vurğulamaq mecburiyyetindeyem..ayrıca gracenin filmde geydiyi paltarların modelyeri kimdise gözlerinden öpmek isteyirem (herçend indi sümükleri bele çürümüş olmalıdı)..rol adıyla lisanın eks cinsi nece istediyine (her anlamda) ve bunun üçün neleri etdiyine şahid oluruq..eslinde bir sosyete qızı olan lisa jeffi elde etmek üçün o narin hereketleri bir yana qoyub bir anda dedektif olub çıxır..lisa jeffi evliliye razı etmek fkrindedir ve bunun üçün filmin sonunda da gördüyümüz kimi maraq dairesinde olmasa da himalaylara aid kitab bele oxumaqdadır..herçend jeff yuxuya dalar dalaz kitab bir yana atılıb moda jurnalı oxunur..böyük ehtimalla lisa jeffin bu inadını ve duruşunu sevmekdedir, etrafında dolanan kişilerden ferqli birini görmek isteyir ve bu da tebii ki onun her istediyini etmeyen jeffdir..buarada graceden behsetmişken james stewartın (jeff) da karizmasından behs etmemek haqsızlıq olardı..

velhasıl diqqetli olaraq, detallara fikir verilerek izlenildiyi halda sıxmayan, eksine keyf veren, insana qonşu evini gözetlemek hevesi veren, lakin bağlı pencereler ve örtülü perdeler ile bu hevesin içinde qalmasına sebebiyyet veren klassikdir...

dead poets society

insana xeyallarının arxasınca düşmek hevesi veren, lakin bir yandan da qurulmuş sisteme qarşı gelsen zererli çıxarsan mesajını veren, bununla beraber bir robin williams filmi olduğu üçün xoş bir dad buraxan, ferqli müellim, ferqli tehsil sistemi mesajını veren filmlerin referans aldığı klassik..xoş bir dad buraxır dedim, lakin izledikden sonra tezadlar zehni narahat edir..madem bu qeder azad olacağıq, cemiyyetin normlarına mehel qoymadan arzularımızın arxasından bele heyecanlı şekilde qaçacağıq buna mövcud qelibleşmiş münasibetler sistemini yıxmadan ne derece nail ola bilerik?

ağır spoiler var:

keatingin telebelerine verdiyi mesaj budur: "carpe diem"- yeni yaşadığın günü qavra..heyat qısadır bu müddet içinde başqalarının deyil öz arzularının arxasınca düş..lakin mövcud sisteme de qarşı çıxma..film bitince insanı narahat eden düşünce de budur..bes nece??
atasının israrı üzerine hekim olmağa qerar vermiş lakin keatingi ve ölü yazarlar derneyini tanıdıqdan sonra eslinde aktyor olmaq istediyini qavramış neil ailesine qarşı gelmediyi üçün intihar edir filmde..gerçi bu intihar hadisesi gedişata uyğun deyildi mence..niye deseniz neil son derece özgüvenli, sosial ve eylenceli biri kimi tesvir edilmişdi bütün film boyunca..bu tip aniden intihar qerarı verecek biri deyildi, hele de bele bir sebebden dolayı..neyse, neil intihar edir, charlie mektebden qovulur ve ölü yazarlar derneyini tekrar canlandıran diger 5 telebe keating eleyhine ve neilin ölümünden mesul olduğu üçün zorla da olsa erize verib altına imzalarını atırlar..ve keating mektebden qovulur..bir ovuc telebenin qurduğu xeyallar puç olub gedir, heyatını istediyin yönde qurma hevesi de yeniyetmelikden etibaren qalın ve keçilmez seddlerle qarşılaşır..mene deye bilersiz ki son sehnede keating sinif otağını terk etdiyi vaxt todd ayağa qalxıb partanın üstüne çıxaraq eslinde derqli baxiş prizmasını öyrendiyini ve heç neyin boşa getmediyini isbat etdi, amma soruşuram size bu reallıqda neyi deyişdi? elbetde ki todd ve digerlerinin heyatında tesirli olacaqdır, lakin akademiyadan çıxarılmamaq bahasına her şeye razı olacaqlar, üstelik yeniyetmelik çağında sevdikleri bir dostun xeyallarının arxasından getdiyi üçün intihar etdiyi gerçeyi ile qarşılaşdılar ve bu tarvma qaçınılmazdır...
bu sebebden filmin verdiyi mesaj tezadlıdır..lakin izlemeye deymezmi? elbette ki deyer..hardasa her cümlesi replik, her sehnesi mükemmeldir..parçalar qüsursuzdur, problem bütündedir...