ağalar məmmədov

bilmədiyi şeylər haqqında danışan, diqqət çəkməkdən xoşlanan, təəssüflər olsun ki, türkiyə'dəkilərdən qurtulmaq istərkən azərbaycan'da da törədiyini gördüyüm milət, din və adət ənənə düşmənlərinden.

diqqət ediniz, tənqid yaxud inanmamak demədim, "düşmənlik" dedim. səbəbi də budur ki, ağalar məmmədov'un yazdıqları sağlam bir düşüncə ilə əldə olunan nəticələr deyil, inandıqlarına başqalarını da ikna edə bilmək üçün edilmiş cəhddən ibarətdir, zorlamadır, tutarsızdır, pis niyyətlidir, bəzi vaxtlar da yalandır. nəisə, gəlin, biz ona qarşı xoş niyyət göstərərək sadəcə cahil olduğunu qəbul edək. belə olan halda bizə düşən, cahilin cəhalətini aradan qaldırmaq olur. elə tam da bu səbəblə məmmədov`un 2015 mayında meydan.tv internet saytında yayımladığı "azərbaycanlıların “türkiyəcə” danışmaq və yazmaq sevgisi" adlı yazısına mövzunun mütəxəssisi (türkolog) olaraq bir cavab yazmışdım. bunu sözaltı'nda paylaşmağın uyğun olduğunu düşünürəm.

"hörmətli məmmədov, verdiyiniz misallardan bir qismində haqlı olmaqla bərabər, bəzilərini sırf iddianızı gücləndirmək üçün, sözün kökünə və yaygınlığına baxmadan almışsınız.

1. "“birdən”, “lapdan” sözlərimizi istəməyib, “ansızın” sözünü yumurtlayıblar". "birdən" sözü də türkiyə türkcəsində yayğın olaraq istifadə edilir. "lap" sözü de ləhcələrimizdə, şivələrimizdə mövcuddur. ansızın sözü isə "yumurtlanmış" deyil, "törəmə" bir sözdür: an (isim kökü)+sız (isimden isim düzəltmə şəkilçisidir, vəzifəsi:yoxluq)+ın (i.i.y.e) indi bu sözün harası səhvdir? yaxşı, bir anlam üçün üç sözün mövcud olmağının nəyi pisdir?

2. “başlıca” sözümüzdən xoşları gəlməyib, “önəmli” sözünü yaradıblar" tamamilə yanlışdır. başlıca sözü türkiyə türkcəsində mövcuddur.

3. "“seçki” sözümüzü bəyənməyib, “seçim” sözünü yaradıblar" bu da yanlışdır. türkiyə türkcəsində seçki sözü "güldeste", "antoloji" mənasını verir. indi, bu sözü "səs verməklə seçmək" anlamında genişlətmək yerinə əvəzində başqa söz düzəltmək yanlışmıdır? bundan başqa, törəmə olan "seçim" kəliməsi də doğrudur. seç (fel kökü)+i+m (i.i.y.e). buna bənzər söz düzəltmələr yayğındır.

4. "“açar” sözümüzü götürməyib, farsın “anahtar” sözünü götürüblər" bu misal de yanlışdır. açar, əski anadolu türkcəsində mövcuddur. yəni sadəcə azərbaycan sahəsinə aid deyildir. ayrıca, tdk (-türk dil qurumu-) özləşdirmə (kökə qayıdış, dili təmizləmə) hərəkatı əsnasında bu sözü canlandırıb sözlüyə daxil etmişdir. bkz.: tdk müasir, işlək türkcə sözlük.

indi əsl məsələyə gələk. məlum olduğu kimi, dillər arası alış-veriş çox təbiidir. əsas məsələ, bu alış-verişin daha çox hansı dillərdən olduğudur. türkcə (burada azərbaycan və türkiyə sahələrinin ikisini də nəzərdə tutmuşam) ingilis, fransız, alman, rus, ərəb, fars v.s. alacağı sözlərin hamısının qarşılığını öz dilində düzəltməyə qadirdir. bunun yanında -istər inanın, istərsə də inanmayın- din və bunun çevrəsinde şəkillənən bir mədəniyyət var. dili də ərəbcədir. bu dildən sözlər alınmasında bir problem varmı? türk dil inqilabının xətası, qüsuru çoxdur amma bunu (görünən o ki, var olan) türkiyə nifrətinizə material edəcəyiniz yerinə, azərbaycan türkcəsinə saplanan rusca (diqqət edin ərəbcə və farsca demirəm) sözlər üzərində dursaydınız daha yararlı olurdu.

skolioz

skolioz: onurğa sütunu əyriliyi xesteliyi. eski yunancada "kavis, eyrilik" manasındaki kelimeden gelir.

skolioz və biz, çamlıca'dakı babamız

dörd il öncə bir səhər, yatağımda sanki donmuş haldaydım, yataqtan qalxmağa çalışsam da bacara bilmirdim. sonra atam qucaqladı, qaldırdı və xəstəxanaya getdik. bir rentgen çəkdilər və dərhal diaqnoz qoydular: skolioz. mən də, atam da, anam da bu sözü ilk dəfə eşitmişdik. doktor da üz ifadəmizdən anlamadığımızı hiss etmiş olmalıdır ki, qısaca izah elədi. mənim üçün narahat olacaq bir şey yox idi, uzaqbaşı 10 dərəcə əyrilik vardı. bu skolioz belə sayılmazdı. mən "əşşi, bu nə təhər xəstəlidir, dərmanı yox, müalicəsi yox." deyirdim. mənə tövsiyələri "idman elə,üz, tullan." kimi heç sevmədiyim fəaliyyətlərdi. bu hadisənin ardından bacım da öz skoliozunu kəşf elədi. onda təxminən iyirmi dərəcə imiş. lakin mənim kimi yola vermədi. idmanlarını edir, üzürdü. tədbirli bir xəstə idi. bilmirəm siz də edirsinizmi? bir xəstəliyə tutulduğunuz, ya da onu eşitdiyiniz zaman internedə nəyi var araştırma edib nə var nə yoxsa oxumağı deyirəm. mən də belə elədim və skolioz kəliməsinin etimologiyasına qədər hər bir təfərrüatını öyrəndim. öyrəndiklərimdən ən mühümü xəstəlikdə irsiyyətin əhəmiyyəti idi.

qohumlarım arasında bu lənətəgəlmiş skolioza səbəb olanı tapmağa çalışırdım. və tapdım. doxsan iki yaşındakı babam. bu işə baxınız ki, arada bir onu "yoxlayan" bel ağrılarından başqa heç bir şikayəti yox imiş. tək maraqlandığı isə sadəcə sağ çanaq sümüyünün ucunun hara itdiyi imiş. onurğası əyildiyi üçün sol çanaq sümüyü xaricə doğru, sağ çanaq sümüyü isə içəri doğru. bundan ötrü bel qayışı, sümük üzərində qalmırmış. bir gün bu xəstəliyi açıqlamağa çalışdım, "baba, bax, qozbellik kimi, yəni bir yana əyilirsən." vs. vs. anlamadı, "xəstə olsam belə əhəmiyyəti yoxdur." tərzində cümlələrsə söhbəti bağladı. insan bəzən elə bu cür qəmsiz ola bilməlidir.

azərbaycanın suriyalı qaçqın almaması

məqsədəuyğun bir tətbiqdir. əvvəlcə də yazılmış, azərbaycanın bir milyon qaçqını və işğal altında torpaqları var. dahası azerbaycan dövləti, öz vətəndaşları üçün keyfiyyətli bir həyat təmin edə bilər m? adama deməzlər mi "keçəl başa şimşir daraq" deyə. bu səbəblə azerbaycan simvolik olaraq 1000-2000 immiqrant alsa kafidir.

indi gələk türkiyəyə. dövlət sağlam həyat şərtləri suna bilmirsə üstünə üstlük kömək vəzifəsini əksəriyyətlə xalqın üstünə atırsa, immiqrant deyə gələnlərin bir qismi həddini bilmir və vilayətləri ictimai və iqtisadi istiqamətdən qarışdırır, tənbəllik edir, cinayət işləyir isə biz də almayaq; yaxud yaxşısını seçib alaq. pisini də suriyaya şutlayaq. elə deyil mi?

waffle

bir günlük sahifesinden...

"istiklal'de galatasaray lisesi girişinin qarşısında bir bufete getdim. 'bu vafıl, vafıl dedikləri şey nə imiş? bir yeyək.' deyib sifarişi verdim. vafıl medhiyelerini çox kerre eşitmiş, lakin heç yeməmiş, hətta yaxından belə görməmiş olduğumdan sifarişimizi hazırlamaqda olan adamı seyrə başladım.

çiçək formasında üzərində bilməm neçə min səfər marqarin gezdirilip onun yanmasıyla iyrənc bir hala gəlmiş, pis, tost maşınına bənzər bir alət. çiçək formasındakı metalın tam ortasına dolçaya krem ​​rəngi bir maye tökdü. maşını bağladı. bir neçə dəqiqə sonra bu maye murdar idi, çörək-varı bir şey oldu. herifçioğlu, bunun üzərinə çokokrem, bitter şokolad, karamel nə tapdısa sürdü. ardından arzuya görə çiyələk yaxud banan doğradı. sonra tortların üzərinə serpiştirilen şirniyyatların ovuc ovuc götürüb üzərinə səpdi. onu bir gözəl dürüm etdi, əlimizə verdi.

bir başqa kimsənin nəzərində adi bir alverdən başqası olmasa da; mən vafılı aldığımda çox həyəcanlıydım. 'görəsən batırmadan yeyə bilərəmmi? hardan başlamalıyam? bunu yemənin özünə xas ədəb u kavaidi vardırmı? ilh.' sualleriyle zihnim məşğul idi. hər nə qədər görünüşü cazibədar olmasa da ləzzətli olduğuna inanırdım. üst mərtəbədə bir masa tapıb oturduq. bir bite aldım! oh mon dieu! sanki sabun dişlemişim kimi kimyəvi və ağızdakı bütün hissi iflic edən bir dad. "çörək" deyə bəhs etdiyim, üzərində hər şeyin şorba olduğu xəmirdə ağır bir yumurta dadı. vafılları hazırlayanın doğradığı bir dənəcik çiyələk insanı bayıltacak dərəcədəki şirinin qarşısını ala bilmirdi. şagird halımla bu zıkkıma verdiyim 7.5 livre (2013 ili puluyla) mənə böyük gəlir; o qədər pul vermişkən yarıda buraxmağa, zibilə atmağa gönlüm əl vermirdi.

nəhayət oflaya puflaya bitirdim. amma ağzımın dadı itdi, yüksək şəkərdən olsa gərək başım ağrıdı, dengem pozuldu.

osmanlı türkçesinde özet: "hülasa-i kelam, vafıl nam pür-sükker ta'am medholunduğu kadar leziz olmayup; ancak matbah-ı türkî'nin güzide tatlularından bî-haber, bî-baht u cahillerce mergûbdur."

ahmet hamdi tanpınar

xx. əsr türk ədəbiyyatının ən əhəmiyyətli şəxsiyyətlərindən əhməd həmdi tanpınar, 26 iyun 1901'də istanbul'da doğuldu. atası hüseyin fikri əfəndinin məmurluğu səbəbiylə siirt, kərkük, antalya vilayətlərində yaşamış olan tanpınar, ortaöğrenimini antalya liseyində tamamladıqdan sonra, 1919-ci ildə istanbul darülfünunu ədəbiyyat fakultəsinə qəbul edildi bu fakültədə yahya kamal beyatlı'nın şagirdi oldu. dostluqları da bu sıralarda başladı.

tanpınar'ın yahya kemal beyatlı ilə tanış olması, həyatından dönüş nöqtəsi olmuşdur. illərcə fransada qalan və fransız intellektual ətraflarında olan sənət anlayışını və dünya görüşünü inkişaf etdirən yahya kamal, tanpınar'ın estetik anlayışında, mədəniyyət və mədəniyyət təsəvvürlərinə görə təsirli oldu. istanbulun müxtəlif səmtlərində etdikləri gəzintilər, tanpınar'ın istanbul'u bir mədəniyyət və tarix merceğinden kəşf etməsini təmin etdi.

tanpınar'ın ilk şeiri universitet illərində çıxdı. iyul 1920-ci ildə oxucularla buluşan "musul akşamları" şeirində, üzerinde təsirli olacaq mövzuların ilk izlərini görmək mümkündür.

yəhya kemal'in liderliyində çıxarılan "dergâh" jurnalında 1921-23 illəri arasında 11 şeiri yayımlanan tanpınar, şeyhi'nin "hüsrev ü şirin" məsnəvisi haqqında hazırladğı bitirmə teziyle ədəbiyyat fakültəsindən məzun oldu. eyni il ərzurum liseyinə ədəbiyyat müəllimi olaraq təyin edildi. 1925-ci ildə konya liseyinə təyin oldu. 1927-ci ildə ankara kişi liseyinə təyin edildi. 1930-32 illəri arasında qazi tərbiyə institutunda ədəbiyyat müəllimliyi edərkən digər tərəfdən ankara kız və erkek liselerində dərslər verdi.

tanpınar'ın anadolu'dakı məmurluq təcrübəsi, sənət və mədəniyyət anlayışında təsirli olmuşdur. yüksək duyğu qabiliyyəti və mükəmməl üslubla qələmə aldığı beş şəhər, bu məmurluq dövrünün əsəridir, demək səhv olmaz. konyada olduğu sırada klassik türk musiqisi ilə tanış olmuş, ankarada qazi tərbiyə enstitüsü'ndeki mühit və klassik qərb musiqisi arxivi onun bu musiqisi kəşf etməsini təmin etmişdir. tanpınar, irəliləyən illərdə roman, hekayə və sınaqlarında hər iki musiqi növünə də yöndermede tapılmış, xüsusilə mahur bəstə romanında klassik türk musiqisi baş rolda olmuşdur.
anadolu'da müəllimlik etdiyi sırada şeirdə istədiyi nöqtəyə erişemediğini gündəliklərində yazan tanpınar, mümârese üçün şeirə iş xərcləməyə davam etmiş, 1926-28 illəri arasında səkkiz şeiri çap olunmuşdur. ilk yazısı 1928-ci ildə həyat jurnalında çıxmışdır.

fransız dilini mükemmelen bilən tanpınar'ın ilk tərcümələri 1929-cu ildə nümayiş olunan e.t.a hoffmann'dan "kremon kemancısı"dır.

1930-ci ildə dostluğu vəfatına qədər davam edəcək ahmet kutsi tecer ilə ankara'da "görüş" jurnalını çıxarmağa başladı.

1932-ci ildə kadıköy lisesi'nə təyin edilərək istanbul'a dönən tanpınar, ahmet haşim'in ölümü üzərinə 1933də sənaye-i nəfisə məktəbində estetik və mifologiya hocalığına başladı. istanbulda bütün diqqətini ədəbiyyat üzərinə sıxlaşdıran tanpınar'ın kitab halında nəşr edilən ilk əsəri tevfik fikret antolojisidir (1937).

1939-ci ildə dövrün maarif vəkili hasan ali yücel'in əmri ilə istanbul universiteti ədəbiyyat fakültəsinə doktoruna olmadığı halda 19. əsr türk ədəbiyyatı müəllimi olaraq təyin edildi. yücel'in ısmarladığı və xix əsr türk ədəbiyyatı tarixinə bu dövrdə hazırlamağa başladı. iki dəri olaraq hazırladığı əsərin yalnız birinci cildinin yayımlanmış olması, bütün ədəbiyyat tarixçiləri tərəfindən böyük bir itkin olaraq görülməkdədir. tanpınar, özündən əvvəl türk ədəbiyyatında heç tutulmamış bir yola girmiş, yalnız ədəbiyyat tarixini yazmaqla qalmamış, ədəbiyyatın cəmiyyət və cəmiyyətlə əlaqəsi üzərinə də əyilmiş, özünə xas üslubuyla bu gün dahi təməl qaynaq olan bir əsər ortaya qoymuşdur.

1941-ci ildə ən məşhur şeiri "bursa'da zaman" ilk dəfə bursa da "hülya saatleri" adıyla "ülkü" jurnalında nümayiş olundu.

1942-ci ildə maraş millət vəkili olaraq türkiye büyük millet meclisi'nə girən tanpınar, 1946 seçkilərinə qədər bu vəzifədə qalmışsa da heç bir zaman siyasətdə aktiv bir kişi olmamışdır. milletvekilliğinin ardından bir müddət orta tahsil müfəttişi etmiş, güzel sanatlar akademisi'nde estetik dərsləri okutmuş, sonra istanbul universitetindəki vəzifəsinə dönmüşdür. 1943-cü ildə "abdullah efendinin rüyaları" hekayə kitabı nəşr olunmuşdur.

heç evlənməyən lakin çox dəfə aşiq olduğu bilinən tanpınar, ağrıyla dolu bir eşqin gücü ilə 1948-ci ildə dinclik romanını qələmə almışdır. roman, respublika qəzetindəki ayrılığın tamamlanmasının ardından 1949-cu ildə kitab halında çap olunmuşdur. səhnənin xaricindəkilər isə 1950-ci ildə yeni istanbul qəzetində ayrılıq edilmişdir.

ilk avrupa təcrübəsini, ədəbiyyat fakültəsinin ayırdığı təsisat ilə 1953-cü ildə yaşayan tanpınar, günlüklərində, avropanı görmək üçün gec qaldığını etiraf etmişdir. türkiyə'yə qayıtmasının ardından 1954-cü ildə türkcənin ən böyük istehza romanlarından qəbul edilən saatları nizamlama institutu yeni istanbul'da tab edilmiştir.

1955-ci ildə ikinci hekayə kitabı yaz yağışı nümayiş olunmuşdur. 1957-58 illəri arasında respublika qəzetindəki yazılarına ağırlıq vermişdir. 1959-cu ildə rockefeller bursuyla təkrar avropaya getmişdir.
türk ədəbiyyatında məhək daşı olan romanlarına ve şaheseri olan ədəbiyyat tarixinə baxmayaraq, tanpınar özünü əvvəlcə şair olaraq qəbul etmiş və birinci işi olaraq şeiri görmüşdür. lakin, dövründə yəhya kamal'ın ədəbiyyat ətraflarında qurduğu hakimiyyət və deyim yerindədirsə sürdüyü səltənət, təbiət etibarilə utancaq və naif olan tanpınar'ın şeirlərini kitaplaştırmasına mane olmuş və tanpınar, şeirlərini yəhya kamalın ölümünün ardından 1961-ci ildə təvazökar şəkildə "şeirlər" olaraq adlandırdığı kitabda toplamışdır.

ömrünün son illərində xəstəliklərindən şikayət etmiş olan tanpınar, 24 yanvar 1962-ci ildə vəfat etmişdir. qəbiri, istanbul'da aşiyan qəbiristanlığında müəllimi və dostu yəhya kamal'ın yanındadır. mezar daşında "ne içindeyim zamanın" şeirindəki bu misralar yazılmışdır: ne içindeyim zamanın / ne de büsbütün dışında.

həyatı boyunca, anlaşılmamaktan və "sükut sui-qəsdi" ndan şikayət etmiş olan tanpınar, haqq etdiyi marağı 1970-ci illərdən sonra görməyə başlamış, universitetdə birlikdə çalışdığı türk ədəbiyyatı professoru mehmet kaplan və şagirdləri pejmürde haldakı romanlarını kitaplaştırmış, dağınıq yazılarını yığmışlardır. bir çox âlim tanpınar və əsərləri üzərinə çalışmışdır. tanpınar'a yönələn maraq, 2000-ci illərdə hız qazanmış və haqqında çox sayda kitab, məqalə yazılmış; simpoziumlar və panellər təşkil edilmişdir.

(baxma: copy paste değil alın teri)