4 ildir soz6-da yazıram. Ondan əvvəl də yazıları oxuyardım. Həmin bu illər ərzində sözlüdəki yazarlar ya lap əvvəldən burada olanlar artıq soz6-yla bütövləşmiş yazarlar ya da yenilərin postları olurdu. Tendensiya dəyişmirdi. Vaxt keçdikcə sözlükdə aktiv post paylaşan yenilərin çoxu ya sözlüyü buraxır ya da mənim ki 4-5 aydan bir sözlük yadına düşəndən düşənə yazı yazı yazırlar. Açığı nə yalan deyim sözlüyə hər dəfə girəndə eyni hisləri yaşadır insana. Yazarlar dəyişir amma sözlük eyni olaraq qalır. Bəlkə də sözlüyün "great" halı elə bu halıdır. sifarişi verən: Derek
bugün etibarilə son əsas qalaları raqqada da məğlub oldular. artıq dağınıq halda bir neçə qəsəbədə, kiçik şəhərdə qalıblar. bütün neft quyuları, biznes kanalları əllərindən çıxıb, de-fakto məğlub hesab edilirlər. amma əsas maraqlı və bölgə üçün həlledici gedişlər bundan sonra başlayacaq.
gəlin yaxın şərqin bundan sonrakı keçəcəyi zaman kəsiyinə post-isis deyək. bundan sonrakı suriyanın taleyi necə olacaq, əsas məsələ budur. ilk növbədə onu qeyd edək ki, suriyanın torpaq bütünlüyü iran, rusiya, çin kimi dövlətlər tərəfindən dəstəklənir. ümumiyyətlə əsəd rejimi nə qədər qaniçən, cinayətkar bir rejim olsa da, son illərdə işidə qarşı "mübarizə"sinə görə babat sempatiya qazandı dünyada. nəinki dövlətlərdən, hətta əksər insanlar tərəfindən bu sempatiya göstərildi, əsasən də ağ adam olan avropa və amerikalılardan.
amerika işidə qarşı mübarizədə öz ordusundan qismən istifadə etdi. yəni zabit heyəti göndərib, işidə qarşı döyüşən sdf -ə(əsasən kürdlərdən, müəyyən qədər də ərəblərdən təşkil olunub) təlim keçdilər və təbii ki kontrolunu da ələ keçirdilər. yenə də kürdlərdən təşkil olunmuş ypg-pyd-pkk terrorçu qrupları da bu əməliyyatlarda ən fəal iştirak edənlər kimi dünyaya təqdim edildilər. təbii ki amerika medyası tərəfindən.
əslində isə kürdlər kobanidən başqa heç bir yerdə işidə qarşı aktiv döyüşmədilər və döyüşmək də istəmirdilər. ruslar, əsəd rejimi bunu videolarla sübut etdi, kürdlər artıq əsəd rejiminə qarşı döyüşür. kürdlər bu qarışıqlığı dövlət qurmaq fürsəti kimi görürdülər və hələ də elə görürlər. bunu bərzanidə gördük, amma onda alınmadı.
indi isə amerikanın da başbilənliyi altında suriyada kürd dövləti qurmaq üçün mübarizə aparırlar. mənim fikrimcə belə bir şey alınmayacaq, çünki bu yaxınlarda həm türk ordusu idlib və afrinə girdi (bu iki şəhər olmadan kürdlər aralıq dənizinə çıxa bilmirlər, yəni blokadada qalırlar), həm də rusiya əsədin hakimiyyətdə qalmasında qərarlı görünür. amma rusiyanın torpaq bütövlüyündə nə qədər qərarlı olduğu bilinmir, çünki rusiya da öz növbəsində pyd-ypg qrupunu yanına çəkmək istəyir, yəni əsədin hakimiyyətdə qalması şərtiyə suriyada bir kürd dövlətinin qurulması rusiyanın maraqlarının əleyhinə deyil. ən azından rusiya hakimiyyəti daxilindəki atlantik qruplaşması belə düşünür. təbii ki avrasiyaçı qrup suriyanın torpaq bütövlüyünü dəstəkləyir. amma bir şey də var, əgər rusiya suriyanın bölünməsinə göz yumsa və orada amerikanın diktəsi altında bir kürd dövlətinin yaranmasına icazə versə, onsuz da rusiyada get-gedə imici zədələnən putinə bir zərbə də burdan gələcək. çünki rus milləti liviyada qərbin at oynatmasına, qəddafinin öldürüməsində səbəbkar kimi öz dövlətlərini görürdü.
bununla da aydın olur ki, bir tərəfdə amerikanın "sizə dövlət quracam" vədini yerinə yetirməsini gözləyən kürdlər amerika, digər tərəfdə isə əsəd suriyası türkiyə iran rusiya (rusiya bir az mübahisəlidir hələ ki) dayanır. indi görək amerika kürd dövlətini dünyaya necə qəbul etdirəcək, mənim gördüyüm odur ki, çoxluq suriyanın bütövlüyünü dəstəkləyir. və onu da qeyd edim ki, bu kürdlər iraqdakı kimi kürdüstan yox, sol ideologiyalı, öcalan "çizgi"sində bir dövlət qurmaq istəyir.
mən hal-hazırda görünən vəziyyəti yazmışam, amma məncə, abş həmişəki kimi yenə də kürdləri istifadə edib, sonra buraxacaq, bərzani kimi legitim qəbul olunan siyasətçiyə belə etdilər, pkk altında birləşən terroristlərə dövlət qurmaq kimi ağılsızlıq etməyəcəklər. müasir dövrdə heç bir dövlət artıq separatist qüvvələri axıra qədər dəstəkləmir, müəyyən nöqtəyə qədər istifadə edir.
"Bakı əhalisi, əsasən, farslardan *
tatlar
, ermənilərdən və tatarlardan *
azərbaycanlılar
ibarətdir. Gərək elə buradaca bizə icazə verəsiniz ki, bu üç tipi bir neçə kəlmə ilə xarakterizə edək; təsəvvür edin ki, bunların hərəsi bir xalqdır, yəni bunların hər biri ayrıca bir xalqı təmsil edir, qısası, bir şəxs xalqın bütün fərdlərini ifadə edir."
tatlar "Gəlin əvvəlcə elə farslardan başlayaq. Ancaq oxucular bizi düz başa düşsünlər, söhbət İranda yaşayan farslardan getmir. Biz onlardan hamının görə biləcəyi yalnız bir gözəl nümunəsini tanıyırıq, yəni mən Tiflisdəki İran səfirini demək istəyirəm. Biz rusların zəbt etdikləri əyalətlərdə yaşayan farslardan danışacağıq. Fars qarabuğdayı, ucaboy, qıvrımsaçlı, hündür papağının altında daha da uzun görünən sivri sifətli, çənəsində zil qara rənglənmiş saqqalı olan – təbiət özü heç vaxt belə rəng yaratmaz – yerişi canlı olmaqdan daha çox sərbəstdir; o, bəzən cəld yerişlə gedir, vacib, zəruri olduqda bəzən qaçır; mən bu xüsusiyyəti türklərdə heç vaxt görməmişəm.Bir əsrdən çoxdur ki, Qafqazda yaşayan iranlı öz ölkəsini növbə ilə türkmənlərin, tatarların və rusların işğalı altında görməyə artıq adət etmiş, nəticədə taleyini Məhəmməd dininin “alın yazısı” ideyasına bağlamış və özünə quldarlığa sadiq qurban və təhqir olunmuş insan kimi baxmışdır. Tarixi əsərlərin olmaması onun yaddaşından qədim xatirələrin əbədilik silinib yox olmasına səbəb olmuşdur. Yeni xatirələr isə utandırıcıdır; müqavimət göstərmək indi mənasız və qeyri-mümkün görünür və onun hər bir müqaviməti öz cəzasını almışdır. O, şəhərlərinin talan olunmasını, var-dövlətinin dağılmasını, həmvətənlərinin qanına qəltan olmasını öz gözlərilə görmüşdür; indi yalnız həyatını qorumalı, var-dövlətini müdafiə etməli, bütün vasitələrə əl atmalı, bu-nun üçün heç nədən çəkinməməlidir. Buradan belə nəticə hasil olur ki, Həştərxandan Bakıya gələn yolda rastlaşdığınız İran şəhərlərinin ən birincisi və əsası olan Dərbənd şəhərində deyildiyi kimi, yəni bu şəhərə şimal qapısından girib cənub qapısından çıxarkən sizə deyilən ilk söz bu olur: “Farsa inanmayın, onun sözünə, içdiyi anda da inanmayın; verdiyi sözü həmişə öz mənafeyi xatirinə dəyişə bilər, içdiyi anda baxmayaraq, həmişə xəyanət etməyə hazırdır; əgər niyyətində tutduğu yol onun siyasi, yaxud ticari vəziyyətinin yaxşılaşmasına aparıb çıxararsa, onda onun andı dəmir kimi möhkəmdir, yox, əgər qarşısına bir xəndək çıxıbsa, onun üstündən hoppanıb keçmək lazımdırsa, onun andı saman çöpü kimi kövrək olacaqdır; güclü qarşısında o, müti qul, zəif qarşısında isə qəddar və amansızdır. Bütün işlərdə farsla ehtiyatlı olun, ehtiyatı əldən qoymayın. Onun sənədə atdığı imza sizə zəmanət yox, hər hansı bir işin icra ehtimalından xəbər verə bilər.”
ermənilər "Erməni boyda elə təxminən fars kimidir; ancaq o, tez piylənir, fars isə heç vaxt kökəlmir, onun da fars kimi ilk baxışda insanı valeh edən düzgün cizgiləri vardır: gözləri gözəl, ancaq özünəməxsus baxışı eyni zamanda ildırım kimi hara gəldi saçılan, həm də ciddi, kədərli və mütidir; bəlkə də onun gözlərinin biri o birinə tabedir. O öz patriarxlarının – ilk qəbilə başçılarının adət-ənənələrini qoruyub saxlamışdır. Onun üçün İbrahim peyğəmbər dünən ölmüşdür, Yaqub isə hələ də sağdır, həmişə yaşayır, ata evin mütləq sahibidir, ondan sonra isə evin ağası – ailədə birinci doğulandır; qardaşları onun xidmətçiləri, bacıları isə qulluqçularıdır; ailədə ilk doğulan övlad, qardaşlar və bacılar hamısı atanın sərt və müzakirəsiz qərarlarına daim itaətdədirlər; nadir hallarda onlar bir süfrə arxasında yemək yeyir, ata ilə üz-üzə otururlar; bunun üçün onlara təkcə atanın dəvəti kifayət etməz, üstəlik amiranə səslə çağırması gərəkdir.Əgər evə bir qonaq dəvət olunubsa, yaxud ləyaqətli müsafir gəlmişsə, bunun erməni üçün fərqi yoxdur, evdə bayramdır; onlar daha iri, kök dananı kəsməzlər – dana Ermənistanda nadir heyvandır – qoyun kəsirlər, qazanda su qızdırırlar və bütün dostları yeməyə dəvət edirlər, yalnız bir balaca xəyal gücünü işə salsanız, adama elə gələr ki, elə bu saat Yaqubla Rahilə də gəlib süfrədə oturacaq və öz nişan günlərini təntənəli surətdə qeyd edəcəklər. Ermənilərin məişətinin görünən, zahiri tərəfi bax, belədir – ciddi qənaətcillik, əmrə, qaydaya meyllilik ruhu, ticarət işlərində böyük ağıl onların əsas xüsusiyyətidir. İndisə kölgədə qalan başqa bir sifətə baxaq: bu ikinci sifət onlarla yalnız uzun zaman ünsiyyətdə olarkən üzə çıxıb görünür. Dərindən öyrəndikdə görürsən ki, bu cəhət erməni millətini yəhudi millətinə yaxınlaşdırır. Ermənilər yəhudilər kimi bütün dünyaya yox, yalnız bütün Asiyaya yayılmışlar. Onlar bu yerlərdə hər cür hökmranlığı, zalımlığı, müxtəlif dinləri, təriqətləri, vəhşilikləri görmüş və yaşamışlar; buralarda hökm sürən qaydalar da onlar üçün qanun olmuşdur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ermənilər var-dövlətlərinin əllərindən alındığını gördükdə, hər şeylərini gizlətmişlər; biləndə ki, doğru söz başa bəladır və ehtiyatsız deyilmiş söz onların axırına çıxa bilər, onlar lal-dinməz və yalançı olmuşlar. Vaxtilə onlara arxa olan birisi bu gün bədbəxtliyə düçar olsa, ermənilər ona kömək əli uzatmazlar, onlar naşükür və nankordurlar, nəhayət, ticarətdən savayı heç nə ilə məşğul ola bilmədiklərindən, zahiri hörmətə, şöhrətə çatmağa layiq olmadıqlarından, bütün biclikləri, hiyləgərlikləri ilə mövcud vəziyyətin bütün xırdalıqları ilə hesablaşaraq, özlərini ticarətə həsr etmişlər. Lakin ticarətdə erməninin sözü, demək olar ki, doğrudur; ticarət işlərində onun atdığı imza müqəddəsdir, dəyişilməzdir."
azərbaycanlılar "tatarlara gəldikdə isə, biz bu tip haqda artıq danışmışıq; digər Qafqaz xalqlarıyla qaynayıb-qarışmaq onun ilkin, primitiv formasını, qabalığını gözəlləşdirmişdir. O, həmişə qalib olmuşdur, indi də cəngavər olaraq qalır; köçəri həyat tərzi sürmüşdür, indi də səyahət etmək, irəli hərəkət etmək, yer dəyişmək həvəsini yaşadır. O, ilxılarda ilxıçı olmağı, çobanlıq etməyi, heyvan bəsləməyi böyük məmnuniyyətlə qəbul edir; dağları, böyük, ucsuz-bucaqsız yolu, səhraları, qısası, azadlığı sevir. Elə ki bahar başladı, tatar kənd-kəsəyi tərk edər, oraya bir də yalnız payızda qayıdar; qadınlar kişilərin otardığı qoyunların yununu əyirib xalça toxuyarlar. Onların toxuduqları Quba, Şamaxı, Nuxa xalçaları sadə naxışlarına, əlvan rənglərinə, möhkəmliyinə və davamlılığına görə Pers *
İran
xalçalarından heç də geri qalmır və onlardan fərqli olaraq yarı qiymətə satılır. Bundan əlavə, onlar incə tiyəli xəncərlər istehsal edir, qınını gözəl naxışlarla bəzəyirlər, dağlı əyanlar onların düzəltdiyi və qundağını fil sümüyü ilə işlədikləri tüfənglərin hərəsinə dörd at və iki arvad verir. tatar ilə alver edəndə hansısa bir kağıza imza atmağa ehtiyac yoxdur, onun bir sözü kifayətdir. Biz əvvəllər Dərbənddə bu xalqların üçü ilə də ünsiyyətdə olmuşuq. Bunların hər birini yaxşıca öyrənmək, tanımaq üçün imkanımız olubdur."
həmçinin, o dövrdə fransızların azərbaycanlılar haqqında təsəvvürləri barədə bunları yazmışdır:
"Parislilərlə tatarlar haqqında danışmaq onlara bir, yaxud iki qoyun dərisinə bürünmüş, bu qoyun dərilərindən biri onun papağını, o birisi isə yapıncısını əvəz edən, danışığı sərt, anlaşılmaz səsləri boğazında quruldadaraq çıxaran, hara getsə qılınclarını, xəncərlərini və tapançalarını özü ilə aparan, bizim siyasətimiz, ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz barədə heç bir məlumatı olmayan bir vəhşidən bəhs etmək deməkdir."
gürcülər "Mən gürcü xalqından heç bəhs etmədim. Onlara Gürcüstandan kənarda rast gəlməzsən, bununla belə, gürcülər haqqında da bir-iki kəlmə demək lazımdır – onlar çox gözəl, ləyaqətli, sadiq, igid, döyüşkən və bədxərcdirlər."
bu xalqlar haqqında isə öz şəxsi fikirlərini qısa bir şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmişdir:*
ifadələr irqçi ola bilər
"Ümumiyyətlə, Qafqazda və ona bitişik əyalətlərin hamısında çaxır emalı bütövlükdə ermənilərin əlində cəmlənmişdir. Hər xalqın öz sənəti vardır, fars öz ipəyini, ləzgi mahud parçaları, tatar silahını satır; erməninin isə peşəsi yoxdur, o, satılan, pula gedən və hətta pula getməyən hər şeyin alverini edir. Ümumiyyətlə, burada ermənilər o qədər də yaxşı ad-san qazanmayıblar. Yeri gəlmişkən, bu barədə mən də öz fikrimi deyim:
Əgər tatar sizə başı ilə razılıq işarəsi verirsə, ona etibar edin.
Əgər fars sizə əl verirsə, ona bel bağlayın.
Əgər hər hansı bir dağlı sizə söz verirsə, buna şübhə etməyin.
Ancaq əgər bir ermənilə sövdələşirsinizsə, mütləq bir kağıza qol çəkdirin və iki nəfər də şahid tutun ki, sonra o öz imzasını danmasın."
qeyd. sonda qeyd etdiyim - dümanın bu xalqlar barədə öz şəxsi fikirlərini ifadə etdiyi hissə kitabın azərbaycanca və türkcə tərcüməsində verilsə də, mənim oxuduğum rusca tərcüməsində ixtisar edilib və həmin hissədə belə bir qeyd var:
"Тут Дюма, конечно, ошибался. Впрочем, не следует придавать подобным характеристикам слишком большого значения: Дюма не изучал народы Российской империи, знал о большинстве из них понаслышке. Поэтому понятно, что характеристики, которые он получал от случайных собеседников, могли быть самыми противоречивыми и необыкновенными."
iki gün əvvəl bbc tərəfindən yayılan videoda raqqa şəhərində pyd-ypg terroristləri (mən bunlara ümumilikdə pkk deyirəm, çünki mənbə və ideologiya etibarilə hamısı pkk-lıdır.) tərəfindən məğlub edilib əsir götürülən işid militanları böyük tırlarla şəhərdən çıxarıldığı göstərilirdi, öz də silahlarıyla birlikdə. işidçilər raqqadan çıxarılıb suriyanın zəngin neft yataqlarının olduğu, hal-hazırda uğrunda əsəd-rusiya və ypg-pyd-sdf (syrian democratic forces, yəni abş-ın dəstəklədiyi kürdlərin dominantlıq etdiyi silahlı qrup) arasında döyüş gedən deyr əz-zora göndərildi. təbii ki əsəd-rusiya ittifaqına qarşı döyüşlərdə kürdlərə dəstək vermələri üçün.
əsas suallar budur; 1)abş niyə bunu edir? 2)bu abş-ın radikal islama qarşı olmadığını sübut edərmi? mərhələli şəkildə suallara cavab verəcəm.
1-ci sual: abş suriyada iranın öhdəliyi altında olan bir iqtidar istəmir, bunu təkcə abş yox, israil, ərəb liqası da istəmir. hətta əsədə iranın təsir dairəsindən çıxması şərtiylə hakimiyyətdə qalması, suriyanın ərazi bütövlüyünə təminat verilməsi də təklif olunub. amma əsəd qəbul etməyib, çünki bilir ki, bu təklifi qəbul etdikdən sonra iran nə yolla olursa olsun, əsədi öldürəcək. deməli abş suriyada kürd dövləti və iqtidarda qərb meylli bir şəxs görmək istəyir. bunun üçün də bütün yollara əl atacaq, çünki abş-ın yaxın şərqdən çəkilməsi abş üçün həyati önəm daşıyan petro-dollar dominantlığını itirməsiylə nəticələnə bilər, sırf buna görə abş onillərdir ki, zəngin neft yataqlarının olduğu ölkələrdə nə bahasına olursa olsun, özünə yaxın olan iqtidarların hakimiyyətdə qalmasına çalışır.
2-ci sual: qısa olaraq cavab xeyrdir. abş reyqan dövründən başlayaraq siyasi islama göstərdiyi dəstəyi obama dövründən etibarən kəsdi və fundamental islamı (bura müsəlman qardaşlar, həmas, əl-qaidə, ihvan hərəkatı və iranın rəhbərlik etdiyi radikal şiəlik daxildir) hədəfə aldı. bu siyasət qeyri-rəsmi olaraq "obama doktrinası" adlandırılır.
yenə sual yaranır: yaxşı, bəs abş niyə birdən-birə radikal-siyasi islama qarşı mövqeyini dəyişdi.
ilkin olaraq, bunu bilmək lazımdır ki, abş kefindən radikal islamı dəstəkləməmişdi, ssri-nin əfqanıstana hərbi müdaxiləsindən sonra bu addımı atdı və islam liderlərinə bütün sünnilərə cihad çağırışı etmələrini diqtə etdirdi. əfqanıstan müharibəsinə dünyanın bütün yerlərindən müsəlman mücahidlər axışdı. ssri məğlub edildi. təbii ki, abş bundan sonra da radikal islamdan istifadə etdi, ta ki iraqa girənə qədər, o dövrdən etibarən artıq radikal islam abş-ın maraqlarından kənardaydı və artıq idarəedilməz hala gəlmişdi. müsəlman qardaşlar, ihvan hərəkatı, həmas kimi qruplara müsəlman ölkələrində geniş xalq kütlələri tərəfindən verilən dəstək abş-ın strateji maraqlarına ziddir, abş ərəb ölkələrində növbəti iranın yaranmasını istəmir.
yadımdan çıxmadan bunu da deyim, abş cihadçılardan təkcə yaxın şərqdə mi istifadə etdi? yox, rusiyada da istifadə etdi. rus-çeçen müharibəsində. rus-çeçen müharibəsi çox maraqlı mövzudur, ayrıca entry silsiləsi yazacam.
əlqərəz, abş-ın bundan sonra görmək istədiyi yaxın şərqdə radikal islama yer yoxdur. bu həm abş-ın bölgədəki maraqları, həm də israil və ərəb liqasının maraqları baxımından önəmli məsələdir. hətta israil və ərəb liqası üçün milli təhlükəsizlik məsələsidir.
ona görə də işidin ora-bura aparılması normaldır, işid artıq yoxdur, qalan it-qurddan da müəyyən qədər istifadə ediləcək sadəcə. abş artıq yaxın şərqdə öz ordusundan istifadə etmir.
4 ildir soz6-da yazıram. Ondan əvvəl də yazıları oxuyardım. Həmin bu illər ərzində sözlüdəki yazarlar ya lap əvvəldən burada olanlar artıq soz6-yla bütövləşmiş yazarlar ya da yenilərin postları olurdu. Tendensiya dəyişmirdi. Vaxt keçdikcə sözlükdə aktiv post paylaşan yenilərin çoxu ya sözlüyü buraxır ya da mənim ki 4-5 aydan bir sözlük yadına düşəndən düşənə yazı yazı yazırlar. Açığı nə yalan deyim sözlüyə hər dəfə girəndə eyni hisləri yaşadır insana. Yazarlar dəyişir amma sözlük eyni olaraq qalır. Bəlkə də sözlüyün "great" halı elə bu halıdır.
)
