6. 1. qədim dövr. dünya və kainata məhəbbət və ibadət dolu nəzərlərlə baxan və özünü onun ayrılmaz bir zərrəsi kimi hiss edən sadəlövh "qədim insan" isti ana qucağına qısılmış bir körpəyə bənzəyir ki, o yalnız öz anasını görür, onun hərarətini duyur və özünü ondan ayrı təsəvvür edə bilmirdi. bu mərhələdə hələ insan və dünya əksliyi yoxdur.
bu insanın dünyayla vəhdətidir...

2. orta əsrlər dövrü. dünyadan ayrılıb allaha tapınmış, onu dünyadan çox sevən və ona ibadət edən "orta əsr insanı" anasını tərk etmiş, özünə sevgili məşuqə tapmış və ona səcdə edən gənci xatırladır ki, o öz eşqi naminə hər şeyi qurban verməyə hazırdır.
bu, insanın allahla vəhdətidir...

3. yeni dövr. allahdan ayrılıb cəmiyyətə pənah gətirmiş "yeni dövr insanı" öz sevgilisini də, öz anasını da, öz övladlarını da xalqın və bəşəriyyətin səadəti uğrunda mübarizəyə qurban vermiş yetkin bir qadını xatırladır ki, o bəşəriyyətin xilaskarı olmağı öz ailəsinin himayədarı olmaqdan üstün tutur.
bu, insanın cəmiyyətlə vəhdətidir...

renessans. öz gücünə arxalanaraq allahdan ayrılmaq dərəcəsinə çatmış, lakin öz tanrısından üzülüşə bilməyən "renessans insanı" eşq aləminin darısqallığını duyaraq ondan daha geniş fəaliyyət arenası axtarır.
bu, insanın allahla özü arasında tərəddüdür...

barokko və klassisizm. artıq alahdan ayrılmaq yoluna qədəm qoymuş, lakin hələ cəmiyyətə qovuşmamış, axtarışlar və çaşqınlıqlar girdabında çabalayan "barokko insanı" xalq və insanlıq naminə böyük qurbanlar vermək əzmindədir.
bu, insanın allahdan ayrılmaq cəhdidir...

maarifçilik və romantizm. klassisizmdən sonra gələn və onun fəlsəfəsini davam etdirən maarifçilkdə də, barokkodan sonra gələn romantizmdə də insan şəxsiyyət səviyyəsinə yüksəlir, o öz antropolji mahiyyətini mütləqləşdirərək, onu həm kainata, həm allaha, həm də cəmiyyətə qarşı qoyur. buradan da ifrat inkarçılıq yaranır.
bu insanın allahdan ayrılaraq özünə tapınması və özünü mütləqləşdirməsidir...

realizm. yalnız realist ədəbiyyatda insan öz ictimai mahiyyətini dərk edir, mifoloji və teoloji təfəkürdən fərqli olaraq yeni ictimai-tarixi təfəkkür yaranır. insan özünü cəmiyyətin axarında görür, onlarla özünün dialektik bağlılığını dərk edir. beləliklə də "yeni dövrün insanı" öz əcdadlarından fərqli olaraq kainatın passiv seyrçisi və pərəstişkarı kimi deyil, onun aktiv yaradıcısı kimi çıxış edir. insan yaradıcı qevvə olaraq tarixin subyektinə çevrilir.
bu, insanın özündən ayrılaraq cəmiyyətə və bəşəriyyətə qovuşmaq cəhdidir...