+18 əjdaha
9. Şofer danışır-> zəlzələ haqqında hər şey!Zəlzələ- yeraltı zərbələr (tektonik proseslər, partlayış, su bəndlərinin doldurulması, dağlarda yeraltı sürüşmələr, bəzən də vulkan püskürməsi ilə kiçik təkanlar) nəticəsində yerin üst qatlarının titrəməsidir.
Tipləri:
>Hiss edilməyən zəlzələ(aşağı bal güclü)
> mənbədən (main(əsas)şok, ilk təkan foreşok, sonrakı(təkrarlanan) kiçik təkanlar afterşok adlandırılır.
>sualtı zəlzələ (su hövzələri və xüsusilə okean dibində baş verən) , bu sonradan sunamiyə səbəb olur.
Sunamini yaradan bir digəri qasırğadır.
Zəlzələnin baş vermə Səbəbləri:
-Qırılma hərəkatı
Litosferin(torpağın) bir qatından digərinə doğru içərisinə keçirmişcəsinə sürüşmələr
-Vulkanizm
Yerin daxilində temperatur yüksək olduğundan süxurlar əriyir və bir-birinə qarışır. litosfer daxilində yerdəyişmələr plitələrin vəziyyətini dəyişir və titrəyişlə müşahidə olunur. Daha sonra maqma vulkan kanalı/boğazı ilə püskürür.
>Süni seysmiklik
Əvvəla elm ana təbiətin yaratdığı zəlzələnin sadəcə 10 bal gücünə qədər çatacağını bildirib. Ancaq günümüzdə xüsusən də son 50 ildə 11 və 12 ballıq zəlzələlər müşahidə olunur ki, bunlar yüksək dağıdıcılıq və tələfata yol açan zəlzələlərdir.
Türkiyə seçkilərindən əvvəl sanki nizamlanmış zəlzələlər sünidir mi?
Ümumiyyətlə, bu süni zəlzələlər neft və qaz sənaye kəşfiyyat işləri, mənbələrini aşkarlamaq üçün istifadə olunur. Metod 600 kq-lıq plitə yerləşdirilir, seysmovibratorlarla (12-28 ton) plitəyə dalğa göndərir, yerin daxilində süni şəkildə təzyiq artır və bu daha da güclü dalğaların yaranmasına səbəb olur və dərinə təsir edir. Maneələrlə rastlaşdıqda (qaz , boşluq, su və ya neftlə zəngin lay) dalğalar ötürür və sənaye özünəyararlı məhsulları əldə edir. +yeraltı nüvə sınaqları , Atom bombası partladılması(4-5 bal gücündə zəlzələ) nəticəsində də təkanlar olur.-> bu axırıncı 2 dediyim sadəcə titrəyiş yaradır, çox qısadır və zəlzələ olaraq qəbul edilmir. Zəlzələ əvvəli kiçik təkan olmalıdır, burada isə(o 2 misalda) hər şey birdən-birə baş verir.
Bu qurğular yüksək səviyyədə Abş-da və Fransada vardır.
Bu qurğuların tələfata yol açdığı isə Hindistan (Haiti şəhəri) və Rusiyada olan zəlzələnin mənbəyi araşdırıldıqda məlum oldu.
Süni zəlzələ üçün laylara nüvə partlayışı gücündə təsir etmək lazım idi. belə bir mexanizm həmçinin Yaponiya, Çin, Sovet ittifaqı tərəfindən işlənib hazırlanırdı. Onlar
Bunu sənaye məqsədli işləməyə hazırlanarkən siyasətçilər və dünya gücləri bu cihazları siyasi məqsədlər üçün tektonik silaha çevirdi.
Birliklər bunu yalanladı və cihazın uzağa təsir etməyəcəyini və sadəcə o ölkənin yeraltı yarıqlarına yerləşdirildildə partlayış və dalğa ilə zərər ediləbiləciyini demişdi.
Amma BMT- yə şikayət olundu, Amerikanın Haiti işğalı dayandırıldı və buna baxmayaraq, artıq Haitidə 2010-cu ildə (son 30 ilin ən dağıdıcı zəlzələsinin olduğu) 15 təkanla 7,5 gücündə 316 min insan ölmüş, 300 min xəsarət almış, 1 milyonu evsiz qalmışdır və paytaxtın yarısı dağılmışdı.
Bəs haradan bildilər ki, bu sünidir?
Çünki bu zəlzələnin dalğaları ta 2 gün əvvəldən bilinib. Normal bir zəlzələ bu qədər uzun müddətə formalaşmaz. Əslində Nikola Tesla bu cihazı 1900-cü ildə "aşağı frakanslı elüktromaqnit dalğaları ilə yüksək enerji nəqli" metodu ilə süni zəlzələ yaratdığını demiş və tarixə həkk olunmuşdu.
Nikola Teslanın müasir davamçısı ilon Maskdır? Bunu zaman göstərəcək.
bir fikri də Aleksey Nikolayeviç tərəfindən yaradılıb, yerin dərin qatlarına yığılmış enerjini yönləndirərək güclü zəlzələ yaratmaq fikrini irəli sürüb.
Bütün bu fikir ortaya atanlar və silah tapdığı iddia edilənlər bir kənarda qalsın. Siz elə ilk tektonik silah yaradıcısının( zəlzələşünas) məhz öz vətəndaşımız və fizika-riyaziyyat elmləri doktoru olan ikram Kərimov olduğunu bilirdiniz? Hə,Artıq bilirsiniz. Hətta SSRi müdafiə nazirliyi onu dəstəkləmiş və bir neçə alimlə gizli seysmik laboratoriyalarda işlərinə davam etməsi üçün şərait yaratmışdır.
O sınaqlarını Ermənistan (Spitak zəlzələsi) üzrə sınayıb və həmçinin işləri üzrə dünyanın 10 qızıl alimindən birinə çevrilib.
Bir şeydə razılaşaq, süni zəlzələ və onu yaradan silahlar var. Ancaq bunlar kiçik ərazini əhatə edir. Məsələn adi bir Türkiyə zəlzələsi mənbə ocağından 100 km uzaqlığa yayılıb. Amma süni zəlzələdə bu baş vermir. O müəyyən ərazidə tələfata və dağılmaya səbəb ola bilər. (Son cümlə onların (süni zəlzələni yalanlayan birliklərin) fikirləridir.
Bəzi sənədli filmlərdə yüksək tezlikli dalğaya iqlim dəyişdirən cihazı yeritməklə zəlzələ yaratdığı iddia edilib, amma bu tamamilə yalandır.
Zəlzələ zamanı dağıntı altında qalanlar üçün divarın arxası bu cihaz vasitəsilə görünür:
Zəlzələdə ən uzun müddət qalan ~11 gün( 266 saat) 80 yaşında iflicli zhiu olub . Onu həyatda saxlayan ərinin yemək verməsi idi. Amma belə 8 gün müddətində sağ qalmış Nurcan Arslan (erzincan zəlzələsində) tarixə keçmişdir.
Bu vəziyyətdə bir sıra şəxs ya dibçəkdəki gülü ya da həşəratları yeyərkən ən qəribəsi öz sidiyinin içilməsi idi. Bu nə dərəcə doğrudur?
Sidiyin içilməsi onun tərkibindəki zərərli maddələrin qəbul edilməsidir ki, böyrəyin onu yenidən təmizləməsi və reabsorbsiya(geriyə bəzi maddə sorması) çətindir. Amma ölümlə üz-üzə qalınan müddətdə 1-2 gün müddəti artırmaq üçün sidik içilə bilər.
Bəzən uçuq altından gülə-gülə çıxarıldıqdan sonra onlara su verilir və həyatlarını itirirlər. Niyə?
Çünki uçuq altında olan şəxs əzilər.(crush sindromu) əzələ və yumşaq toxumalara su dolması nəticəsində orqan yetməzliyi ortaya çıxır və xəsarət alan həyatını itirir.(bütün yaralanmaların yüzdə 2 ya da 5 faizi bu sindroma bağlıdır.)
Uçuq altında qalanlarda isə əzələdə azot oksidlə əlaqəli damar genişlənməsi , potasium artıqlığa ya da əksikliyi ilə bütün mübadiləni korlayar.
Fun fact: bir insan susuz 3-7 gün yaşayar və 3 gün su qəbul etməsə böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər. Əgər siz yalnız su içib yemək yemirsinizsə 2 aya qədər həyatınızı davam etdirə bilərsiniz.
Uçuq altından çıxana meyvə şirəsi vermək içində olan potasium çoxluğuna görə ziyandır. Şüuru açıq olmayan birinə su verilməz. Su nəfəs borusundan ağciyərə dola bilər.
Zəlzələ havaya təsir edir mi?
Xeyr, amma araşdırmalar nəticəsində yağışlı və qar olan yerdə zəlzələ olmadığı aşikardır.
Zəlzələlərə qarşı vurdumduymaz bir ölkə Yaponiya binaları Türkiyə binalarından necə fərqlənir?
Binanın altı:
Yaponiyada fay xətləri dəniz altındaykən bizlərdə litosfer səthindədir.
Türkiyədəki binaların altı sadəcə beton yığınıdır və bu beton arasında boşluq olması dalğanın bir yerdə məskunlaşmasına gətirib çıxarır və zəlzələ yaranır. Bəzən binanın altı yaxşı olsa da bina bir istiqamətə tərəf çökür, bu da binanın strukturunun normal olmaması deməkdir. (Dalğa çatlaqlara yığılır.)
Zəlzələlərin intensivliyi:
2 bal zəlzələ: mikrotəkan adlandırılır, gündə 8 min dəfə baş verir.
2-4 ballıq zəlzələ: makrotəkan adlandırılır. ildə 50 min dəfə baş verir. Sakit halda durmuş biri bunu hiss edə bilər.
4-6 ballıq məkan: ildə 7 min dəfə olur. Lüster tərpənir, köhnə binalara zərər vurur, divarda çatlar yaradır.
6-7 ballıq: güclü təkan adlandırılır. ildə 120 dəfə baş verə bilər. Sahil kənarı sunami meydana gələ bilər. Avtomobildə hiss edilə bilər, ölən və yaralanan ola bilər.
7-8 bal: ildə ~18 dəfə belə təkan qeydə alınır. Torpaqda çat yarada , evə orta/ağır zərər vura , sunami ola bilər. (Gəmidəkilər bunu və zəlzələni hiss edə bilər.)
8-9 bal: nəhəng təkan, faciə törədir. ildə 1 dəfə yaranır. 40 metrədək sunami baş qaldıra bilər.
9-10 ballıq: 20 ildə 1 dəfə. Yüzlərlə km dağıdıcı təsir olur.
10 və daha yuxarısı: Minlərlə km uzaqlığa , sayısız ölüm və yaralanmaya səbəb olur. Sahillər sulara qərq olur.
Zəlzələ nəticəsində ölənlər şəhiddir mi?
Bəli, həmçinin axirət inancına görə üzərlərində olan qan adəta medal kimidir və yuyulmadan torpağa dəfn ediləcəkdir.
Şəhidlərin qul haqqı xaric bütün günahları əvf olunar. Və onlarda ölüm ağrısı bir çimdik/dişləmə ilə eynidir.
Zəlzələni təyyarədikilər hiss edər mi?
Əlbəttə ki, xeyr. Düzdür, zəlzələ torpaü və dənizdə ola bilir. Amma havada bu mümkün deyil. Ona görə zəlzələ zamanı təyyarə ən qorunaqlı yerdir.
Fay xətləri olmasa zəlzələ olar mı?
Xeyr, fay xətləri(buna görə bor madənləri üzrə Türkiyə birinci yerdədir.) yeraltında olduqda sarsıntı yaradır.
Aşağı ballı zəlzələ təhlükəsizdir mi?
Bəli, amma litosferdə gərginlik yaratdığından sonrakı zəlzələ bu binaya şiddətinin doğuracağı fəsadlar arta bilər. Ümumiyyətlə, kiçik zəlzələdən böyük zəlzələdən əvvəl və sonra gələ bilər. Ona görə ani əşya tərpəndikdə soyuqqanlılıqla yanaşmayın. Bu sadəcə fraqman ola bilər.
Zəlzələ sonrası ay niyə qırmızı olar?
Çünki bu zaman zəlzələ zamanı mavi işıq yaranır, bu qısa dalğa uzun mavi dalğaya nəzərən çox yayılıb, anlıq zəlzələ bitib mavi işıq getdikdən sonra qırmızı bir anlıq aydın görsənir.
Zəlzələdəki mavi işıq ? (200 m yüksəklikdə, sanki kürə kimi və bu ildırıma da çevrilə bilər.)
(youtube: 
)
)Havaya yığılan çoxsaylı atom havanın özündəki molekulları ionizə edir və işıq yayan bir plazma ortaya çıxır. Alimlər bu hadisəyə yer qabığının bateryası gözündə baxır, sanki bir anlıq o işə daxil olur.
Bəzən əhali üçün xəbərdarlıq proqlamları işləmir, niyə?
Xəbərdarlıq edilən zaman bildiriş hissə ,wIFI, LokasiyA Açıq olmalıdır.
Zəlzələ sonrası 72 saat ?
O sadəcə ilk müdaxilə zamanı kimidir. Mümkün qədər insanlar cəld şəkildə çıxarılmalıdır. Hər keçən vaxt insanlar həyatlarını itirirlər.
Part 2 gələcək.