(youtube: 
)
)qara dəlik
| elm8,122 | 33 | 41
əjdahalar googlla
graviton
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Yalnız deyilsən!
Bu duyğuların müvəqqəti olduğunu və kömək mövcud olduğunu bilmək vacibdir. Dostlarınıza, ailənizə, profesionallara müraciət etməyiniz vacibdir. Sizi dinləmək və lazım olan dəstəyi təmin etmək istəyən insanlar var. Sözlük yazarları olaraq səni hər zaman dinləyə bilərik.
Əgər yalnız hiss edirsənsə, 860 qaynar xəttinə müraciət etməyini tövsiyə edirik.
Qara dəlik adı gələndə, insanların ağlına, ətrafındakı cisimləri, varlıqları və s. Özünə çəkən, qarşını çıxan hər şeyi udan, "aclıqdan gözü dönmüş" canavar gəlir, amma qara dəliklərin bunlarla uzaqdan-yaxından heç bir əlaqəsi yoxdur. Belə izah edim, sən bir anda öz içinə çöküb, bir nöqtə boyda olsan, əlində tutduğun telefona belə zərər verə bilməzsən. Bir qara dəliyin çəkim gücü, dönüşdüyü maddənin çəkim gücünə bərabərdir. Yəni, bir qara dəliyin təhlükəli ola bilməsi üçün, həddindən artıq böyük bir ulduzdan yaranması lazımdır. Başqa bir misal, bizim günəş sistemimizin mərkəzi olan günəş anidən öz içinə çöküb bir qara dəlik əmələ gətirsə, heç nə olmayacaq. Hə, günəş söndü deyə yer kürəsində həyat da davam etməyəcək, amma yer, digər planetlər və peykləri günəşin ətrafında dönməyə davam edəcəklər. Yəni ki, o qədər də təhlükəli deyillər.
Bəs qara dəlik necə yaranır?
Qara dəliklər bir ulduzun ölümündən yaranır. Sadə dillə desək, ölmüş bir ulduzun ruhu.
Metaforik olaraq ulduzlar canlı varlıqlar olaraq xarakterizə edilir(Azərbaycan leksikonundan söhbət getmir). Çünki, doğulurlar, yaşamaq üçün enerjidən istifadə edirlər və ölürlər.
Ulduzlar 3 fərqli şəkildə ölür.
1. Ağ cücəyə dönüşür,
2. Neytron ulduzuna(pulsara) dönüşür,
3. Qara dəliyə dönüşür.
Ulduzların necə öləcəyi onun böyüklüyü ilə əlaqəlidir. Məsələn, bizim günəşimiz çox kiçik bir ulduzdur(amma qeyd edim, bir ulduz nə qədər kiçikdirsə, ömrü o qədər uzundur), 6 mlrd. Yaşındadır(təxminən) və ölməsinə 4 mlrd. il qaldığı düşünülür. Amma böyük ulduzlar olduqda, məsələn oreon ulduz birliyi, hansı ki, oxatan bürcünü təmsil edir, oradakı, biddlejuice ulduzu, bizim günəşimizin 2000 qatı qədərdir. Onun ömrü, maksimum 5-10 mln. ildir. Böyüklük məsələsi, ulduzun ölümünü şəkilləndirir.
Günəşdən davam edək. günəş ömrünün sonuna doğru, yanacağı olan hidrogeni bitirməyə başlayır və bu yanacaq bitdikcə, nüvə reaksiyaları da azalır. Ki, bilinəndir ki, ulduzlar nəhəng nüvə reaktorlarıdır. Reaksiyalar azaldıqca, ulduzun ağırlıq qüvvəsi daha basğın gəlməyə başlayır və ulduz kiçilməyə doğru gedir. Günəş büzülməyə başlayır və bir nöqtədən sonra günəş o qədər kiçilir ki, günəşin ömrü boyunca hidrogendən heliuma çevirdiyi atomlar bir-birilə birləşmə reaksiyalarına girirlər və günəş heliumdan yanacaq kimi istifadə etməyə başlayır. Və bir anda günəş qat-qat böyüyüb biz qızıl nəhəngə dönüşür. Ki, o əsnada artıq yer kürəsi və biz yoxuq -* ora qədər böyüyür keçir.
Bir müddət sonra heliumu da bitirir və təkrar içinə çökməyə başlayır. Yenə istilik və təzyiq o qədər yüksəlir ki, ulduz öz içindəki litiumdan istifadə etməyə başlayır və təkrar böyüyür. O bitdikdən sonra təkrar kiçilir, litiumdan berilliuma, civəyə və s. Elementinə kimi təkrarlanır və ən sonda dəmirdə dayanır.
Fizikaçılar yəqin ki, bilirlər, dəmirdən fusion reaksiyası ilə enerji almaq çox da verimli yöntəm deyildir. Yəni, bu nöqtədən sonra ulduzun öz yaşamını davam etdirəcək bir enerjisi qalmır. Bu andan sonra, günəş və bu kimi kiçik ulduzlar öz içlərinə çökərək təxminən 250-300 km diametrində solğun, ağ cücələrə dönüşürlər. Bəli bundan 4,5-5 mlrd. il sonra günəşimizin yerinə soluq, mavi, parlaq bir cisim görəcəyik* üzücü .
Amma bir ulduz bizim günəşimizdən 5-10 qat daha böyükdürsə, onun sonu bir az daha fərqli olacaqdır. Günəşdəki kimi, hidrogeni bitirib, helium yandırır, onu bitirib litiuma keçir və s. O da dəmirə qədər gəlib çıxır. Dəmirin də bildiyimiz kimi enerji cəhətdən çox gətirisi olmadığından ulduz saniyənin milyonda biri qədər bir müddətdə öz içinə çökür və nova adlanan partlama gerçəkləşir. Bu da ulduzun ətrafındakı planetləri, peykləri və s. Kimi göy cisimlərini yox edir. Və geriyə 50-60 km diametri olan, sadəcğ neytronlardan ibarət bir neytron ulduzu qalır* yenə üzücü . Bunlara pulsar deyilir. Pulsar deyilməsinim bir səbəbi, qütblərindən kosmosa doğru uzun və yoğun bir qamma şüası yaymalarıdır. Və öz ətraflarında, hətta dünyadakı saatlardan belə dəqiq pulsasiyası hərəkət edərlər ki, dünyadakı saatlar da bu pulsarların dəqiqliklə fəzada etdiyi hərəkətə görə düzəldilir* yenə də pulsar daha qüsursuzdur .
Və gəldik əsas məsələyə. Əgər bir ulduz bizim günəşimizdən 20-25 qat və ya daha artıq böyüklükdədirsə, bunun ölümü çox daha qarışıq və "əyləncəli" olur.
Yenə bayaqkılardan fərqli olmayaraq, hidrogen, helium, litium və s. Dəmirə qədər eyni yolu izləyirlər. Sonda neytron ulduzları kimi bir nöqtədə birləşib mütləq sıfır səviyyəsinə çatarlar. Və bu anda ortaya həddindən artıq enerji, istilik, radiasiya və s. Yayılması ilə gerçəkləşən supernova adlı partlayış gerçəkləşir.
Amma heyrətləndirici məqam orasıdır ki, bu supernovalar əslində kainatın qurucularıdır. Supernovalar zamanı bir ulduz məhv olur, amma dəmirdən sonra gələn elementlər(qızıl, gümüş, kalsium, karbon və ya radioaktiv uran, sezium və s.), yeni planetlər, peyklər, sən, mən yaranır. Hətta supernovalar sayəsində bir qalaktika belə yarana bilir. Örnək, Samanyolu qalaktikasına ən yaxın olan göy cisimlərindən olan magellan buludu kimi mini qalaktikalardır.
Supernovadan sonra ulduzun kütləsi öz içinə çəkilər və yenə mütləq sıfıra çatar. Amma ulduzun kütlə çəkimi olduğu kimi qalmışdır. Keçmişdə nəhəng, parlak ulduzun olduğu yerdə, artıq qap-qara bir kürə vardır. Bu kürə ona görə qaradır ki, heç bir maddə, heç bir materiya, heç bir cisim bu kürənin kütlə çəkimindən qaça bilməməkdədir. Hətta işıq belə. Özü heç bir şəkildə işıq yaymaz, özünə gələn işığı heç bir şəkildə yansıtmaz, ona görə də orada qap-qara bir ləkə kimi durmaqdadır.
Həmin o civcivli sual; qara dəliyin içində nə var?
Cavab: heç kəs bilmir. Yəni sən çıxıb bu gün qara dəliyin içində qarpız var desən heç kəs sənin fikrini inkar edəcək bir dəlil göstərə bilməz. Oraya getmək, qayıtmaq, oradan bilgi göndərmək şansımız olmadığı üçün, qara dəliyin içərisi də özündə minlərlə teoriyanı əhatə etməkdədir.
Bəs, gedib görə bilərik?
Cavab: qara dəliklər öz ətraflarındakı uzay-zaman deyiləm məhvumu bükə, hətta qıra bilirlər.
Belə izah edim, əgər sən bir kosmik gəmi düzəldib qara dəliyə getmə qərarı alsan. Ki, dünyaya ən yaxın qara dəlik 6 min işıq ili uzaqlıqdadır. Getdin ora çatdın, qara dəliyin çəkim gücünün təsirinə düşdün. Zamanın büküləcək ilk növbədə. Yəni sən qara dəliyə yaxınlaşdıqca, zaman yavaşlamağa başlayacaq. Sənin üçün keçən 1 saniyə, dünyadakı 100 ilə bərabər olacaq. Çünki sən o qədər böyük bir çəkimin ortasındasan ki, zaman sənin üçün heç cürə işləmir. Ki, bəzi alimlər gələcəkdə qara dəliklər vasitəsilə zamanda yolçuluq edilə biləcəyinə inanırlar.
Əslində, bununla bağlı (gbax:interstellar) filmini önərərdim, çünki o filmdə gəmin fəza-zaman əlaqələri çox gözəl şəkildə (alimlərin ssenarisidir hətta film) anlatılmışdır.
Nəysə sən, artıq qara dəliyin içərisindəsən. Sənin əllərin başının üstündə, qara dəliyə dənizə atlar kimi atlasan, barmaq uclarından ayaqlarına kimi incələcəksən, çünki bədəninin aşağıdan yuxarıya hər nöqtəsinə fərqli cazibə qüvvələri təsir etməkdədir. Bu acılı bir prosedura olacaq, amma sevinə bilərsən, çünki acı çəkməyə vaxtın olmayacaq.
O qədər incələcəksən ki, əllərindən başlayaraq bütün bədənin(sırası ilə) molekullara, atomlara, atomaltı hissəciklərə və ən sonda saf enerjiyə dönüşəcək.
Və olay üfüqü deyilən nöqtəyə, yəni qara dəliyin səthinə dəydiyində, hazır ol. Bitdi!
üzv ol