ilə dilimizə girən avropa mənşəli sözlər fonetikamıza uyğunlaşdırılmayaraq olduğu kimi işlədilməyə başlanılıb. ancaq rus işğalından qabaq da, bizim avropalılarla ən azından ticarət əlaqələrimiz olub və onlardan bəzi sözləri götürmüşük. Həm də, ərəb və fars dili vasitəsi ilə də dilimizə keçən avropa sözləri var:sığorta - italyanca eyni mənanı verən "sicurtà" sözünü venesiyalıların vasitəçiliyi ilə alıb, dilimizə uyğunlaşdırmışıq. bu söz latınca "securitas" (təhlükəsizlik) sözündən törəyib. həmçinin, həmin sözün kökü "secure" yəni se+cure (na+qayğı-* , qayğısız) sözüdür. yəqin ki, bu sözü osmanlılar venesiyalılardan, biz də onlardan almışıq.
gömrük - latın sözü olan "commercium" sözünü bizanslılar "κομμέρκιον (kommérkion)" şəklində işlədiblər. osmanlılar da həm sözün mənasını dəyişib, həm də özünü "gümrük" halına salıb, istfadə etməyə başlayıblar. biz də onlardan alımışıq. yəni, zəngin-* dilimizdə eyni sözü fərqli mənalarda həm kommersiya, həm də gömrük biçimində işlədirik.
fındıq - belə-belə işlər. ərəbcə فُنْدُق (funduq) sözünü götürmüşük. ancaq iş burada bitmir. onlar da pəhləvicə* pndk'* sözünü alıblar.*. farslar da yunanların Ποντικόν κάρυον (Pontikón káruon) yəni, "pont fındığı" söz birləşməsindən, türkiyənin qaradəniz bölgəsinin qədim adı olan "pontus" sözünü "fındıq, hazelnut" mənasında götürüb işlədiblər. pontus --> fındıq.
fidan - əsasən, qızlarımıza ad olaraq qoysaq da, son vaxtlar türkcənin dilimizi "zənginləşdirməsi" səbəbindən ting, şitil mənasında işlədənləri görürük. yenə də osmanlıcadan dilimizə girib. onlar da yunanca φυτόν (phutón, “bitki”) sözünü dilə yatımlı edib.
alay - polk sözünə qarşılıq kimi təklif edilən bu söz qədim yunanca αλάγιον (alágion) sözüdür.
bibər - yunanca πιπέρι, πιπεριά (pipéri, piperiá), ingiliscə "pepper" sözü də elə bu sözdür.
dəfnə - yunanca δάφνη (dáfni), abiciklərdən götürmüşük.
fəlsəfə - ərəbcə فَلْسَفَة (falsafa), qədim yunanca φιλοσοφία (philosophía)
fincan - əski yunanca πίναξ (pínax) --> farsca پنگان (pengân) --> ərəbcə فِنْجَان (finjān) --> türkcə fincan.
fırça - bizans yunancasında βούρτσα (boúrtsa). dilimizə necə girdiyini* bilirsiniz.
fırtına - yunanca φουρτούνα (fourtoúna), osmanlıcadan girib.
göyərtə - italyanca "coverta" sözünü osmanlılar "güverte" halına salıb, çox yaxşı da ediblər.
iflic - əski yunanca πλῆξις, πληγή (plêxis, plēgḗ)* --> arameycə* פָּלְגָּא / ܦܴܠܓܳܐ (pālgā) --> ərəbcə إِْفْلاج (ʔiflāj) --> türkcə* iflic
kefal - balığın adıdır. yanaqdan öpüşüb salamlaşmağı kişilərimizə aşılayanlardan götürmüşük. onlar da şol κέφαλος (kéfalos)u "komşi"lərindən götürüb.
kələm - əski yunanca κράμβη (krámbē) sözünü farslar کلم (kalam) kimi götürüb.
körfəz - əski yunanca κόλπος (kólpos), osmanlılardan götürmüşük. bir az eşələyəndə ingiliscə "gulf" sözü ilə əlaqəsi çıxır.
qanun - bunu bilməyən olmaz. qədim yunan dilindəki κανών (kanṓn) sözünü ərəblər قَانُون (qānūn) şəklində alıb.
qutu - qədim yunanca κυτίον (kutíon) əski anadolu türkçəsində قوطی (quti, qutï) olub.
lağım - qədim yunanca λᾰχαίνω (lakhaínō) --> ərəbcə لَغْم (laḡm)
liman - əski yunanca λιμήν (limḗn). bu da osmanlıcadan keçib.
masa - latın sözü "mēnsa" rumın dilinə "masă" kimi ötürülüb. osmanlılar da bolqarların (маса) vasitəçiliyi ilə işlətməyə başlayıblar.
musiqi - bunu bura yazmağım yersizdir. yunan sözü* olduğunu bilməyən yoxdur. bu sözün dilimizə ruscadan yox, farscadan daxil olduğunu demək istəyirəm.
namus - ərəblər νόμος (nómos) sözünü, نَامُوس (nāmūs) şəklinə salıblar.
nəğmə - qədim yunanca νεῦμα (neûma) --> ərəbcə نَغْمَة (naḡma)
nərgiz - farscadan aldığımız bu sözün kökü qədim yunanca νάρκισσος (nárkissos) sözüdür. narsissizm sözü ilə kökdaşdır. ətraflı şəkildə #134297 nömrəli "entry"də yazılıb.
portağal - portuqaliya ölkəsinin adı ilə əlaqəlidir. soyadlarını portağal adlandıracaq qədər bu sitrus meyvəsini səvənlərdən qamarlamışıq.
sandıq - qədim yunanca σῠνθήκη (sunthḗkē) --> ərəbcə صَنْدُوق (ṣandūq)
soba - almanca "stuba" sözü macarlara "szoba", osmanlılara da "soba" şəklində keçib.
təməl - qədim yunanca θεμέλῐος (themélios). öz dilimizdə "özül" sözü var.
tilsim - qədim yunanca τέλεσμα (télesma) yəni, "ödəniş" --> ərəbcə طِلَسْم (ṭilasm)
torna - italyanca olduğu kimi "fırlatmaq, burmaq" mənasında* işlədilir. osmanlıcadan andıra qalıb.
üvəz - quşarmudu. yunanca úves.
məncə, azərbaycan dilinə girən* alınma sözləri öncə, dilimizə uyğunlaşdırıb, sonra işlətməliyik. məsələn, keçmişdə pasport sözünü "başburt" kimi istifadə edirdilər:
Bunların altısına bir nömrə verib, hamısından başburt istədilər. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, 1906
Ay ağa, havaxt başburt aldın ki, Təbrizə gedirsən? Mirzə Fətəli Axundov. 1850
Çoxdan öyrəşdiyimiz "pasport" sözünü bu cür işlətmək bir çoxumuza gülünc gələ bilər, ancaq unutmayın ki, biz "commercium" sözünü "gömrük" şəklinə salıb, işlədirik.