1. azərbaycanlılara üzeyir hacıbəyovun 1910-cu ildə yazılmış "o olmasın, bu olsun" operettasındakı "Deyirlər ki, toy olacaq" mahnısından tanış olan, erməni keşiş və bəstəkar komitas tərəfindən nota köçürülmüş, 1906-cı ildə parisdə "la lyre armenienne" adı altında kitabçada çap edilmiş, ermənistanın Vaqarşapat (keçmiş Eçmiədzin, Armavir vilayəti) şəhərinə və yaxud regionuna məxsus gözəl rəqs. 1944-cü ildə bəstəkar Arno Babacanyan yenidən fortepiano üçün işləmişdir.
qeyd. şəxsən üzeyir hacıbəyov tərəfindən bu əsərin intihal (plagiatçılıq və ya plagiarizm) edildiyinə ehtimal vermirəm. xalq rəqsi olduğundan mümkündür ki, geniş bir arealda məşhurlaşan rəqs olsun və o da bu rəqsə məxsus melodiyanı komitas-dan xəbərsiz şəkildə öz operettasında istifadə etsin.
2. Başlıqda yürüdülən nəzəriyyəyə əsasən , seçilmiş terminin izahında ilk növbədə, toponimlərə diqqət yetirmək gərək!
1) Vaqarşapat Üçkilsənin heç də ilk adı deyil . Həmin şəhər Qədim Yunan ilahəsi Artemisin (Ἄρτεμις ) adına tikilib . Bu , xristianlıqdanöncəki antik dövrə aiddir . Movses Xorenatsi həmin şəhərin ilk adının Artemid olduğunu qeyd edib.
2) Erkən xristianlıq dövründə orada 3 kilsə tikilib və həmin kilsələrdə indiki təsərrüfat müdiri kimi vəzifə daşıyan işçilər olub, bugünə qədər anqlikan kilsələrində onlara verger , virger deyirlər.Latın dilindəki virge kəlməsindən gəlir adı, mənası da silindrik çomaq, çubuqdur (dini ibadət zamanı xorda oxuyanlar xaric və ya səhv notlarda oxuyanda verger həmin çomaqdan “cəza” aləti kimi istifadə edirdi) . Həmin vergerlər kilsə interyerində səliqə-səhmana, dini ibadət -avazla oxunan liturgiya zamanı dini nəğmələrin hazırlanmasına , qutsal əşyaların və mehrabın ibadət üçün bəzədilməsi və hazırlanması , bir də gorqazan funksiyasına cavabdeh şəxslərdir.
3) Xristian kilsələrində vergerlər funksiyalarına görə islam məscidlərindəki müəzzinlərlə ( مُؤَذِّن, muʾaḏḏin ) eyniləşdirilir, ona görə də Eçmiədzin ,əslində, "3 müəzzin" -dir və erməni dilinə deformasiyaya uğramış şəkildə keçmişdir. "Vaqarşapat" adı isə "verger" və "şabat" (yəni ivritcə "istirahət" mənasını verən, 1 həftə ərzində Yaradılış ideyasına görə Allahın dincəldiyi şənbə günü שַׁבָּת ) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib , çünki xristian kilsələrində liturgiya , yəni böyük ibadət bazar günləri keçirildiyi üçün şənbə günündən həmin vergerlər hazırlıq aparırdılar.
4) həmin bu rəqs 3 not üzərində qurulub ki, bu da 3 kilsə və 3 müəzzinə (vergerə) işarədir .Çox güman ki ,bu rəqsin ilk 3 notluq motivi vergerlərin dilində bir parol kimi işlənib və onlar bir-birilərini çağırıblar, ya da məhz, onların ifa etdiyi rəqs olub. Melodiyanın ritmik formulu el dilində şərti “3 badam,1 qoz” adlandırılan ritm əsasındadır, bu da erməni xalq musiqisinə , nə də ki dini musiqisinə xas olmayan formuldur.
5)Üzeyir Hacıbəylinin operettanı 1910-cu ildə bitirib səhnəyə qoyması hələ o demək deyil ki , əsərin not eskizləri də yalnız 1910-cu ilə aiddir. Adətən,bəstəkarlar bir böyük səhnə əsəri üzərində 3 il,5 il,hətta 10 il işləyə bilir , digər əsərlərlə paralel olaraq. Bu da o deməkdir ki, 1906-cı ildə həmin rəqsin hansısa nəşrdə çap edilməsi rəqsin ermənilərə məxsus olmasını sübuta yetirmir. Üzeyir Hacıbəyli həmin rəqsi daha əvvəllər də eşitmiş və nota salmış ola bilərdi.
)