tarixin ən böyük icadı

Elə tarixin özü.

amma tarix daha çox insanlığa zərər verən icaddır, nəinki “ən böyük”.

çünki tarixi yalnız bilmək yox, eyni zamanda kontekstdə anlamaq lazımdır. Müharibələr, deportasiyalar, etnik təmizləmələr… bunlar sadəcə bir tərəfin səhvlərinin nəticəsi deyil. Bunlar, bir çox dövlətin, ideologiyaların və xarici təsirlərin birləşərək yaratdığı mürəkkəb tarixi və siyasi proseslərdir.

Əgər biz tarixi yalnız “kim kimə nə etdi”, “kim daha çox zərər çəkdi” prizmasından qiymətləndirsək heç vaxt nifrət dairəsindən çıxa bilməyəcəyik. Tarix həmişə xalqlar arasında düşmənçiliyi qızışdırmaq üçün vasitə olaraq istifadə olunub və hələ də istifadə olunur. və əgər xalqlar bu oyuna daim aldanılacaqsa, bu vəziyyətdən ən çox fayda görənlər sivil insanlar olmayacaq. elə məhz bu prosesləri idarə edənlər olacaq.

ekstremizm

hər şeyin zayını çıxartmaq.

sizə bir şey deyim. problem ideyalarda deyil—onları ifrat həddə çatdıran ekstremistlərdədir. əksər inanclar, ideologiyalar, hətta hobbilər tamamilə zərərsiz, faydalı ola bilər. amma insanlar onları həddən artıq ciddi qəbul edəndə dözülməz hala gətirirlər.

məsələn, sağlam qidalanmanı götürək. bədənin qayğısına qalmaq, qidalanmaya fikir vermək normaldır. amma bəzi insanlar bunu ideologiyaya çevirib, burger yeyən, desertdən zövq alan hər kəsi sanki mühakimə edirlər. tarazlığı təşviq etmək əvəzinə, yeməyi mənəvi bir məsələ halına gətirib, sanki bir dilim tort yemək cinayətmiş kimi davranırlar. problem sağlam qidalanma deyil—onu bir növ başqalarını utandırmaq üçün vasitəyə çevirən obsessiv düşüncə tərzidir.

siyasi baxışlarda da eyni problem var. müxtəlif fikirlərin olması normaldır, hətta vacibdir. amma mütləq biri çıxıb o qədər ifrat səviyyədə fikir irəli sürəcək ki, fərqli baxışa sahib insanları dinləməkdən belə imtina edir, bu da artıq ideyanın özü deyil, onun rasional müzakirə apara bilməməsi ilə bağlıdır. başlayır hücum, təhqir etməyə, öz inanclarını başqalarına zorla qəbul etdirməyə. nəticədə, hətta məntiqli ideyalar belə insanlara yorucu görünür.

dini inanclar da ifratçılığın problemə çevrilə biləcəyi sahələrdən biridir. dinin mahiyyəti insanlara rahatlıq, istiqamət və birlik hissi verməkdir. amma insanlar onu ifrat həddə çatdıranda, başqalarını mühakimə, idarə etmə vasitəsinə çevirirlər, hətta bəzən zorakılığı belə haqq qazandırmaq üçün istifadə edirlər. tarix dini ekstremizmin müharibələrə, ayrı-seçkiliyə və təzyiqlərə səbəb olduğu hadisələrlə doludur, məsələn. amma problem dinin özü deyil, insanların onu zərərli bir şeyə çevirməsidir.

hətta fitnes mədəniyyəti kimi sadə bir şey də ifrata varıla bilər. idmanla məşğul olmaq, aktiv qalmaq əladır, amma ekstremistlər bunu obsesiyaya çevirərək idman etməyənləri utandırır, başqalarını ekstremal məşq rejimlərinə məcbur edirlər. bunu xüsusilə sosial mediada görmək olar, məsələn influencerlər qeyri-real bədən standartlarını təbliğ edir. və insanlara sanki saatlarla idman zalında vaxt keçirməsələr loser olduqlarını hiss etdirirlər.

bir də sosial ədalət uğrunda mübarizə var. okey, başa düşdük, bu da önəmli bir şeydir. amma bəziləri bunu o həddə çatdırır ki heç bir müzakirəyə, incəliklərə yer qoymurlar. insanları maarifləndirmək əvəzinə birbaşa damğalamağa və hücum etməyə keçirlər, müzakirələri başlamadan bağlayırlar. kimsə o “ideal” terminologiyanı işlətməyəndə və ya kiçik bir səhvə yol verəndə ona anında hücum olunur. öyrənməsinə imkan verilmir. məqsəd inkişaf olmalıdır, amma sosial ədalət ekstremizmi bunu sanki bir “purity testi”nə çevirir—ya 100% mükəmməlsən, ya da düşmən.

günün sonunda, insanlar incəlikləri görməyəndə, demək olar ki, istənilən fikir bezdirici olur. sözümün canı odur ki, əsəbverici olan inancın, həyat tərzinin və ya marağın özü deyil—hər şeyi yalnız bir dar perspektivdən görən ekstremistlərdir. məsələn bu ekstremistlərin üzündən feministlərlə bağlı yanlış fikir ortaya çıxır. insanlar ekstremist feministlərlə əsl feministləri ayırd edə bilmir.

tarix

tarixin həqiqət olması üçün onu yazanların dürüst olması lazımdır. ancaq insan oğlu heç vaxt tam dürüst olmayıb. o, həmişə tarixi dəyişib, ya da dəyişdirilməsinə göz yumub. ancaq elə həmin insanlar dini, tarixi kitabların hətta elmi tədqiqatların əsrlər boyu toxunulmaz qaldığına inanır və bunu sorğulayanlara qəribə yanaşır. bu bir növ
sadəlövhlükdür.

keçmişdə yaşamış şairlərin, filosofların adını istifadə edib, onların heç vaxt demədiyi fikirləri siyasi manipulyasiya vasitəsinə çevirmək də bu sadəlövhlüyün başqa bir formasıdır. məsələn, george orwell-in 1984 romanı totalitarizmi, informasiya manipulyasiyasını tənqid edən bir əsərdir. ancaq bəzi qruplar onun adından “erməniyə güvənmə” kimi sitatlar yayırlar. problem nədir? orwell-in belə bir ifadə işlətməməsi bir yana, onun yazıları məhz bu cür dezinformasiyaların və kütlənin beyin yuyulmasının əleyhinə idi.

orwell-in əsas ideyası insanların yalan informasiyaya inanmağa necə yönləndirildiyini, tarixin necə saxtalaşdırıldığını və insanların həqiqəti necə unuda bildiyini göstərmək idi. onun əsərlərində milli nifrət toxumu səpmək deyil, kütləvi manipulyasiyanı tanımaq, ona qarşı mübarizə aparmaq vurğulanırdı.

tarix kitabları da, dini mətnlər də insanlar tərəfindən təhrif olunur, dəyişdirilir, öz maraqlarına uyğunlaşdırılır. əgər bir toplum orwell-in belə bir söz dediyini rahatlıqla qəbul edirsə, deməli, tarix haqqında deyilən hər şeyi yoxlamadan həqiqət kimi qəbul edir. və məhz bu cür düşüncə tərzi cəmiyyətin özünü informasiya əsarətinə salır təəssüf.

pul əl çirkidir yalanı

Sən bu dünyaya nəyəsə nail olmaq üçün gəldin, amma bunu bacarmağın üçün əvvəlcə güc lazımdır. Və bu güc, bu dünyada puldur. Sənə əksini deyən hər kəs ya yalan danışır, ya da öz uğursuzluğundan dolayı sənin də uğursuz olmanı istəyir. Çünki pulu olan insan azaddır, pulu olmayan isə kölə.

Sən nə qədər bacarıqlı, ağıllı olsan da, əgər pulun yoxdursa heç kəs səni ciddiyə almaz. Dünyanın nizamı belədir. Bacarıq? Xarakter? Çalışqanlıq? Hamısı gözəl şeylərdi amma pul olmadan bunlar heç bir şeyə yaramaz. Dünyadakı ən yaxşı ifaçı də olsan, əgər alət alacaq pulun yoxdursa, heç kəs sənin sənətini dəyərləndirməz.

Pulu ciddiyə almaq lazımdır. Çünki sən pulun qədər yaşayırsan, pulun qədər görürsən, pulun qədər var olursan.

Sənə heç kim pul qazanmanın əhəmiyyətini öyrətmədi. Hər zaman pulun “əl çirki” olduğunu dedilər, amma sonra “get iş tap” dedilər. Bu cür qarışıq fikirlər formalaşdırdılar səndə. Amma unutma, bu dünyada ən vacib şey puldur. “Pul hər şey deyil” deyənlər kayfdadı. Onları ciddiyə aldığın an özünü məhv edirsən. Onlar elə bilirlər spiritual aləmdəyik. Ta ki Kapitalist, materialist dünyada yaşadığımızı yadlarına salanadək. Əyləncə, duyğusal şeylər, xəyallar… Bunlar gözəldir amma ilk növbədə pulun olacaq. Çünki pulun olanda xəyalların gerçəkləşir. Pulun olanda istədiyin kimi yaşayırsan. Pulun olanda azad olursan.

Ona görə də, təxirə salma, hərəkətə elə indi keç. Pul qazanma yollarını tap. Beynini pul qazanmağa yönəlt. Çünki həyatda həqiqətən yaşamaq istəyirsənsə əvvəlcə pulunu qazanmalısan.

hə bir də, “pul əl çirkidir” deyə bir şey yoxdur. sən özün kimsənsə, pulu da o şəkildə istifadə edirsən.

xalqın siyasətə qarışmama səbəbləri

tarixə bələd olmamaq.

bu camaat tarixi bilmir deyə belədi. bilsəydilər tarixin açıq şəkildə tərəqqinin heç vaxt bizə hazır şəkildə verilmədiyini, onun həmişə uğrunda mübarizə aparılaraq əldə edildiyini bilərdilər. “insan bilmədiyinin düşmənidi” boşuna deməyiblər.

səsvermə hüququ, təhsilə çıxış və iş yerində bərabər imkanlar sadəcə hədiyyə olunmayıb, ay millət. bunlar çətinliklərə, inadkarlığa və cəsarətə söykənən mübarizə nəticəsində qazanılıb. bu gün mövcud olan hər bir hüquq bir vaxtlar sadəcə bir fikir idi, insanlar da bunu əldə etmək üçün çox vaxt böyük müqavimətlə üzləşərək mübarizə aparmalı olublar. yəni “siyasət bizə girir biz girməyək” deyə oturmaq təslimiyyətdir, köləlikdir.

tarixə baxsanız əsl dəyişikliklərin qeyri-mümkün olduğuna, dünyanın güclü qüvvələr tərəfindən idarə edildiyinə inanmaq asandır. amma bu inanc reallığa əsaslanmır. tarixi bilməməkdən irəli gəlir. həqiqət budur ki heç bir fərd təkbaşına hər şeyi dəyişdirə bilməz, amma tarix sübut edir ki qətiyyətli insanlar birlikdə cəmiyyətin gedişatını dəyişdirməyə həmişə qadir olublar. yəni o təfəkkürdən çıxın day.

gender bərabərliyi, işçilərin hüquqları, vətəndaş hüquqları, saysız-hesabsız başqa-başqa hərəkatlar bir gecədə qalib gəlməyib. “heç nəyi dəyişmək mümkün deyil” fikri ilə yaşayanlar tərəfindən də qazanılmayıb. onlar məhz mövcud vəziyyətlə barışmayan, hətta öz ömürləri boyu mübarizələrinin tam nəticəsini görməsələr belə gələcək nəsillər üçün təməl qurduqlarını anlayan insanlar tərəfindən qazanılıb. nolar bunu beyninizə qazın. kölə olmuyun.

sözlərin təhrif olunması

son vaxtlar insanların sözləri necə təhrif etdikləri barədə çox düşünürəm. hətta ən sadə ifadələr belə necə uzadılıb, yenidən formalaşdırılıb, tanınmaz hala salına bilir, vay dədə. bu, doğrudan da yorucudu. sən nəsə açıq, dəqiq bir şey deyirsən, amma o sözlər başqasının beyninə çatanda tamamilə fərqli bir formaya düşür, sənin heç nəzərdə tutmadığın bir şeyə çevrilir.
bu arada bunu əminliklə deyə bilərəm ki bu tək azərbaycanda deyil hər yerdə belədi.
qayıdaq məsələmizə. okey, başqalarının sözlərimizi necə şərh etməyi seçməsinə görə biz məsuliyyət daşımırıq, xüsusilə də onların yozumları əsassız və tamamilə səhvdirsə. ünsiyyət ilə proyeksiya arasında incə bir xətt var (deyilənlər ilə insanların eşitmək istədikləri arasında), istər bunu bilərəkdən etsinlər, istər bilmədən. iş orasıdı ki çox vaxt insanlar heç səni dinləmir, - durub fərziyyə irəli sürür, əlavə edir, çıxarır, təhrif edir, bəzəyib büzür. bəzən bunu, olmayan gizli mənanı tapmaq üçün edirlər. bəzən də sadəcə öz narrativlərinə daha uyğun gəlsin deyə. amma hər iki halda başqasının səhv şərhini daşımaq heç kimin borcu deyil. amma incə bir məqamı da keçməyək ki, bu, - sözləri ehtiyatla, diqqətlə seçib ifadə etsəniz belə, həmişə sözlərinizi öz baxış bucağı, hissləri və gözləntiləri ilə süzgəcdən keçirən biri tapılacaq. və bir nöqtədən sonra özünü sonsuz izah etmə istəyindən əl çəkməli olursan. çünki səni səhv anlamağa qərarlı olan biri üçün nə qədər açıqlama versən də bu heç nəyi dəyişməyəcək. bunu təkcə şəxsi münasibətlərdə deyil, hər yerdə görürəm. mediada, tarixdə, dini kitablarda. bir söz yerindən oynayır, bir cümlə kontekstdən çıxarılır, bir fərziyyə fakta çevrilir və qəfil reallıq yenidən yazılır. və ən pisi nədi bilirsiz? yanlış şərh yayıldıqdan sonra onu düzəldəndə elə bilirlər nəsə poxun var ona görə düzəldirsən. bəs bu məni hara aparır? düşünürəm ki, məsələ burasındadı: həmişə aydın danışmağa, və dediklərimin arxasında durmağa çalışacağam. amma demədiyim şeylərə, insanların özbaşına yüklədiyi əsassız mənalara görə məsuliyyət götürməyəcəyəm. sözlər mənimdir, onların yozumu isə onların.

fransa

kimsə yazmışdı ki bəs fransada ətir yaranma səbəbi camaat qoxudan boğulmasın deyə imiş, çünki tualet və hamam mədəniyyətindən uzaq olublar, zad-züd.

ancaq bu məlumatların bəzi hissələri miflərə və şişirtmələrə əsaslanır.

orta əsrlərdə parisin sanitariya vəziyyəti həqiqətən də bərbad idi, okey. insanlar tullantıları birbaşa küçəyə atırdı, çünki müasir kanalizasiya sistemi yox idi. amma ətirlərin yaranma səbəbi bu deyil. ətirdən istifadə qədim misirdən, romadan gəlir, fransa bu sahədə məşhurlaşsa da onun inkişafı saray mədəniyyəti və lüks həyat tərzi ilə bağlı idi. 17-ci əsrdə versal sarayında su ilə çimmək yerinə ətirdən istifadə etmək adi hal idi, çünki o dövrdə suyun sağlamlığa ziyanlı olduğu düşünülürdü.

bundan əlavə, dikdaban ayaqqabılar fransada icad edilməyib. onun tarixi qədim iran atlılarına gedib çıxır. 16-17-ci əsrlərdə avropada populyarlaşan dikdabanlar əvvəlcə kişilər üçün idi, at sürərkən daha rahat dayanıqlılıq üçün nəzərdə tutulurdu. xiv lüdovik (fransa kralı) də dikdaban geyinirdi, amma bu, ayaqları nəcisdən qorumaq üçün deyil, daha hündür görünmək və status simvolu kimi istifadə edilirdi.

orta əsrlərdə hamam və gigiyena mədəniyyəti ümumiyyətlə avropada geri qalmışdı, lakin bu yalnız fransaya aid deyil. okey, osmanlı və şərq ölkələri ilə müqayisədə avropa həqiqətən də bu sahədə geridə idi. ancaq ki yenə də zamanla gigiyena mədəniyyəti inkişaf etdi, fransa da moda, parfümeriya və kosmetika sahəsində dünya liderlərindən birinə çevrildi.

son olaraq, “200 il əvvələ qədər tualet və hamam mədəniyyətindən uzaq idilər” ifadəsi bir qədər şişirdilib. fransada 19-cu əsrdə sanitariya və gigiyena standartları artıq yüksəlməyə başlamışdı. yəni bu məlumat tamamilə yalan deyil, amma çox sadələşdirilmiş və bəzi miflərə əsaslanan bir versiyadır. hər şeyə inanmayaq dostlar. araşdıraq sonra danışaq.