platonun dövlət anlayışı

Platon mənim üçün çox dəyərli filosof olduğundan dolayı, onun önə sürdüyü fikirləri fərqli başlıqlarla açmaq daha yaxşı olar deyə düşündüm və ilk bundan başlamaq istədim.
Platon'un dövlət əsəri, bilinən ən məhşur əsərlərindən biridir. Əgər oxumadınızsa, önərirəm(mağara metaforu da burada keçir). Deməli, ilk öncə platon təhsil sistemindən danışır. Burada idman və musiqi dərsləri veriləcək, lakin bu idman və musiqi dərsləri elə bir şəkildə veriləcək ki, fərd ümumi mədəniyyət anlayışını tamamilə qavrayacaq. Uşaqlara balacalıq dövrlərindən bəzi nağıllar oxudulmayacaq. Bir çox səbəbdən dolayı hesiodos və homeros ( antik yunanın şairləri səhv eləmirəmsə) qadağan olunacaqdır. Birinci səbəb, tanrıları bəzən pis təsəvvür etmələridir. Uşaqlara əsla tanrılardan pislik dəyməyəcəyi öyrədilməlidir. Çünki, tanrı pis əməllərin deyil, sadəcə yaxşı əməllərin sahibi biridir. ikinci səbəb, oxuyucularına ölümün qorxusu şiddətli şəkildə göstərilir. Lakin təhsil, gəncləri müharibələrdə ölməyi istəniləcək şəkildə yetişdirməlidir. Gənclərə köləliyin ölümdən daha qorxunc olduğu öyrədilməlidir. Üçüncü səbəb, homeros bəzi əsərlərində zənginliyin, şöhrətin tanrının təmsili olduğu haqqında yazır. Bu ölçülülüyə əngəldir. Platon bəzi musiqiləri insanlara qadağan edilməsinin tərəfində idi. Çünki emosionallığı canlandıran musiqilər ruha istədiyi şeyi vermir. Gənclər ( həm kişi, həm qadın) bəlirli yaşlarda müharibə görməlidir ancaq qatılmamalıdır.
Platon əsgərlərə tam bir şəkildə komunizm önərir. Buna gəlmədən əvvəl, ən yaxşı kişilər ən yaxşı qadınlar ilə evlənəcəkdir. Hərə öz səviyyəsində yəni(əgər uşaq hər hansı bir problemi olacaq şəkildə doğularsa öldürülür). Doğulan uşaqlar ana atalarından ayrılır və təhsilə başlayır. Platona görə qadınla kişi arasında təbiətlərindən dolayı heç bir fərq yoxdur. Əsgərlərin özəl mülkiyyəti olmayacaq. Bir yerdə yaşayacaqlar. Bu arada bəlirli yaşa qədər ən yaxşı kişi başqa qadınlarla ən yaxşı qadın da başqa kişilərlə cinsi əlaqədə ola bilər (Sağlam uşaqlar üçün). Deməli platonun ütopik dövlətində üç sinif var. idarə edənlər(filosoflar) qoruyucular(əsgərlər) istehsalçılar(kəndçilər). 4 ərdəmi bunlara paylanacaq şəkildə izah edim. idarə edənlər müdrik olanlardır, Əsgərlər, Cəsarətli olanlardır, kəndçilər ölçülü olanlardır və bunların hamısı birlikdə doğruluğu (4-cü ərdəmi) yaratmış olurlar. Bu arada yadıma düşdü deyim platon demokratiyanı ən leş idarəetmə üsulu sayır( platonun idarəetmə üsullarında yazaram bunu). Deməli, platon xalqa udduracaq şəkildə yaxşı bir yalan uydurmağı ön görür. Tanrının üç insan tipi yaratdığını bunların ən müdriklisi qızıldan (filosof) ən cəsarətliləri gümüşdən (əsgərlər) tunc olanları və ölçülüləri isə (kəndçilər) olacaqdır. Dediyinə görə,olduğumuz nəslə soxa bilmərik bunu, ancaq ikinci nəsil yeyə bilər.
Ən ideal dövlət olmaq üçün isə, ölkə olaraq öz içinə qapanmalısan, daxilini inkişaf elətdirməlisən, xaricdən müdaxiləyə icazə olmamalıdır,xaricə borcun olmamalıdır və ən əsası əhali sayısı az olmalıdır. Əsgərlər xaricdən gələn hücumları sərt şəkildə qorumalıdır.
Sual ortaya çıxa bilər filosoflar necə yetişdiriləcəkdir ? Filosoflar, qoruyucu yəni, əsgərlər sinfindən çıxacaq. Bəlirli vaxt ərzində lazımi şeylər öyrənəcək. Sonra ən sonuncu mərhələdən keçən bir insan, 60 yaşından sonra dövləti idarə edə biləcək. Bu arada ölüm ilə əlaqəli platonun bir əsərində (phaidon [ruh üzərinə, bunu da önərirəm]) sokrat bir cümlə işlədir(sokrat əsər yazmayıb. Platonun bütün əsərləri şölən,dostluk və bir neçə əsərindən başqa dialoq halındadır. Çoxusunda da elə sokrat danışır). bu dünyada ölümü ən çox arzulayan insanlar filosoflardır. Çünki bədən ruhun tam bilgini almasına hər zaman mane olur. Filosoflar öldükdən sonra ruh bədənnən ayrılacaq və gerçək,tam bilgini ala biləcəklər. Bu arada ruh və bədən ikiliyini platon parmenidesdən alıb. Sokratın həqiqətən dediyi cümləyə ölümünə az qalmışda da hərəkətləri ilə göstərdiyi kriton kitabından hiss olunur.
indilik önərəcəyim kitablar aşağıdakılardır.
Platon dövlət,Kriton,phaidon,nomoi,sokratesin savunması.

postmodernizm

Postmodernizmi modernizm sonrası olaraq adlandırmaq olar. Postmodernizm avropa mədəniyyətinin önə sürdüyü iqtisadi,siyasi,mədəni,elmi düşüncələrin qərb-mərkəzci olduğunu deyir. Postmodernizmə görə tək və mütləq gerçək yoxdur. Postmodernizm dualizmi,totalitarizmi rədd edir.
Jean Baudrillard ən önəmli postmodernist düşünürlərdən biridir. Nə qədər marksdan və neo-marksistlərdən təsirlənsə belə onlar kimi istehsala deyil istehlaka önəm verir. Bu arada baudrillard fukonun bəzi kitablarına cavab olaraq bəzi şeylər yazmışdı, lakin fuko onu vecinə almayıb.
Deməli,Jean Baudrillard dil elmindən təsirlənir və əşyaların istehlakını bir növü dil olaraq ələ alır. Jean'ə görə (bu fikrinə çox qatılıram) hər istehlak əşyasının içində bir göstərgə vardır. Örnək olaraq, bir insan porsche alaraq özünün üst təbəqədə olduğunu bizə göstərir. Buna görə də istehlak əşyalarla deyil,göstərgələrlə daha çox bağlıdır (Mənə atdığın əşyanın nə olduğunu de,sənə kim olduğunu deyim). Bəs biz bunları necə bilirik? Bizim bunları bilməmiz üçün kod, yəni qaydalar sistemi var. Bir insan kia yerinə lexsus alırsa, biz onun varlı olduğunu bilirik, çünki kodun nə olduğunu anlayırıq. Bəs belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, orta təbəqənin insanları kia yerinə lexsus ala bilər? Baudrillard'a görə imkanı çata bilmədiyi üçün xeyir. Beləliklə istehlak cəmiyyəti və kapitalizm bizim hansı təbəqədə olduğumuzu da bir növü bizə göstərir. Bəs kia ilə lexsus arasında göstəriş xaricində fərq yoxdursa nəyə görə üst sinfin insanı kia almır? Burada da fərqlilik dediyimiz şey ortaya girir. Yəni ehtiyacdan dolayı deyil göstərişdən və fərqlilikdən dolayı biz bunları alırıq (istehlak cəmiyyəti adlı entrydə bununla bağlı balaca bir şey yazmışdım #314170)

modernizm

Modernizm, ideoloji çağırışlar daşıyan bir termindir. Mütərəqqi və təkamül bir anlayışa sahib olan modernizm, həyatın və düşüncələrin bu yöndə irəlilədiyini müdafiə edir. Bütün cəmiyyətlər özündən sonrakı mərhələni əmələ gətirir. Buna örnək olarak Hegel'in tezis,antitezis və sintezini göstərə bilərəm. Hegeldən təsirlənib onun diyalektizmində dəyişikliklər edən Karl Marksın cəmiyyət üçün önə sürdüyü 5 mərhələni də örnək vermək olar. ibtidai icma quruluşu,quldarlıq,feodalizm,kapitalizm, sosializm( Marks kapitalizmdən birbaşa komunizmə keçmənin mümkün olmadığını düşünərək, sosializmi kapitalizm və komunizm arasındaki keçid mərhələsi kimi dəyərləndirirdi) və komunizm. Modernizmin bu mütərəqqi düşüncəsi sadəcə bilgi anlamında deyil, sosial anlamda da keçərli idi. Ənənəvi ailədən nüvə (çekirdek) ailəsinə keçidi örnək vermək olar. Modernizm bütün cəmiyyətlərin eyni mərhələlərdən keçərək bir nəticəyə varacağını düşünür. Modernizmdə universalizm, totalitarizm və qərb mərkəziyyətçiliyi hakimdir. Modernizm tək və mütləq gerçəklik var. Modern düşünürlərdən marksı, veberi, comte'u örnək verə bilərəm.

ekzistensializm

Sokratın "özünü bil" cümləsiylə ilk daşları hazırlanmışdı bu fəlsəfi axımın. Sonradan özünü danimarkalı sokrat adlandıran Soren Kierkegaard'ın bəzi suallarıyla əsası qoyulmağa başlamışdır. Mən kiməm ? Niyə mənə sual verilmədi ? Bəs kimə şikayət etməliyəm ?
Varoluşçuluq, insanlar üçün azadlığın və fərdi məsuliyyətin önəmini vurğulayan bir fəlsəfə axımıdır. insan heçdir. insan bir şeylər etmələri ilə özünü ortaya çıxardır. Digər varlıqlar isə özlə meydana gəlir. Palıd ağacının bir özü var. Özdən sonra var olur. insan isə bu dünyaya atılmışdır. insan davranışları və hərəkətləri ilə özünü yaradır. ilk öncə var olur sonra bir şəxsiyyət, xarakter yaradır. içində yaşadığımız vəziyyətlə ələ alsaq həyatımızın determinist bir yaşama sahib olduğunu görə bilərik. Qaydalara, normlara, şərtlərə doğuruq. Bundan dolayı şərtlər tərəfindən bəlirlənirik. Ancaq Şərtlər nə olursa olsun Camus'nün terminologiyası ilə danışsaq insanın hər zaman bir yox demək imkanı var. Sartre'ın "insan azadlığa məhkumdur" cümləsinin nəticəsini Camus'nün azadlığına bənzədirəm mən. "Asturyada Üsyan" adlı oyununda bir oyun qəhrəmanı " bu dünyanın bir mənası yoxdur və bunu qəbul etməyən azadlığına qovuşa bilməz " cümləsini işlədir. Camus'ya görə azad olmaq mənasızlığı qəbul etməkdir (Sisifos miti şiddətlə önərirəm).
Bu bağlamdan yola çıxaraq, varoluşçuluğu absurdizmlə biraz da olsa bağlayan Sartre'a görə absurd həm dünyanın özündədir, həm də bizim bilincimizdədir. insan bilincli bir varlıq olaraq var olan hər şeyin anlamını sorğulayır ( sokrat'ın məhşur cümləsi Sorğulanmayan həyat,yaşanmağa dəyməz). Dünya öz içində anlamsız bir sistemə sahibdir.
sartre bir müsahibəsində "varoluşçuluq haradan başladı" sualına "Dostoyevskinin əgər tanrı olmasaydı, hər şeyə icazə olardı cümləsiylə başladı" deyə bir cavab verir.
Son olaraq, qəribə bir şeyin bu sabah fərqinə vardım. Camus 1960-cı ildə özünün ən absurd saydığı araba qəzasında həyatını itirib və cibindən vaqon bileti çıxmışdı. Yəni, camus da vaqona minməkdən son anda seçimini dəyişərək arabayla getməyi seçib və hərkəsin ciddiyyətlə qarşıladığı ölümü özü öz azad iradəsiylə seçib. Bəlkə də bu, determinizm və azad iradənin bu qədər birbirindən uzaq olması və birbirinə zidd olmasının bariz nümunəsidir..

mcdonaldlaşma

Qloballaşmada ən böyük güc mcdonaldlaşmanın əlindədir. Mcdonaldlaşma fast food zəncirinin amerikadan çıxıb başqa ölkələrə sürətlə yayılmasıdır. Mcdonaldlaşma 5 təməl ölçüsü ilə ələ alına bilər.
1) məhsuldarlıq. Müştərilərdən ölçülü bir şəkildə yeməyin alınması və yeyilməsi gözlənilir. Arabalara edilən servis,mcdonalds'ın özünə xas bəzi normları olması, onu daha diqqəti çəkən göstərir.
2) hesablamaq. Müştərilərdən yeməyini yedikdən sonra çox oturmaması gözlənilir. Buna ən bariz örnək mcdonalds'daki oturacaqları göstərmək olar. Bu oturacaqlar bəlirli bir vaxtdan sonra insana rahatsızlıq verəcək şəkildə dizayn edilir.
3) təxmin edilmək. Satıcı və alıcı arasında təxmin göstəriciləri vardır. Satıcı robot kimi yazılan sözlərdən istifadə etməli və alıcı ona görə cavab verməlidir. Ritual önəmlidir.
4) nəzarət. Texnologiya vasitəsi ilə çalışanlara nəzarət var. Bu texnologiyalar bir müddət sonra çalışanların yerinə keçəcək. Bəzi yerlərdə keçmişdir. Kartof qızardan maşın kartoflar qızardıldıqdan sonra siqnal vasitəsilə çalışana bildirim verir.
5) rasionallığın məntiqsizliyi. Çalışanların robot kimi işlərinə çalışması insanlıqdan çıxardır. Ən bariz nümunəsi budur..

georg simmel

Georg Simmel, Durkheim və Weber kimi əjdaha sosioloqlarla eyni əsrdə yaşadığı üçün çox bəlli olan bir sosioloq olmayıb. Amma yenə də sosiologiyaya gatdığı mədəniyyət tragedyası və pulun cəmiyyətdəki rolu ilə bir şöhrət qazanmışdır.
Simmel qarşılıqlı əlaqə formatları ilə qarşılıqlı əlaqə tipləri arasında önəmli bir ayırım olduğunu deyir. Sosial çevrəmizdə qarşılıqlı əlaqə tipləri və formatları olduğu üçün bunu kiçildərək minimuma endirir. Örnək verirəm bir partiyə getdiyinizi düşünün. Orada bir qız sən bura niyə gəlmisən deyə bir sual versə, sizin buna iki cavabınız ola bilər. Ya məlumat verəcəksiniz, ya da ortamın necə olduğuna və bir münasibət başlatmaq cəhdi olub olmadığına baxacaqsınız və " sənin kimi biriylə tanış olmaq üçün" , " arabayla" tipli iki cavab verəcəksiniz.
Bundan başqa Simmel içində olduğunuz grupun neçə nəfər olduğunun da mühüm olduğunu deyib. Grup iki nəfərdən ibarətdirsə, bunda problem yoxdu. Ancaq, 3 nəfərlik qrupdursa burada bir nəfər özü grupda " mən nə desəm odur" tipli obraza sahib olmaq istəyirsə iki nəfər arasında qırğına səbəbkar ola bilər.
Mədəniyyətin tragedyasına gəldikdə isə, bu terminin necə ortaya çıxmasından danışacam. Deməli simmel'ə görə iki mədəniyyət var, obyektiv və subyektiv. Obyektiv mədəniyyət ( fəlsəfə, ədəbiyyat, vb.). Subyektiv mədəniyyət isə, bizim bunları öyrənməyimizdir. Burada, elmin fəlsəfənin hər dəfəsində bizdən aslı olmayaraq genişlənməsi, hər dəfəsində yeni fəlsəfi axımların ortaya çıxması bizim bunu öyrənməyimizi çətinləşdirir. bu ikisi arasındaki nöqtə mədəniyyət tragedyası adlanır. Bu arada simmel də Weber kimi gündəlik sosiologiyaya daha çox önəm verib.
Oxuduğunuz üçün təşəkkürlər..

insanın mütləq əxlaqi cəhətdən düzgün olması vs bunun bir seçim olması

Əxlaqın formalaşması mədəniyyətlə birbaşa bağlıdır. Bir insan əxlaqının formalaşması ailədən,içində olduğu sosial qruplardan aslıdır. ilk olaraq, ailədən bəlirli miqdarda əxlaq alaraq özünü formalaşdırır. Bir fərd ailədən əxlaqının sadəcə bir qismini alır, bu da deməkdir ki, sadəcə ailədən əxlaq və davranış mənimsəyərək tam formalaşmır. ikinci olaraq, məktəbdən əxlaqın bir hissəsini alır və formalaşmağa doğru irəliləyir (təbii ki, burada aldığı əxlaqı, əxlaq saymaq üçün düzgün əxlaq və davranışı mənimsəməlidir). Üçüncü olaraq, bir fərd dost qrupundakı əxlaq və davranışları mənimsəyərək özünü bir yerə aid edir və əxlaqını, davranış şəklini tamamlamış olur. Geniş olaraq ələ alsaq, insanın əxlaqına başda da vurğuladığım kimi ən böyük təsir edən şey mədəniyyətdir. Fərdin formalaşması üçün ilk öncə cəmiyyətin dəyişməsi lazımdır. Çünki cəmiyyət mənimsədiyi davranışı və əxlaqı öz ailə fərdlərinə də ötürəcək.
Bunları tam da aydınlatmaq üçün alışqanlıqlardan danışacam. Kollektiv alışqanlıqlar, əxlaqi davranışların formalaşmasında böyük rol oynayır. Burada önəmli bir şeyi söyləmək istəyirəm ki, bütün əxlaqi davranışlar kollektiv alışqanlıq sayılar bilər, amma bütün kollektiv alışqlanlıqlar əxlaqi davranış sayıla bilməz. Bizim cəmiyyətin ən böyük problemlərindən biri də, mənimsədikləri bu kollektiv alışqanlıqlarının "ümumilikdə bütününü" əxlaqi davranış olaraq mənimsəyib digər ailə fərdlərinə və sosial çevrələrinə ötürməsidir. Örnək olaraq, bir qadının boşandıqdan sonra yenidən evlənməsinə düzgün baxılmır. Bunu analiz edək. ilk öncə bir insan əgər qarşısındaki insana zərər və ya ziyan vurmursa, doğrudan və dolaylı olaraq hər hansı bir hərəkətində başqasına xəta yetirmirsə, bu insan bir fərd olaraq öz həyatında istədiyi dəyişikliyi eləməyə haqqı var. "Çünki bu öz həyatıdır və bu onun özəlidir". ikinci olaraq, bu davranış olaraq əxlaqsızlıq sayılmır. Ona görə, əxlaqsızlıq olaraq götürülən bu davranış əslində kollektiv alışqanlıqdan başqa bir şey deyil. Bu örnəkləri sabaha qədər uzatmaq olar, lakin lazım deyil. Çox yerlərə toxunmaq olar bu mövzuyla bağlı lakin bu da lazım deyil. Oxuduğunuz üçün təşəkkür eliyirəm.

kant əxlaqı

Kant'a görə bu dünyada və bu dünyanın xaricində yaxşı istəmədən başqa qeyd-şərtsiz yaxşı şey düşünülə bilməz. Anlayış, zəka, mühakimə və təbiətin insanlara verdiyi digər qabiliyyətlər yaxşıdır və istəməyə dəyər şeylərdir, ancaq bunlar xarakteri baxımından pis olan insanlarda olsa zərərli ola bilər. Əxlaqa emosional yaxınlaşmaq doğru deyil.
Kantın əxlaqi baxımdan bizə buraxdığı ən önəmli şey tapşırıq (ödev) əxlaqıdır. Bunlar Tapşırığa uyğun və tapşırıqdan dolayıdır. Bunu bir örnəklə başa salmağa çalışacam. Deyək ki, bir marketə daxil oldunuz və borca siqaret istədiniz. Əgər market sahibi sizə borcu "daimi müştərimdi verməsəm ola bilsin daha bu marketə gəlmədi ona görə verim borc getsin" düşüncəsiylə versə bu tapşırığa uyğun hərəkət sayılır və əxlaqi baxımdan doğru deyil. Sizə içindən gəldiyi üçün heç bir xeyir və çıxar güdmədən versə, tapşırığdan dolayı hərəkət sayılır və bu əxlaqi baxımdan doğrudur.
Kantın bundan başqa bir tapşırıq anlayışı da var. Əgər sən elədiyin hərəkəti qayda halına gətirmirsənsə bu əxlaqi baxımdan doğru deyil. Bunu yalan danışmağa bağlaya bilərəm. Öz yaxşılığın üçün ya da başqasının yaxşılığı üçün belə yalan danışsan bu əxlaqlı sayılmır. Ona görə heç yalan danışmamaq və hər zaman doğrunu söyləmək lazımdır. Qayda halına gətirdiyin hərəkət sənin əxlaqlı olmağını təmin edir.

müəllimin tələbələrə verdiyi sual

3-cü kursda əxlaq fəlsəfəsi dərsində müəllimin sinfə verdiyi sual, sinfi yalan olmasın 10 dəqiqə falan düşündürmüşdü.
Bir insan sinifdən içəri daxil olur və əlində silah var. Silahı içinizdən birinə verir. Bu silahla ya özünüzü öldürəcəksiniz sinifdəki tələbələr xilas olacaq, ya da sinifdə olan hərkəsi öldürəcəksiniz özünüz xilas olacaqsınız. Yalan ya da doğru olduğunu bilmirəm, amma çox insan özümü öldürərəm dedi bəziləri sinifdəki hərkəsi dedi. Səbəbinə gəldikdə isə düzgün cavab verə bilən olmadı.
Müəllimin cavabı az düşündürmədi. Silahla sizi öldürüb özüm xilas olardım. Əgər özümü öldürsəm, mənim qəhrəmanlığım qəzetlərdə,medyada bir neçə həftə hallanacaq, bir neçə ay sonra unudulacam, lakin bunu görəcək bir bədənim olmayacaq. Sizi öldürsəm və xilas olsam, bu öldürdüyüm insanlara görə vicdan əzabı çəkəcək bir bədənim olacaq və bu elədiyimi heç vaxt unutmayacam.