sözaltı sözlük

Bir müddət ara verdiyim sözlük idi.

indi girdiyimdə isə mainpage'də azərbaycanlı qızlar vs xarici qızlar, x millətinin qızları vs azərbaycanlı qızlar kimi başlıq görmək üzücüdür. Sözaltı sözlük aznetdə bilgiyə ac olanların yeridir [1]. Timidus adlı moder bunu öz entrysində qeyd edib. Uzağa getməyək sadə bir örnək. Sözlüyün açılma məqsədlərindən biri və ən vacibi, azərbaycanlı vətəndaş google'da bir şey search edəndə tapa biləcəyi məlumat çıxsın. Gəlin, belə danışaq. Deyək ki, hansısa biri yazır(internetdə), "azəri qızlar" qarşısına bu səhifə də çıxa bilər. Elə deyilmi? O qardaşın axtardığı ilə bu fağır yazarın yazdığı eyni şey deyil, axı.
Sözlüyə də o tipdə adamın gəlməsi məni narahat edər.


(Öz entrylərimi nəzərdə tuturam) Sözlükdə istəmirdim ki, kayzen.az , və ya wikipedia kimi yerlərdən kopyalanan məlumatlar cəmləşib, bura yazılsın. Öz entrylərimdə buna yol verməmək üçün əlimdən gələni edirəm. Fərqlilik olsun deyə. Wikipediada Bəzi yazılar var ki, sən onunla sunum hazırlasan, çox bəyənilər. Mən də bunu istəyirəm. Sözlük də belə yer ola bilər deyirdim. Düzdür, vikipedi türkiyə ekşidəki entryni qaynaq göstərəcək qədər düşüb, olsun [2] Xülasə, sözlük. 1-2 il kimi sözlüyə ara vermək qərarı alıram. Düzəldiyin an yenidən davam edəcəyik. Həm də, doktora başlayır. Hələlik!

omnia mutantur nihil interit

Kiminsə hesabının altına yazmaqdan xoşum gəlmir.

Hesabı mən dəvət etmişəm. Sözlükdə aktivlik az idi. Dördüncü meymun adlı yazar başlıq açmışdı məsləhətxanada xatırlayırsınızsa ( Link ) . Yazarı sevməyə bilərsiniz, amma ədalətsizliyə də susmaq mənlik deyil. Yazarı mən tanıyıram, mən güvəncə verirəm ki, hansısa yan hesabı yoxdur. Dediyim kimi, sevməyə bilərsiniz, "umbay" səsi də verə bilərsiniz yazılarına. bunlar sizin haqqınızdır, amma əsassız şər atmaq haqqınız deyil. yersizdir, günahdır, axmaqlıqdır. Hər kəsdə Yazı dili bənzərliyi var. Buna görə, " 'o' yazardır", demək düzgün deyil.

masturbasiya

bilirdim ki, bu mövzüda mübahisə yaranacaq, çünki mübahisəli mövzüdur. yazarların hər biri fərqli düşüncədədir. biri zərərli olduğunu ( #287779), digəri zərərsiz( #287974), bir digəri isə masturbasiyanın yox, pornonun zərərli olduğunu qeyd edib. ( #288035). indi, hər birinə açıq-açıq yazıb, ağlınızdakı düşüncələri sonlandırım.
əsas məsələ, masturbasiya zərərlidirmi? -bəli, masturbasiya zərərlidirmi - xeyr.
indi, nəyə görə zərərlidir nəyə görə deyil. türk mənbələrinə baxdığımızda görərki, çox edilməsi hətta, normanı aşmaq, belə ki, həftəlik normanı günlük normaya çevirdikdə, gündə 2 dəfə masturbasiya etdikdə, bir çox zərərləri var. amma dünya sağlıq mərkəzlərinin bir çoxunda həftəlik norma 2 və ya 3 olaraq qeyd edilir, həmçinin xeyirli olduğu da deyilir ki, haqlıdırlar. hər şeyin qədəri yaxşıdır. gündə 2 dəfə masturbasiya həftədə 14 edir bu da normadan 7 dəfə çox deməkdir. siz düşünün, masturbasiya zərərli olarmı, olmazmı? mənim yaxın dostum gündə 2 dəfə masturbasiya edirdi. və deyirdi ki saçım tökülür. açıq desək hər yerdə də qaz çıxardırdı. normalda, əşi nə əlaqəsi var ki deyirdim. daha sonra isə bunu türk mənbələrin birində də oxudum * mənbəni nə qədər axtardımsa tapa bilmədim təəssüf adam deyirdi ki, 15 ildir ki, masturbasiya edirəm və qarnımda da, problem mövcüddur. əllərim əsir.

əgər masturbasiyanı normada etdikdə bir çox xeyirləri mövcüddur. birincisi, orgazm nəticəsində endorfin əmələ gəlib, yuxu keyfiyyətin artırır. ikincisi, stress səviyyəsini düşürdür bədəndə rahatlama əmələ gəlir. üçüncüsü, infeksiya xəstəliklərin qarşısını alır * qadınlarda . dördüncüsü, spermin keyfiyyətini artırır. beşincisi, baş ağrısı kimi bir çox ağrıların təbii önləyicisidir. altıncısı, pelvik əzələlərin gücləndirir. ( https://i.imgur.com/DRdjYNx.jpg

mayalanma

başlamadan bir neçə şey demək istəyirəm.
sözlüyə bir müddət özəl səbəblərdən dolayı ara vermək məcburiyyətindəyəm, lakin yazılarınız hər gün oxuyacam. bu da sizə sağollaşma hədiyyəsidir.
açar sözlər:
Daxili mayalanma
xarici mayalanma
distant
kapasitasiya
kontakt
ikinci mərhələ
sinqamiya
polispermiya
fertilizin
antifertilizin
qinoqamon, androqinoqamon

Mayalanma- erkək və dişi cinsi hüceyrələrinin qovuşması nəticəsində hər bir növ üçün xarakterik olan diploid xromosom dəstli, keyfiyyətcə yeni hüceyrə- ziqotun alınmasıdır. mayalanma xarici və daxili olmaqla iki cür təsadüf olunur.
xarici mayalanma bir çox heyvanlarda, xüsusilə ibtidai onurğalılarda təsadüf olunur.
bu zaman spermatozoid ətraf mühitə (su mühitinə ) buraxılır, mayalanma da orada gedir.
Daxili mayalanma quru mühitində yaşayan heyvanlar (ali onurğalılar) üçün xarakterikdir.
xarici mühitdə qametlərin saxlanılması və qovuşması üçün şərait yoxdur. bu zaman spermatozoidlər dişi fərdin cinsi yoluna buraxılır.
məməlilərdə, eləcə də insanda mayalanma prosesinin getməsi üçün cinsi hüceyrənin yetişməsi və sayı (spermatozoidlərin) mühüm əhəmiyyət daşıyır.
məsələn, insanda bir cinsi akt zamanı 3 milli litr həcmində sperm ifraz olunur. mayalanmanı təmin etmək üçün isə spermatozoidlərin ümumi sayı 150 mln-dan az olmamalıdır (1 cinsi akt zamanı 1 kub santimetr spermada 20-60 milyona qədər spermatozoid olur ). Lakin, spermatozoidlərin sayının belə çox olmasına baxmayaraq norrmal mayalanmada ancaq biri iştirak edir * bəli, yalnız biri .
cinsi aktdan sonra qadınların uşaqlıq borusunun distal hissəsində getdikcə spermatozoidlərin sayı azalır.
mayalanmada üç əsas mərhələ ayırd edilir:
1. qametlərin distant qarşılıqlı əlaqəsi və yaxınlaşması.
2. kontakt qarşılıqlı əlaqəsi və yumurta hüceyrənin aktivləşməsi.
3. spermatozoidin yumurta hüceyrəyə daxil olması və qovuşması- sinqamiya.
Distant qarşılıqlı əlaqə xemotaksislə həyata keçirilir. xemotaksis cinsi hüceyrələrin görüşmə ehtimallığını artıran spesifik amillərin cəmidir. bu məsələdə əsas yeri cinsi hüceyrələrin hazırladığı kimyəvi maddə- hormon tutur.
müəyyənləşdirilib ki, yumurtahüceyrə spermatozoidi özünə cəlb edən maddələr ifraz edir. dişi cinsiyyət yoluna spermatozoidin düşdüyü an yumurtahüceyrəyə daxil olma qabiliyyətinə malik olmur. Məsələn, insanda 7 saat ərzində qadın cinsi orqanlarının hazırladığı hormanların nəticəsində spermatozoidlər aktivləşir ki, o da (gbax:kapasitasiya) adlanır. Kapasitasiya prosesində spermanın akrasom hissəsinin plazmolemasından qlikoproteinlər və proteinlər ayrılır. həmin maddələr akrasom reaksiyalarını yaradır.
qeyd. bundan sonra yazacaqlarımı anlamanız çətin bir məsələ olacaq. səbəbi: bunların hamısını ayrı-ayrı izah etməliyəm. yaxın günlərdə edəcəm.

kapasitasiyada yumurtalığın vəzili hüceyrələrinin sektesiyasını aktivləşdirən progestron hormonu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Kapasitasiya zamanı spermin sitolemmasının xolesterini qadın cinsi yolundakı albuminlə birləşir və cinsi hüceyrələrin reseptorları aşkar olunur. mayalanma yumurta borusunun ampulyar hissəsində baş verir. bu prosesdə qametlərin yaxınlaşması və qarşılıqlı əlaqəsi (baxma: məsafə-distant qarşılqlı əlaqəsi ) xemotaksisə əsaslanır.

kontakt qarşılqlı əlaqə mərhələsində spermatozoid yumurta hüceyrəni fırlandırır. çoxsaylı spermalar yumurtahüceyrıyı yaxınlaşır və onun xarici qatına toxunaraq əlaqəyə girirlər. yumurta hüceyrə öz oxu ətrafında saniyədə 4 dəfə olmaqla fırlanır. bu hərəkət spermatozoidlərin quyruqlarının dalğavari hərəkəti nəticəsində təqribən 12 saat davam edir. erkək və dişi cinsi hüceyrələrinin qarşılıqlı təsirində spermalarda akrasom reaksiyası baş verir. bu ondan ibarətdir ki, akrasomun xarici membranı spermanın plazmolemmasının 2/3 hissəsi ilə qovuşur. sonra isə membranın ərimiş-qovuşmuş hissəsi dağılır və akrasom fermenti ətraf mühitə tökülür.

mayalanmanın ikinci mərhələsində əsasən yumurtahüceyrənin şəffaf zonasının hazırladığı sulfatlaşdırılmış polisaxaridlərin təsiri altında kalsium və natrium ionları spermatozoidin başcıq hissəsinə daxil olur, oradan isə kalsium və hidrogen ionu xaric olunur və akrasomun membranı əriyir , spermatozoidin yumurtahüceyrəyə yapışması isə şəffaf zonadakı karbohidrat qrupunun qlikoprotein fraksiyasının təsiri nəticəsində olur. cinsi hüceyrələrin birləşdiyi yer də əriyir və plazmoqamiya - yəni hər iki qametin sitoplazmasının birləşməsi baş verir. spermatozoid yumurta hüceyrə ilə təmasda olanda on minlərlə qlikoproteid zp3-lə əlaqədə olur. bu zaman akrosomal reaksiya işə düşür. akrasomal reaksiya sperma plazmolemmasının kalsium ionuna doğru keçiriciliyini artırır, onu depolyarlaşdırır ki, o da plazmolemmanın akrasomun ön membranı ilə qovuşmasını təmin edir. Şəffaf sahə bir başa akrasomal fermentlərlə təmasda olur. həmin fermentlər şəffaf zonanı əridir, sperma oradan keçərək yumurtahüceyrənin plazmolemmasının xüsusiyyətini dəyişir və kortikal reaksiya başlayır, bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra isə şəffaf sahənin xüsusiyyəti dəyişir.


Məməlilərdə mayalanma zamanı yumurtahüceyrəyə ancaq bir spermatozoid daxil olur ki, monospermiya adlanır.

mayalanmada yüz milyonlarla spermatozoid iştirak edir. onların akrosomlarından ifraz olunan fermentlər- xüsusi ilə spermalizin şəffaf zonanı əridir. ayrılan follikulyar hüceyrələr konqlemerlərdə bir-birinə yapışır və sonra isə selikli qişanın kirpikli hüceyrələrinin dalğavari hərəkəti nəticəsində yumurtahüceyrə ilə birlikdə hərəkət edir.

Üçüncü mərhələ (sinqamiya). yumurta hüceyrənin ovoplazmasına spermanın başcığı və quyruqcuğunun orta hissəsi keçir. bundan sonra ovoplazmanın periferiyasında qalınlaşma gedir və mayalanma qişası əmələ gəlir. onun qalınlığı 50 nm bərabər olmaqla polispermiyanın qarşısını alır.
polispermiya yumurtahüceyrəyə bir neçə spermatozoidin daxil olması hadisəsidir.
polispermiya özü də iki hissəyə ayrılır:
Normal polispermiya və pataloji polispermiya. Normal polispermiyada bir neçə spermanın yumurtahüceyrəyə daxil olmasına baxmayaraq onlardan yalnız birinin yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə qovuşur, qalanları isə sitoplazmada həll olur- əriyir. bu zaman alınan döl tamamilə sağlam və normal həyat qabiliyyətinə malik olur.
Pataloji polispermiyada bir neçə spermatozoidin nüvəsi yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə qovuşur, nəticədə alınan döl tez bir zamanda məhv olur, nadir hallarda isə şikəst-eybəcər vəziyyətdə doğulur ki, o da həyat qabiliyyətini tez bir zamanda itirir. qeyd etməliyəm ki, ilk dəfə olaraq rinkker (1890) göyərçinin yumurtahüceyrəsinin mayalandığı zaman 15-20 ədəd spermatozoidin yumurtahüceyrəyə keçməsini müşayət edib. 1953-cü ildə isə zibina polospermiyanı dovşanların yumurtahüceyrəsində tapıp, hətta mayalanma getdikdən sonra, yəni rüşeymin blastomer mərhələsində olduğu dövrdən sonra da spermatozoidin yumurtahüceyrəyə daxil olmasını göstərir. açığı bu növ polispermiyanın fizioloji mahiyyəti o qədər də aydın deyil. bəzi alimlər bu məsələni yumurta hüceyrənin qocalması - -vaxtının keçməsi, ikinci qrup alimlər spermaların həddindən çox fəal olması ilə əlaqələndirirlər.
bütün heyvanlarda mayalanmanın hər iki formasında spermatozoidlərdə yumurta hüceyrənin qarşılıqlı əlaqəsi, bir-birinə doğru hərəkəti erkək və dişi fərdlərin kimyəvi əlaqələri ilə tənzimlənir.
Mayalanmanı tənzim edən yumurtahüceyrənin hazırladığı spesifik maddəni F.R. lili (1919 )
fertilizin adlandırıb. bu maddə yumurtanın səthində və yaxud qişasında olur, kimyəvi tərkibi qlikoprotein və mukopolisaxariddən ibarətdir. belə ki, zülallarda olduğu kimi amin turşularından, polisaxariddə olduğu kimi bir və yaxud bir neçə qlükoza, ffruktoza, qalaktozadan-
polisaxariddən təşkil olunub. lakin həm amin turşuları, həm də monosaxaridlər müxtəlif heyvanlarda bir-birindən fərqlənir, fertilizin dı bütün heyvanlar üçün eyni olmayıb, növ üçün spesifikdir. bir fertilizin molekulyar kütləsi təqribən 300000 bərabərdir.

Spermatozoidin sitoplazmasının səthində xüsusi maddə antifertilizin olması müəyyənləşdirilib.
antifertilizin turş proteindən ibarət olub molekul kütləsi 10000 bərabərdir. A. tayler (1958 ) fertilizin-antifertilizin sisteminə antigen-antitel kimi baxır və belə hesab edir ki, onlar bir-birinə immunokimyəvi proseslərdəki "açarın" "qıfıla " düşdüyü kimi uyğun gəlir.
başqa bir alim M.hartman (1940 ) isə belə hesab edir ki, yumurtahüceyrə - qinoqamon, spermatozoid isə - adroqamon maddəsi hazırlayır. yumurtahüceyrə spermatozoidlərin hərəkətini aktivləşdirən qinoqamon I və onları aqluyitinləşdirən qinoqamon II və yaxud fertizilin hazırlayır.
bunlardan androqamon I spermatozoidlərin hərəkət aktivliyini iflic edir, androqamon II isə yumurtahüceyrənin səthini əridir. androqamon II mayalanmada xüsusi əhəmiyyət daşıyır. bəzi hallarda onu lizin adlandırırlar və o da hialuronidaza enziminə oxşayır. bu enzim yumurtahüceyrənin həlməşik maddəsini durulaşdırmaqla spermatozoidin asan hərəkətini təmin edir.

məməlilərin yumurtahüceyrəsinin mayalanmasını öyrənərkən müəyyənləşdiriblər ki, spermatozoidin akrosomunda hialuronidaza fermenti ilə yanaşı tripsin fermenti də vardır. həmin ferment yumurtanın şəffaf zonasındakı follikulyar hüceyrələrini kənarlaşdırır - tənzimləyir,bununlada spermatozoidin hərəkəti bir qədər asanlaşır.
son illərin elektron mikroskopik və sitokimyəvi tədqiqatları göstərir ki, spermatozoidin yumurtahüceyrəyə keçməsi mexanizmi mürəkkəb morfoloji və kimyəvi proseslərin ardıcıl birləşməsidir. bu məsələlər dəniz kirpisinin yumurtahüceyrəsinin mayalanması əsasında daha ətraflı öyrənilib.
spermatozoidin başcıq hissəsi, onun boyun hissəsindəki sentriolla birlikdə yumurtahüceyrəyə daxil olandan sonra tezliklə yumurtahüceyrənin nüvəsi ilə birləşmir, çünki bu zaman I- dərəcəli ovositlərdən II - dərəcəli ovositlərin əmələ gəldiyi vaxta təsadüf edir. ona görə də spermatozoidin nüvəsi yumurtahüceyrənin içərisində 12 saata qədər gözləməli olur.məhz bu zamanda yumurtahüceyrə özünün yetişmə mərhələsinə çatır və mayalanmağa qadir olur.
mayalanmanın əsas dönüş məqamı nüvələrin qovuşmasıdır. spermatozoidin nüvəsi (erkək cinsi pronuklesus ) yumurta hüceyrənin sitoplazmasında şişərək yumurtahüceyrəsinin nüvəsinin (dişi cinsi pronuklesus ) həcminə çatır. kişi cinsi pronuklesus 180 dərəcə dönərək özünün sentrosomu ilə qadının cinsi pronuklesusuna doğru hərəkət edir. Onlar görüşüb qovuşur, nəticədə sinkarioqamiyada xromosomların diploid dəsti bərpa olunur.

cinsi çoxalmanın əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, orqanizmin müxtəlif formaları ətraf mühitə uyğunlaşması üçün dəyişkənliyə əsas verir. məhz bu əlamətinə görə də cinsi çoxalma qeyri cinsi (hidralarda hermafroditizm ) çoxalmalarından fərqlənir. cinsi çoxalmada iki valideynin irsi xüsusiyyətləri müxtəlif kombinasiyalar şəklində yeni nəsildə öz əksini tapır. düzdür, döldə əlamətlərin əlverişsiz kombinasiyası da alınır, lakin belə orqanizmlər təbii seçmə zamanı məhv olaraq aradan çıxırlar. xeyirli irsi əlamətləri daşıyan kombinasiyaların əksəriyyəti isə orqanizmi ətraf mühitlə yaxşı uyğunlaşdırdığından nəsildən-nəslə ötürülərək proqressiv təkamülə səbəb olur.
cinsi çoxalmanın həyata keçirilməsinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq o təbiətdə geniş yayılmaqla dominant vəziyyət alıb. qeyri-cinsi çoxalma üçün bir fərdin olması kifayətdir, lakin cinsi çoxalmada isə iki müxtəlif fərdin olması lazımdır. hətta təbii hermafrodit çarpaz mayalanma (molyuskalar) gedir. cinsi çoxalmanın getməsi və iki müxtəlif qametlərin görüşməsi üçün təbii seçmə prosesində cinsi orqanlarda xüsusi morfo-fizioloji uyğunlaşma əlamətləri meydana çıxmış, endokrin və reflektor mexanizmlər inkişaf etmişdir.

şibyələr

Digər canlıların yaşaya bilmədikləri, münbit olmayan yerlərin (italik:pionerləri ) - ilk məskunlaşan canlılar hesab olunurlar. məhv olduqdan sonra çürüntü əmələ gətirirlər ki, nəticədə digər bitkilərin yayılması üçün əlverişli torpaq sahələri meydana gəlir.
Tallomlu quruluşu olan şibyələr də mamırkimilər kimi tarixi inkişaf prosesində heç bir orqanizmə başlanğıc vermədiyi üçün kor şaxə hesab olunur. şibyə simbioz həyat keçirən göbələk və yosunlardan ibarət orqanizmdir. onların birgə yaşamasına əsas səbəb qidalanmalarıdır. vegetativ və generativ orqanlara malik deyil.

mülayim, soyuq iqlim qurşaqlarında və turş torpaqlarda geniş yayılmışdır. şibyələrin yaşaması üçün əsas amil işıqdır. işıq olmadıqda yosun hüceyrələrində fotosintez getmir və şibyə məhv olur.
çoxalması tallomun hissəcikləri (bkzyosunlar sadə bölünmə ilə, göbələklər isə sporlarla )
və ya xüsusi qrup hüceyrələrlə (tallomla ) gedir.
şibyələr 3 formada olur.
Kol şəkilli şibyələr
çirklənmə ilə əlaqədar tez məhv olur.
nümayəndələri: Maral mamırı (kladoniya), saqqalabənzər şibyə, islandiya mamırı (setrariya )
xüsusiyyətləri: islandiya mamırı - qida kimi, mədə - bağırsaq və tənəffüs yolları xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.
maral mamırı - maralların yemini təşkil edir.
Qazmaqşəkilli şibyə
çirklənmə əlaqədar ən davamlı şibyədir.
nümayəndələri: divar şibyəsi, daş xınası.
xüsusiyyətləri daş xınası - dırnaqları boyamaq üçün işlədilir.
Yarpaqşəkilli şibyə
nümayəndələri: qızılı-sarı rəngli divar şibyəsi (ksantoriya), parmeriya.
xüsusiyyətləri: Lövhəşəkillidir.
qeyd. şibyələrə indikator da deyilir.
* xarab klaviatura ilə yazmaq kimisi yoxdur. -*

leykoplast

Rəngsiz plastidlər olub özlərində ehtiyat qida maddələri toplayır. bu orqanoidlər işıq mikroskopunda görünmürlər, çünki onların işığı sındırma əmsalı hialoplazma da olduğu kimidir. bu orqanoid əksərən bitkinin qaranlıq şəraitdə (torpaq altında ) olan hissəsindəki hüceyrələrində, məsələn, kökdə, soğanaqda, kökümsovda, stolonların uclarındakı yeraltı gövdə yumrularında, nadir hallarda isə orqanizmin işıqlı zonasındakı hüceyrələrində, məsələn, ifrazat hüceyrələrində olur. leykoplastlar aşağıdakı əlamətlərinə görə digər plastidlərdən fərqlənir. çox müxtəlif formadadır, hətta bir hüceyrə daxilində müxtəliflik müşahidə olunur, belə ki, daxili qatı işığın təsirindən tilakoid strukturunu əmələ gətirir və yaşıl rəng alır. Leykoplastların əsas funksiyası ehtiyat qida maddələri, başlıca olaraq nişasta toplamaqdır.

pleyotropiya

not 1. bir müddətdir ki ard-arda əməliyyatlara girdiyim üçün yazı yazmağa vaxtım (səbrim) yox idi. artıq düzəltmişəm və sabahdan davam edəcəm.


pleyotrop effekt bir genin eyni vaxtda bir neçə əlaməti müəyyən etməsi hadisəsidir. başqa sözlə, bu əlamətlərin inkişafı yalnız bir genin nəzarətində olur və onun çoxsaylı fenotip effektləri müşahidə olunur.
pleyotropiya ilk dəfə (#286973) mendel tərəfindən müşahidə edilsə də, o genin çox cəhətli təsirini xüsusi olaraq öyrənməmişdir. onun müşahidələrinə görə qırmızı çiçəkli bitkilərin yarpaq saplağının əsası qırmızı, toxum qabığı isə qonur rəngdə olur. hər üç əlamət bir genin təsirindən formalaşır.
insanda pleyotrop effektə araxnodaktiliya və ya marfin sindromunu misal göstərmək olar. autosom dominant genlə idarə olunan bu xəstəliyin əsasəında embriogenezdə birləşdirici toxumanın normal inkişafının pozulması durur.
bununla yanaşı, bu gen skeletdə, gözdə, ürəkdə və qan damarlarında müxtəəlif anomaliyaların yaranmasına səbəb olur.
genin pleyotrop təsiri ilkin və ikinci effektə malik ola bilər. ilkin pleyotropiyada gen eyni vaxtda özünün çox cəhətli təsirini fenotipdə üzə çıxarır.
dəyişilmiş zülal müxtəlif hüceyrə sistemlərinin sitoplazması ilə qarşılıqlı təsirdə olur və ya bir neçə orqanın hüceyrələrində membranın xüsusiyyətini dəyişdirir.
259.

not2. dostlar kompyuterim azərbaycan şriftlərini tanımadığı üçün yarımçıq qoyub, sabah davam edəcəm.

badımcançiçəklilər fəsiləsi

Badımcançiçəklilər fəsiləsi
Nümayəndələri: birillik, ikillik, çoxillik ot bitkiləridir.
300-ə qədər növü olan bu fəsilənin azərbaycanda 11 cinsə aid
19 növü yayılmışdır.
Yarpaq quruluşu: sadə və mürəkkəb lələkvari quruluşda olur. yarpaqaltlığı yoxdur.

yarpaq yerləşməsi: növbəli düzülüşdür. (u:#287047)

çiçək quruluşu: qıfşəkilli, (petuniya, pomidor, kartofda olduğu kimi) dairəvi və ya ulduzşəkilli (ətirli tütün, qara quşüzüümündə)çiçəklərində tac bitişərək boru əmələ gətirir. erkəkciklər də saplaqla bu boruya bitişir.

çiçək düsturu:K(5) L(5) e(5) d1
çiçək qrupu: çiçəklər tək-tək (petuniyada) yerləşir və ya salxım
çiçəkqrupunda (xanımotunda) toplanır.
tozlanma: öz-özünə, çarpaz.
Meyvə: giləmeyvə (quşüzümü, kartof, pomidor, xanımotu, badımcan, bibər) və qutucuqmeyvə (ətirli tütün, dəlibəng, bat-bat, hibrid petuniya)
mədəni növləri: ətirli tütün, kartof, pomidor badımcan, bibər,
petuniya
yabanı növləri:qara quşüzümü, xanımotu, dəlibəng, bat-bat, tənbəki
Texniki bitkilər: qırmızı istiot, dolçayabənzər badımcan, adi dəlibəng, bat-bat
əhəmiyyəti: qida, dərman, bəzək, zəhərli, narkotik, və yem bitkiləridir.

mutasiya

Mutasiya qəflətən və sıçrayışla baş verən, irsən keçən dəyişkənliyə
deyilir. Bu cür dəyişkənlik orqanizmin fərdi həyatının bütün
mərhələlərində: qametlərdə, ziqotda, yetkinlik və qocalıq dövrlərində də
baş verə bilir. Mutasiya orqanizmin istər somatik, istərsə də cinsiyyət
hüceyrələrində əmələ gəlir. Mutasiya terminini ilk dəfə biologiyaya daxil
edən Quqo-de Friz olmuşdursa, lakin bu haqda olan anlayışa ondan da
əvvəlki alimlərin əsərlərində rast gəlirik. Hələ Ç. Darvin “Heyvanların və
bitkilərin əhlilləşdirilməsində dəyişilməsi” adlı əsərində bu cür
gözlənilmədən, qəflətən baş verən irsi və xırda dəyişilmələr haqqında
yazırdı. Darvin bədəni uzun, ayaqları qısa “ankon” qoyunları, tükləri incə
və uzun “moşan” qoyunları haqqında məlumat verir və bu cür
dəyişilmələri “sport” və ya tək-tək baş verən dəyişkənlik adlandırırdı.
Quqo-de Friz 1880-ci ildən başlayaraq təcrübə apardığı Enotera
Lamarkiana (Oenothera Lamarckiana) adlanan bitkilərin içərisində
mutasiya baş vermiş formalar müşahidə etdi. Bəzi bitkilər öz əlamətləri ilə
enotera növündən elə kəskin fərqlənmişdilər ki, hətta de-Friz onları yeni
növ də adlandırmışdı.
Quqo-de Friz mutasiya nəzəriyyəsini aşağıdakı qaydada vermişdir:
1. Mutasiya qəflətən baş verir.
2. Təzə formalar sabit olur.
3. Mutasiya keyfiyyət dəyişkənliyidir.
4. Mutasiya xeyirli və zərərli ola bilər.
5. Mutasiyanın üzə çıxması öyrənilən orqanizmlərin seçilən
fərdlərinin sayından asılıdır.
6. Bu və ya digər mutasiya təkrar üzı çıxa bilər.
Mutasiyanın təsnifatı. Mutasiyalar mikroorqanizmlərdən başlayaraq
insanlara qədər bütün canlılarda baş verən hadisədir. Mutasiyalar
orqanizmlərin bütün daxili və xarici orqanlarında, morfoloji əlamətlərində,
fizioloji funksiyalarında baş verir. Mutasiyalar bir sıra xüsusiyyətlərə görə
təsnif olunur:

qeyd: evə keçdiyimdə davamını yazacam. * ən sevdiyim mövzüdür bu mutasiya

artıq evdəyəm.

Nöqtəvi (gen mutasiyaları)
Valideynlərdən nəsillərə irsi informasiyalar genlər vasitəsilə ötürülür.Orqanizmlərin bütün morfoloji əlamətləri fiziolojixassələri,maddələr
mübadiləsi tipi genlər vasitəsilə nəslə keçir. Genlərin qurluşunda bir
mutasiya baş verdikdə onların idarə etdikləri əlamət və xassələr də
dəyişilir.
Genə ümumi şəkildə baxılsa, irsiyyətin vahidi yəni ən kiçik irsiyyət
maddəsi hesab olunduğundan onların ayrı-ayrı sahələrində baş verən
mutasiyalar nöqtəvi mutasiya adlanır.

Nöqtəvi mutasiyalar - əsasən resessiv istiqamətdə gedir, yəni
dominant genlər mutasiyaya uğrayaraq resessiv hala keçir. Bəzi hallarda
dominant mutasiyalar da meydana çıxır. Ümumiyyətlə mutasiyaya
uğramazdan əvvəl genlərin vəziyyətini, başlanğıc vəziyyətini “vəhşi tip”
termini ilə ifadə edirlər. “Vəhşi tip” adlanan başlanğıc geni genetik
ədəbiyytada müsbət (+) ilə, həmin genin mutasiya vəziyyətini isə qəbul
olunmuş hərfin kiçiyi ilə işarə edirlər. Başlanğıc genlə onun mutasiyaya
uğramış halı allellik təşkil edir və homoloji xromosomların uyğun
sahələrində - lokuslarında yerləşmiş olur. Məs., Drosophila melanoqaster
milçəyinin təbiətdə yaşayan fərdlərinin gözləri qıırmızıdır. Gözün bu rəngi
vəhşi tip (və ya normal) hesab olunur. Bu genin mutasiyaya uğraması
nəticəsində ağgözlülük meydana gəlmişdir. Bu gen latın əlifbası əsasında
w ilə işarə olunur. Bu hərifi də ingiliscə white ağ sözündən götürmüşlər.
Ağgözlülük geni w ilə işarə edildikdə qırmızıgözlülük də (normal) w +
işarəsi ilə qeyd olunur.
Nöqtəvi və ya gen mutasiyası DNT molekulu quruluşunun müəyyən
genə uyğun gələn hissəsində nukleotid səviyyəsində baş verən
dəyişkənlikdir.
Nöqtəvi mutasiyada DNT molekulunun müəyyən sahələrində ayrı-
ayrı nukleotidlərin düşməsi, əlavə olunması və ya əvəz olunması ilə baş
verir. Bu zaman m-RNT-si sintez olunarkən irsi informasiyaların kod
tərkibi dəyişilir. Bu da öz növbəsində hüceyrədə sintez olunan zülalın
qurluşundan, amin turşularının tərkibinin və ya ardıcıllılığının
dəyişilməsinə səbəb olur.
Mutasiya nəticəsində zülal molekulunun tərkibinin dəyişməsi neytral
xarakterli zülalların əmələ gəlməsinə (məs., müxtəlif növ heyvanlarda
insulin), zülal molekulunun funksiyasının zəif dəyişilməsinə (insanda
müxtəlif tipli hemoqlobin molekulunda olduğu kimi) və zülalın
funksiyasının itməsinə səbəb olur. Əgər zülal ferment funksiyasını yerinə
yetirirsə, onun dəyişilməsi orqanizmin bütün funksiyasını pozur, həmin
orqanizm ya məhv olur və ya həyatilik qabiliyyəti çox aşağı düşür.
Mutasiya nəticəsində DNT-də baş verən dəyişkənlik zülalın neytral
hissəsinə təsir edirsə, o gözlə görünmür. Mutasiya zülalın funksiyasında
zəif dəyişkənliyə səbəb olursa, o, orqanizmin mirfoloji əlamətlərində və
fizioloji xüsusiyytələrində çox da böyük olmayan dəyişkənliklər əmələ
gətirir.
Axırıncı letal mutasilar zamanı canlı ya məhv olur və ya böyük
nöqsanlarla dünyaya gəlir. Belə mutasiyalar heteroziqot halda yaşayırlarsa
da homoziqot halda tam letal olur.

Nöqtəvi mutasiyalar dominant qeyri-tam dominant və resessiv ola
bilər. Ən çox resessiv mutasiyalara rast gəlinir. Neytral mutasiyal şəraitdən
asılı olaraq xeyirli və ziyanlı ola bilər. Bəzən təbii şəraitdə ziyanlı hesab
olunan mutasiyalar ev şəraitində saxlanılan heyvanlar üçün təsərrüfatca
xeyirli ola bilər. Belə mutasiyalara malik heyvanlar üçün müvafiq şərait
yaratmaqla həmin mutasiyaların orqanizm üçün zərərli təsirini aradan
çıxarırlar.
Letal mutasiyalara bütün bitki və heyvanlarda rast gəlinir.
Bəzən bir gendə baş verən mutasiya orqanizmin yalnız bir əlamətinə
deyil, başqa əlamətlərinə də toxunur. Yuxarıdakı fəsillərdə genlərin
pleyotrop təsirindən danışarkən bu haqda qeyd etmişdik. Məs., drozofildə
mutasiya nəticəsində rudiment qanadların meydana çıxmasına səbəb olan
vg (vegestigial) gen eyni zamanda milçəyin həyatiliyinə, döllüyünə və
qılçıqların inkişafına da təsir göstərir.

başlamadan qeyd:
qalın a böyük şriftli a'nı ifadə edəcək.
Düzünə və geri dönən mutasiyalar.
Genlərin mutasiyasında əsasən
iki istiqamət müşahidə olunur. Təbii normal halda olan gen (vəhşi tip)
mutasiyaya uğrayaraq resessiv hala keçərsə, buna düzünə mutasiya deyilir.
Əksinə, resessiv gen yenidən dominant halına qayıdarsa, buna geri dönən
mutasiya deyilir. Bunları belə ifadə etmək olar, düzünə mutasiya: A→a;
geri dönən mutasiya: a→A.
Vəhşi tipdən yeni vəziyyətə keçən gen mutasiyaları düzünə mutant
vəziyyətdən – vəhşi tipə isə - əksinə mutasiyalar adlandırırlar. Əksinə
mutantlanmış proses isə - gen reversiyası adlanır. Düzünə mutasiyalar çox
vaxt resessiv, əksinə mutasiyalar – dominant xarakter daşıyır. Başlanğıc
gen yeni vəziyyətdə və ya əksinə aralıq pillələrinin iştirakı olmadan
mutantlaşır. Müxtəlif genlər üçün düzünə mutasiyaların yaranma tezliyi
müxtəlif olur. Orta hesabla 1000000 və ya 1 mln. gendən 1-5-ə qədər
mutasiyaya uğrayır, yəni mutasiya – çox təsadüfi hadisədir. Lakin bitki,
heyvan və insan popilyasiyasında müxtəlif mutant genlərinə rast gəlmə
tezliyinin cəmlənmiş qeydiyyatı zamanı bu rəqəm kəskin artmışdır. Belə
ki, xüsusi hesablamalar göstərir ki, insanın hər bir qameti həyat
fəaliyyətini aşağı salan 5-6 resessiv mutant gen daşıyır. Eyni mutasiyalar
müxtəlif vaxtlarda üzə çıxa bilər. Bu da onu sübut edir ki, genlər eyni bir
istiqamətdə dəfələrlə mutasiyaya uğraya bilər.
Bəzi hallarda vəhşi tipə qayıdış geni əksinə mutasiyası kimi yox,
digər genin mutasiyasına oxşayır. Digər resessiv genlərin qarşılıqlı təsiri
nəticəsində vəhşi fenotipə səbəb olan genlər, supressor, belə tip qarşılıqlı
təsiri isə - supressiya adlanır.
davamli....

xaççiçəklilər fəsiləsi

xaççiçəklilər fəsiləsi.
nümayəndələri: birillik, ikillik, çoxillik ot bitkiləridir. ikillik nümayəndələri meyvəköklər əmələ gətirirlər. 3000-ə qədər növü olan
bu fəsilənin azərbaycanda 65 cinsə aid 205 növü yayılmışdır.
Yarpaq yerləşməsi: növbəli düzülüşlüdür. bəzi nümayəndələri kök
ətrafı rozet əmələ gətirir.
Yarpaq quruluşu: tam, neştərşəkilli və lələkvari bölümlü sadə yarpaqlardır.
çiçək düsturu: k4 l4 e4+2 d1 (erkəkciklərdən 4-ü uzun, 2-si qısadır). * 'k' kasa yarpagi, 'l' ləçək, 'e' erkəkcik, 'd' dişicik sayını bildirir
çiçək quruluşu: sarı və ya ağ ləçəkləri xaçşəkilli olur. həm kasayarpaqları, həm də ləçəkləri sərbəstdir. əksəriyyətinin nektarlığı var.
çiçək qrupu: sadə salxım
tozlanma: həşəratlarla
meyvə: buynuzmeyvə, buynuzcuqmeyvə, bəzən fındıqcıqdır.
Mədəni növləri: kələm, vəzəri, turp, xardal,şalğam.
Yabanı növləri: yabanı turp, quşəppəyi, yarğanotu, quduzotu, adi vəzərək, dərman şüvəranı, sarılıq otu.
əhəmiyyəti: qida, balverən, texniki, alaq və yem bitkiləridir....


Yabanı turp.
Sərt tükcüklü gövdəsi 30-70 sm hündürlükdədir.
birillik alaq otudur, iyul ayında kütləvi çiçəkləyir. çiçəkləri sarıdır. təsbehşəkilli buynuzmeyvələri arakəsmələrdən eninə qırılır.


davam...

buğda

VII minillikdən becərilən ən qədim bitki. Birillik ot bitkisidir.
(çovdar misalında)
küləş gövdəsinə yarpaqlar qın vasitəsiilə birləşir. çovdar bitkisi xarici görünüşünə görə buğdaya oxşasa da onları fərqləndirən
əlamətlər də vardır. məsələn, buğdanın təzə cücərtilərində 3 kökcük (çovdarda 4) və ilk əsl yarpaqcıq açıq yaşıl rəngli (çovdarda isə qırmızımtıl) olur.
buğda bitkisi öz-özünə (çovdar bitkisi küləklə) tozlanır və əmələ gələn dəni yoğun, çələyəbənzər, qızılı-sarı rənglidir (çovdarda dən uzun və ensizdir).

buğdanın çiçək qrupunun hər sünbülcüyündə 2 sünbül pulcuğu olur.
buğda bitkisi səpindən sonra bir sıra inkişaf mərhələləri keçirir.

Cücərti → üçyarpaq → Kollanma → Boru əmələgətirmə → sünbülləmə →
çiçəklənmə → yetişmə (sütül yetişmə - mum yetişmə - tam yetişmə)

Kənd təsərrüfatında buğdanın payızlıq və yazlıq sort qruplarından
geniş istifadə olunur. Payızlıq buğdanın əsas xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
¥ payızda (oktyabr ayında) səpilir;
¥ kollanma inkişaf mərhələsində qışlayır (qar altında qalır);
¥ yayın sonunda yetişir;
¥ məhsuldarlığı yazlıqdan yüksəkdir.
dənmeyvələrinin tərkibinə görə bərk və yumşaq buğda sortları becərilir.

mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi

Mürəkkəb çiçəklilər fəsiləsi, iki ləpəlilər sinifi, örtülü toxumlular şöbəsinə aiddir.
Nümayəndələri: əsasən, birillik, ikiillik və çox illik ot bitkiləridir.
25000-ə qədər növü olan bu fəsilənin 150 cinsə aid 450
növü yayılmışdır. bəzi nümayəndələrində kök şəkil dəyişməsi,
bəzilərində isə gövdə şəkildəyişməsinə rast gəlinir.
Məsələn, georgində kök yumrusu, yerarmudunda (topinamburda)
gövdə yumrusu və s.

Yarpaq yerləşməsi: əsasən, növbəli düzülüşlüdür, yarpaqaltlığı olmur.
çiçək düsturu: K0 L(5)E(5)D1
çiçək quruluşu: Kasacıq olmur. bəzi nümayəndələrində (zəncir otunda)
kasa yarpaqları yetişmiş toxumların yayılmasını təmin edən
tükcülərlə əvəz olunmuşdur. ləçəklər aşağıdan birləşərək
boru əmələ gətirir. çiçək qrupunda boruşəkilli, qıfşəkilli
və dilcikşəkilli olmaqla 3 cür çiçəkləri olur.
çiçək qrupu: səbət. çiçşk qrupu sarğı adlanan yaşıl yarpaq-
larla əhatə olunmuşdur.

¥ Səbətində yalnız boruşəkilli çiçəkləri olur: eşşəkqanqalında;
¥ Səbətində yalnız dilcikşəkilli çiçəkləri olur: zəncirotunda;
¥ səbətin mərkəzində boruşəkilli, kənarlarında dilcikşəkilli
çiçəkləri olur: günəbaxan, kəpənəkçiçək, çobanyastığı, astra;
¥ səbətin mərkəzində boruşəkilli,kənarlarında dilcikşəkilli
və ya qıfşəkilli çiçəkləri olur: göyçiçək.

önəmli qeyd.
1. eşşəKqanqalı və zəncirotunun səbət qrupunda toplanmış çiçəklərin hamısının tacı eyni formalı olur.
2. Günəbaxan, kəpənəkçiçək, çobanyastığı, astra və göyçiçək bitkilərinin bəzi çiçəklərində meyoz proses getmir və toxum
əmələ gəlmir. çünki səbətin kənarında yerləşən dilcik və
qıfşəkilli çiçəklər cinsiyyətsiz (erkəkcik və ya dişicikləri
yoxdur) olub, həşəratları cəlb etməyə xidmət edir.

Meyvə: toxumcameyvə

mədəni növləri: günəbaxan, astra georgin, yerarmudu (topinambur)
yabanı növləri: eşşəkqanqalı, göyçiçək, andız (zökəmotu), çobanyastığı (aptek birəotu), zəncirotu, acı yoxvşan, at pıtrağı,
boymadərən, dəvədabanı.

əhəmiyyəti: Qida (yer armudu, günəbaxan), balverən (günəbaxan), texniki (günəbaxan), dərman (andız(zökəmotu), çobanyastığı (aptek
birəotu)zəncirotu, acı yoxvşan, at pıtrağı,
boymadərən, dəvədabanı) bəzək (georgin, payızgülü (xrizantema),
astra) və yem bitkiləridir.

daun sindromu

Daun sindromu. ilk dəfə insanda xromosomlarla əlaqədar Daun adlanan bir anomaliya kəşf edilmişdir. Sitoloji tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, Daun xəstəliyi olan şəxsin bütün və ya əksər hüceyrələrində
21-ci cüt xromosomlar 3 ədəddir. Lakin 21və 22-ci xromosomlar morfoloji cəhətdən bir-birinə oxşadığından 21 və 22-ci xromosomun 3 ədəddən ibarət olduğu bilinmir. Hər hansı cüt homoloji xromosomundan birinin
artmasına trisomiya deyirlər. Deməli, Daun xəstəliyi 21-ci (və ya 22-ci) xromosomun trisomiyası nəticəsində baş vermişdir. Genomda bir xromosomun artması müəyyən anomaliyaya səbəb olur. Daun sindromu
olan şəxsin gözləri monqoloid irqdə olduğu kimi, boyu qısa, qolları və ayaqları qısabarmaqlı, əl ayasında xüsusi cizgilər, ürəyində anomaliyalar, zehni inkişafda gerilik müşahidə olunur.
* Şəkil 1. Daun sindromu. Xəstə 3 ədəd 21-ci xromosoma malikdir.
Xromosom kompleksində 46 əvəzinə 47 xromosom olur.
Ümumiyyətlə, xromosomun artması və ya azalması meyoz prosesində xromosomların aralanmaması nəticəsində meydana gəlir. Daunun meydana gəlməsinin başqa mexanizmi, həmçinin 21-ci xromosomla 15-ci xromosom arasında gedən translokasiya ola bilər. Daun sindromu olan qadınlar bəzən nəsil də verir. Lakin 21-ci xromosoma görə trisomik qadın iki cür qamet hazırlaya bilər: 21-ci xromosom cüt və 22-ci xromosom tək. Belə qadından bərabər ehtimalda həm Daun sindromlu, həm də normal övlad dünyaya gələ bilər. Daun
sindromu çox da tək-tək baş verən hal deyil, təxminən 500-600 doğuşdan biri Daun sindromu ilə dünyaya gəlir. Qadınların yaşının artması ilə əlaqədar olaraq onlardan Daun sindromu ilə doğulan uşaqların ehtimalı
çoxalır. Trisomiya yalnız 21-ci xromosom üzrə baş vermir. 13, 14 və 15-ci xromosomlarda da trisomiya müşahidə edilir. Bu cür trisomiya zehni inkişafda geriliyə, göz defektinə, qıclıq xəstəliyinə səbəb olur. 22-ci
xromosomun trisomiyası şizofreniya xəstəliyi əmələ gətirir. Xromosomların sayca artıb-azalması yalnız autosom xromosomlarında deyil, cinsiyyət xromosomlarında da müşahidə olunur.

qreqor mendel

Genetika elminin banisi, əlamətlərin irsən keçməsinin
qanunauyğunluqlarını kəşf edən çex alimi- Jan Qreqor Mendel.
Mendeldən əvvəl bir sıra alimlər müxtəlif bitki növlərinin nümayəndələrini
hibridləşdirmişdir. Belə ki, 1760-cı ildə botanik Kelreyter Rusiyada
Peterburqda tütünün iki növünü hibridləşdirərək valideyn əlamətlərinin
nəslə keçməsini müşahidə etmişdir. T. E. Nayt, Ş. Noden, O. Sajre və
digər alimlər bir əlamətin digəri üzərində dominantlıq etdiyini müşahidə
etmişdir. Lakin onlarin heç biri bu hadisənin səbəbini, irsiyyətin
mahiyyətini aça bilməmişlər.
Mendel özünün klassik təcrübələrində hibridoloji tədqiqat metodunu
tətbiq etmişdir. Mendel təcrübələrinin xarakter cəhəti öyrənilən əlamətlərin
bütün fərdlərdə meydana çıxmasının sayca dəqiq hesabının aparılmasıdır.
Bu ona irsiyyətin keçirilməsində kəmiyyətcə müəyyən qanunauyğunluqları
aşkara çıxarmağa imkan vermişdir.
Qreqor Mendel (1822-1884). Qreqor Mendel 1822-ci il iyul ayının
22-də Xeyntsendorfda, kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Onun
valideynləri – Anton Mendelin və Rozina Şvertlixin üç uşağı var idi. iohan
Mendel ailənin ortancıl uşağı və yeganə oğlu idi. Onun atası sadə əməkçi
insan olub. O, gündəlik torpaq işindən başqa, boş vaxtlarını böyük həvəslə
özünün sevimli işinə - bağçılıq və arıçılığa həsr edirdi. O, oğlunu da tez-
tez özü ilə birlikdə bağa apararaq, burada ona calaq və peyvənd etməyi
öyrədirdi. Bu səbəbdən də Mendel elə kiçik yaşlarından bağçılıq işini
sevməyə başlamışdı.
O vaxt birinci sinif həcmində oxumaq məcburi hesab olunurdu.
Çünki bu tələbi yerinə yetirməyənlər böyük məbləğdə cərimə ilə
cəzalanırdılar. Beləliklə, 10 yaşlı Mendeli birsinifli kənd məktəbinə
verirlər. Öz çalışqanlığı ilə tezliklə hamının diqqətini cəlb edir. Burada
oxuduğu vaxtdan başlayaraq Mendel təbiət elmlərini sevməyə başlayır.
Birsinifli ibtidai məktəbi qurtardıqdan sonra ailənin qarşısında belə bir
çətin məsələ dururdu: Mendelin sonrakı taleyini müəyyənləşdirmək lazım
idi. Ya o, həmyaşlıları kimi təhsilini bununla tamamlayıb, çətin kəndli
əməyi ilə məşğul olmalı, ya da təhsilini davam etdirməli idi.
Beləliklə, uzun tərəddündən sonra valideynləri Mendeli Lippnikidəki
dördsinifli məktəbə verirlər. Burada da Mendel öz çalışqanlığı ilə hamının
diqqətini cəlb edir. Mendel məktəbi əla qiymətlə bitirir. O, təhsilini davam
etdirmək üçün 1834-cü ildə Tropau şəhərindəki gimnaziyaya daxil olur.
Orta təhsil almaq üçün Mendelə çoxlu vəsait tələb olunurdu. Ona görə də
Mendel işləməyə məcbur olur. Işləməklə bərabər o, təhsilini də davam
etdirir. Bütün çətinliklərə və sarsıntılara dözə bilməyən Mendel ağır
xəstələnir və 1839-cu ildə evə qayıtmağa məcbur olur. Sağaldıqdan sonra
1840-cı ildə Mendel yenidən gimnaziyaya qayıdır və 18 yaşında
gimnaziyanı bitirir. Mendel müəllim olmaq arzusunda idi. Bu məqsədlə də
o, Olmyutse şəhərindəki universitetin fəlsəfə sinfinə daxil olur. Burada
dərs deyən müəllimlərin əksəriyyətini ruhanilər təşkil edirdi. Məhz onlar
Mendelin sonrakı həyatına böyük təsir göstərdilər. 1843-cü ildə Mendel
həm gimnaziyanı, həm də fəlsəfə kursunu bitirir. Lakin təhsilini davam
etdirmək üçün Mendelin əvvəllər olduğu kimi maddi vəsaiti çatışmırdı.
Buna görə də o, ruhani olmağı qərara alır.
Beləliklə, Mendel 1843-cü ildə Avqust monastrına qəbul olur.
Monastrlara daxil olmaqla Mendel maddi vəziyyətini bir qədər düzəltmiş
olur. O, burada özünün sevdiyi təbiət elmləri ilə məşğul olmağa başlayır.
Lakin Mendel ilahiyyat elmi ilə məşğul olmaq üçün monastr daxilində
fəaliyyət göstərən dini məktəbə daxil olur. Mendel üç il burada oxuduqdan
sonra, oranı əla qiymətlərlə bitirir.
Dini məktəbi bitirdikdən sonra Mendelin qarşısında geniş
prespektivlər açılır. Ona həmin məktəbdə qalıb dərs deməyi təklif eləsələr
də, Mendel gimnaziyada dərs deməyi arzulayırdı. Ona görə də 1849-cu
ildə Tsnayme şəhərinə gəlir və buradakı gimnaziyada riyaziyyatdan və
yunan dilindən dərs deməyə başlayır.
Mendel gimnaziyada özünün ən çox xoşladığı fizika, mineralogiya,
botanika, təbiət, tarixi fənlərindən dərs deməyi arzulayırdı. Lakin bunun
üçün müəllimlik diplomu yox idi. Buna görə də gimnaziyanın direktoru
onu müəllimlik hüququ almaq üçun Vyanaya imperiya nazirliyinin xüsusi
komissiyası qarşısında imtahan verməyə göndərir. Lakin Mendel
imtahanları verə bilmir və yenidən monastra qayıdır.
1856-cı ildən 1865-ci ilədək Mendel öz təcrübələrini monastra
məxsus bağda aparmışdır. O, burada bağçılıq və bostançılıqla məşğul
olurdu. Lakin tədqiqatlarının çox hissəsini cinsiyyətli çoxalma sahəsinə
həsr etmişdir.
Cinsiyyətli çoxalma zamanı əlamətlərin sonrakı bir sıra nəsillərə
irsən keçirilməsinin əsas qanunauyğunluqları ilk dəfə Qreqor Mendel
tərəfindən kəşf edilmiş və 1865-ci ildə nəşr edilmişdir.
Mendel təcrübələrini noxud bitkisinin müxtəlif sortları üzərində
aparmışdır. O, təcrübələrində hibridoloji tədqiqat metodunu tətbiq
etmişdir. Mendelin tədqiqatı monohibrid çarpazlaşmalardan başlandı. O,öz tədqiqatlarını başa çatdırdıqdan sonra 1865-ci il martın 8-də
təbiətşünaslıq cəmiyyəti qarşısında çıxış edir. Lakin tədqiqat üzvləri
Mendelin tədqiqatlarının əsas ideyasını başa düşmədikləri üçün işə çox
soyuqqanlı yanaşırlar. Bütün bunlara baxmayaraq 1866-cı ildə cəmiyyətin
elmi əsərlədində nəşr edirlər. 1900-cu ildə hollandiyalı alim Q. De Friz
bir-birindən bir, yaxud iki əlamətlə fərqlənən çiçəkli bitki sortlarını
çarpazlaşdırmaqla Mendelin nəticələrinə uyğun nəticələr almışdır. Onun
nəticələri nəşr olunandan iki ay əvvəl isə Almaniyada Karl Korrensin
qarğıdalı bitkisinin müxtəlif əlamətlərə malik sortlarını çarpazlaşdırmaqla
parçalanmanın qanunauyğunluqları haqqında məqaləsi kəşf edilmişdir.
Yenə də həmin ildə avstraliyalı K.Çermak tədqiqatlarının nəticələrini
“noxudda süni çarpazlaşmalar haqqında” məqaləsində verməklə Mendelin
nəticələrinin doğruluğunu sübut etmişdir. Göründüyü kimi Mendel özü və
onun çıxardığı qanunlar yenidən kəşf edilmiş oldu. Beləliklə,
eksperimental genetika inkişaf etməyə başladı.
Böyük çex alimi Qreqor Mendel 1884-cü ildə yanvar ayında 62
yaşında vəfat etmişdir.
Q.Mendelin klassik təcrübələrinin xüsusiyyətləri
irsiyyətin nəslə ötürülmə qanunlarının aşkara çıxarılmasında Mendel
təlimi çox mühüm yer tutdu. Mendelin işləri ilə genetika elminin təməli
qurulmağa başladı. Mendel öz təcrübələrinə başlamazdan əvvəl, bir neçə il
təcrid edilmiş sahələrdə həmin toxumları əkmiş, içərisindən öyrənilən
əlamətə xas olanları seçib təkrar əkmiş və yenə içərisində seçmə
aparmışdır. Beləliklə, öyrənilən əlamətə görə təmiz nəsil aldıqdan sonra,
onların üzərində tədqiqat işi aparmağa başlamışdır. Bir-birindən kəskin
fərqlənən cütləri seçmiş və onları çarpazlaşmışdır. Bunun üçün Mendel
sarı rəngli ana bitki dənələri və yaşıl rəngli ata bitki dənələrini seçəndən
sonra toxumaları əkmiş və vegetasiya dövrünün müəyyən mərhələsində
ana bitkinin çiçəyini ehtiyatla açmış, erkəkciyini çaxarmış və ata bitkidən,
yəni yaşıl rəngli noxud bitkisindən götürülmüş tozcuqla dişiciyi
tozlandırmışdır.
Mendelin irsilik qanunlarını öyrənmək məqsədilə apardığı
təcrübələrdə qazandığı nailiyyətlərə səbəb aşağıdakılar oldu:
1. Mendel çarpazlaşdırılan bitkilərin yalnız bir və ya bir neçə
əlamətlərinin nəslə ötürülməsini ayrılıqda izləyirdi, başqa əlamətləri
nəzərə almırdı. Bu üsul Mendelə bir və ya bir neçə cüt əlamətin
valideynlərdən nəslə keçməsinin qanunauyğunluqlarını kəşf etməyə imkan verdi.
Genetik işarələr və terminlər


Mendel qanunlarını və digər genetik hadisələri izah edərkən bir sıra
şərti işarələrdən və terminlərdən istifadə olunur. Bu şərti işarələr
aşağıdakılardır:
X – şarpazlaşma işarəsi
♀ - dişi fərd ( əlində güzgü tutan gözəllik ilahəsi Venera)
♂ - erkək fərd ( Mars işarəsi, oxatan)
P – parenta – valideyn
F – Filli – nəsil, övlad
Çarpazlaşmanın nəticələrini və digər genetik prosesləri izah edərkən
aşağıdakı genetik anlayışlardan, terminlərdən istifadə olunur:
Fenotip – orqanizmin zahirən görünən əlamət və xüsusiyyətlərinin
cəmidir.
Genotip – orqanizmdə diploid xromosom dəstində olan bütün
genlərin cəmidir.
Homoziqot orqanizm – eyni qametlərin birləşməsindən əmələ gələn
və nəsildə parçalanma verməyən orqanizmdir.
Heteroziqot orqanizm – müxtəlif tip qametlərin birləşməsindən
əmələ gələn və nəsildə parçalanma verən orqanizmdir....

Barmaqlarıma istirahət * swh

cinsiyyət təkamülü

#286614 bu entrydəki yazar gözəl açıqlama verib, amma genetik tərəf yarımçıq qalıb.
CiNSiYYƏTiN GENETiKASI
insanları çox qədim zamanlardan belə bir sual maraqlandırmışdır:
necə olur ki oğlan və ya qız övladı dünyaya gəlir? Bu suala tarix boyu,
əvvəllər əqli mühakimə yolu ilə, get-gedə müxtəlif bioloji elmlərin köməyi
ilə cavab verməyə çalışmışlar. Bu sahədə müxtəlif mühakimələr
yüyürdülmüş, müxtəlif fərziyyələr və nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Biz
bunların üzərində dayanmadan qeyd etməliyik ki, biologiyada cinsiyyət
problemi genetika elminin inkişafı sayəsində öz həllini tapa bilmişdir.
Yuxarıdakı suala da ancaq genetik baxımdan düzgün cavab vermək
mümkün olmuşdur.
Ümumiyyətlə, canlılar aləminin təkamülündə cinsiyyətin meydana
çıxması probleminin də həllində genetik biliklərin çox böyük rolu
olmuşdur.
Cinsiyyətli çoxalan eyni növün, eyni populyasiyanın içərisində bir-
birindən bir sıra morfiloji və fizioloji xüsusiyyətlə fərqlənən iki cinsiyyətə
- erkək və dişilərə rast gəlirik. Maraqlıdır ki, erkək və dişi fərdlər demək
olar ki, bərabər nisbətdə dünyaya gəlir. Ümumi şəkildə götürsək, erkək və
dişilər 100:100 nisbətində doğulur ki, bu da genetikada analizedici
çarpazlaşdırmada (Aa X aa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır. Buradan
belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, cinsiyyətli çoxalan canlılarda
cinsiyyətlərdən biri cinsiyyət amilləri etibarilə heteroziqot (Aa), digəri isə
homoziqot (aa) olmalıdır. Sitoloji tədqiqat da bu mülahizəni təsdiq
etmişdir. Orqanizmlərin diploid xromosom sayına malik hüceyrələrində,
cinsiyyət formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar aşkar
edilmişdir. Məs., drozofil milçəyinin 4 cüt xromosomundan 3 cütü istər
erkəklərdə və istərsə də dişilərdə bir-birinə oxşayır. Bu cür oxşar
xromosomlara autosom xromosomları deyilir və genetikada bunları A hərfi
ilə işarə edirlər. Lakin erkək və dişilər bir cüt xromosomla bir-birindən
fərqlənir. Belə xromosomlara cinsiyyət xromosomları deyilir və X, Y ilə
işarə edilir. Dişi milçəklərin hüceyrələrində autosom xromosomlarından
başqa iki X xromosomu (XX) olur. Lakin erkək milçəklərin hüceyrələrində
isə autosom xromosomlarından başqa bir X və bir də Y xromosom olur.
Əgər autosom xromosomlarının bərabər sayda və oxşar olduqlarını nəzərə
alsaq, dişi fərdləri XX, erkək fərdləri isə XY göstərə bilərik.
Dişi fərdlər ovogenez prosesində cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqda
xromosomlarda baş verən reduksiya sayəsində hər bir qamet iki XX
xromosomundan ancaq birini daşıyır. Ona görə də dişiləri homoqamet
adlandıra bilərik. Erkək fərdlər (XY) spermotogenez prosesində iki tip
spermotozoid hazırlayır; X və Y. Buna görə də fərdlər heteroqamet
adlandırıla bilər. Dişi fərdlərin bir tipdə hazırladığı yumurta hüceyrələri,
erkək fərdlərin hazırladığı X daşıyan spermotozoidləri ilə mayalandıqda
X X=XX genotipində dişşi fərdlər, lakin Y daşıyan spermotozoidlə
mayalandıqda X Y=XY tipli erkək fərdlər meydana gəlir. Buradan aydın
olur ki, sayca dişi və erkək fərdlərin əmələ gəlməsi ehtimalı eyni
nisbətdədir: 1:1.
not: bunu axşama kimi tamamlayacam. gözlədəcəyim üçün üzr istəyirəm. 106.

mitoz bölünmə

Hüceyrənin mitoz bölünməsini ilk dəfə 1874-cü ildə i.D.Çistyakov
plaun sporlarında müşahidə etmişdir. O gedən proseslərin ardıcıllığını bir o
qədər aydınlaşdıra bilməmişdir. 1875-ci ildə Strasburger bitki və heyvan
hüceyrələrində mitozun daha müfəssəl təsvirini verə bilmişdir.
1879-cu ildə V.Şleyxerin və V.Flemminqin daha müfəssəl
tədqiqatları mitoz bölünmənin ümumi gedişini müəyyən etməyə imkan
vermişdir. V.Flemminq mitozun ümumi qanunauyğunluqlarını təsvir etmiş
və bölünmə ilə əlaqədar olan əsas terminləri vermişdir, həmin terminlər bu
günə qədər qüvvədə qalır.
Mitoz bölünmə bir-birinin ardınca gedən dörd fazadan ibarətdir:
profaza, metafaza, anafaza, telofaza.
Istinadlar;
Genetikanın əsasları lll cild səhifə 46