kiçik ölçülü, sadə quruluşa malik, heyvan,
bitki və bakteriya kimi canlıların hüceyrələrində çoxala bilən, canlı ilə cansız arasındakı sərhəd olan infeksion
mikroorqanizm. Adı öz mənşəyini latın dilindən götürmüş - "zəhər" mənasını verir. virusların araşdırılması ilə
mikrobiologiyanın məşğul olan sahəsi
virologiya adlanır.
ilk dəfə fransız alim
Louis Pasteur quduzluğa səbəb olan patogen orqanizmi tapa bilmədiyinə görə,
optik mikroskopla görünə bilməyəcək patogenlərin varlığı haqqında fərziyyə irəli sürdü. 1884-cü ildə fransız mikrobioloq
chamberland üzərindən axan məhluldan bakteriyaları tutub saxlaya bilən süzgəc hazırladı. 1892-ci ildə isə rus bioloq
dmitri ivanovsky bu süzgəcdən istifadə edərkən,
tütün mozaikası virusunu kəşf etdi. məhlulun tərkibində olan ovulmuş tütün yarpaqları bu süzgəcdən keçdikdən sonra belə infeksiya yoxa çıxmamışdı. ilk başlarda, ivanovski xəstəliyin səbəbinin bakteriyalar tərəfindən ifraz olunan
toksinlər olduğunu düşündü. O dövrdə dəbdə olan və orta insan ömrünün 40 ildən 70 ilə qaldırılmasında mühim rol oynayan "
xəstəliklərin mikrob nəzəriyyəsi" dəbdə olduğuna görə, belə düşünülürdü ki, ən kiçik canlılar bakteriyalardır və buna görə də bütün infeksion orqanizmləri bu süzgəc saxlaya bildiyinə görə infeksiyaya səbəb hər hansı bir orqanizm yox, elə toksindir. ancaq 1898-ci ildə holland mikrobioloq
Martinus beijerinck təcrübələri təkrarladı və infeksiyanın səbəbinin yeni həyat formaları - viruslar olduğunu qəbul elədi. O müşahidə etdi ki, həmin canlılar bölünməkdə olan hüceyrələrdə çoxalırlar, ancaq o, onların maye şəkildə olduğunu güman etdi və onları "
contagium vivum fluidum" ("mayedə həll olmuş halda yaşayan mikroblar") adlandırdı. ancaq sonra
wendell stanley onların maye halda yox, bərk halda olduğunu sübut etdi. həmin ildə
loeffler və həmkarı ilk heyvan mənşəli virusu (
apthovirus) kəşf etdi.
![]()
Louis Pasteur
![]()
dmitri ivanovsky
20-ci əsrin əvvəllərində artıq bakteriyaları da yoluxduran və
bakteriofaq adlandırılan viruslar kəşf edildi. ilk başlarda bu tipli viruslar
tipoid və
xolera kimi bakteriyalar tərəfindən törədilən xəstəliklərin müalicəsi üçün mümkün vasitə kimi görünsə də,
penisillinin kəşfi ilə öz əhəmiyyətini itirdi, ancaq hal-hazırda bakteriyalarda
antibiotikə qarşı yaranmış müqavimətə görə yenidən bu tipli viruslar tədqiq olunmağa başlayıb. 1906-cı ildən başlayaraq viruslar bitkilər ve heyvan toxumalarının üzərində yetişdirilməyə başladı. 1931-ci ildə abşlı
patologiya üzrə mütəxəssislər adi qrip virusu və bir sıra virusları mayalanmış toyuq yumurtalarının üzərində yetişdirməyi bacardılar. ilk dəfə 1949-cu ildə insan embriyonlarında, heyvan toxuması istifadə edilmədən viruslar (
polioviruslar) yetişdirildi.
Digər önəmli nailiyyət 1931-ci ildə alman mühəndisləri Ruska və Knoll-un
elektron mikroskopu kəşf etməsi ilə virusların görüntülərinin əldə edilməsi idi. 1935ci ildə məlum oldu ki, tütün mozaikası virusu demək olar ki,
zülallardan ibarətdir. Ancaq sonradan virusların 2 hissədən ibarət olduğu məlum oldu: zülal və
nuklein turşusu. 1941-cı ildə
x-şüa diffraksiyası üsulu ilə kristallaşdırımış virusun görüntüləri əldə edildi. 1955-ci ildə isə bu şəkillərə əsasən,
rosalind franklin adlı gözəl xanım virusların tam quruluşunu kəşf etdi. Hansı ki, onun bu üsul ilə həmkarları ilə etdiyi digər kəşflər, onun həmkarlarına 1962-ci ildə "
nobel mükafatı" qazandırdı. bütövlükdə 20-ci əsrin ikinci yarısında 2000-dən çox virus tam ətraflı şəkildə tədqiq olundu.
![]()
elektron mikroskop
![]()
rosalind franklin
Virusların mənşəyi indiyədək dəqiq bilinməsə də, yer kürəsində ilk həyat yarandıqdan bəri var olduqları ehtimal olunur, ancaq indiyədək ortaya mənşələri barədə 3 mühim hipotez atılmışdır:
-
regressiv hipotez və ya cırlaşma hipotezi:
bu hipotezə görə başlanğıcda viruslar böyük hüceyrələrdə parazit kimi həyat fəaliyyətini davam etdirən kiçik hüceyrələr kimi qəbul oluna bilər. müəyyən müddət sonra onlar lazım olmayan genləri itirib cırlaşaraq, virus halını alır. bəzi bakteriyalar var ki ( rickettsia və chlamydia onlar daşıyıcı hüceyrələrdə virusa bənzər həyat tərzi sürür və bu fakt bu hipotezi dəstəklməyə əsas verir.)
-
hüceyrəvi mənşə hipotezi:
bu hipotezə əsasən viruslar iri bir orqanizmin nuklein turşularının tərkib hissələri olub, sonradan oradan xilas olmuş orqanizmlər ola bilər. Xüsusi genlər mövcuddur ki hansı ki, elmi ədəbiyyatda " tullanan genlər" adlanır, bu hipotezin də doğruluğuna ehtimal verməyə imkan verir.
-
mütəşəkkil-təkamül hipotezi:
digər 2 hipotezdən fərqli olaraq bu hipotez belə qəbul edir ki, viruslar yer kürəsində həyat meydana gəlməyə başladıqda ilk əmələ gələn canlılar olub. Onlar yer kürəsində həyatın meydana gəlməsi zaman baş verən vacib reaksiyalar nəticəsində (baxma: miller-urey eksperimenti əmələ gəlib.)
eyni zamanda viruslardan fərqli olan
prion adlanan zülalar var ki, onlar
dnt və ya
rnt daşımır, ancaq heyvanlarda müxtəlif xəstəliklərə səbəb olurlar.
viruslar haqqında ən çətin məsələlərdən biri onların canlı və yaxud cansız kimi klassifikasiya olunması barədədir. onlar genetik kod kimi həyata məxsus vacib elementləri özündə birləşdirsə də özlərinin
hüceyrəvi strukturları yoxdur. özlərinə lazım olan maddələri ancaq
daşıyıcı orqanizmdə parazit şəkildə yaşayaraq istehsal edirlər.
viruslar quruluş cəhətdən olduqca müxtəlif formalarda olur. ölçüləri isə əsasən 20 - 300
nanometr arasında dəyişir. Demək olar ki, çoxu optik mikroskoplarla görünmür. əsasən tərkibində
ağır metallar həll olmuş məhlullar tökülmüş lövhələrin üzərini elektron mikroskopları ilə müşahidə etməklə onları təyin etmək olur.
tam bir virus hansı ki, virion adlandırılır, nukleid turşusu və onu qoruyan kapsid adlandırılan zülaldan ibarət olur. Kapsid virusa formanı verən hissədir və bu formanın özü virusun genomunda kodlaşdırılmış şəkildə olur. kodun zülallarla əlaqəli bu hissəsi nukleokapsid adlanır. ümumilikdə viruslar morfoloji xüsusiyyətlərinə görə 5 əsas formada olur:
-
spiralşəkilli (helical);
![]()
-
İkosaedr (20 üçbucaq üzə məxsus çoxüzlü);
![]()
-
Prolate (orta basıq, qütblərə doğru meyilli);
![]()
-
Qabıqlı və ya torbaşəkilli;
![]()
-
mürəkkəb - yuxarıdakı halların heç birinə uyğun olmayan formada.
![]()
həmçinin genetik quruluşlarının morfoloji xüsusiyyətlərinə, onların tərkibində olan zolaqların sayına əsasən də viruslar klassifikasiya olunur.tərkibindəki nukleid turşusunun növündən asılı olaraq rnt virus və ya dnt virus adlandırıla bilər. genomları formaca xətti, dairəvi, və ya seqmentli ola bilər.zolaqların sayına görə 1 zolaqlı, 2 zolaqlı və ya bəzi hissələrdə 1, bəzi hissələrdə 2 zolaqlı ola bilər.
![]()
xətti genom
![]()
dairəvi genom
![]()
seqmentli genom
genom ölçüləri virusların növündən asılı olaraq dəyişir. Ən kiçik genom "
circoviridae" adlı virusa məxsusdur ki, yalnız 2 zülalı öz genomunda kodlaşdırır, ən böyük genom isə 2500 fərqli zülalı kodlaşdıran "pandoraviruslar"-a aiddir. bir çox hallada rnt genomlar dnt genomlardan qısa olur. eyni zamanda viruslarda da genetik
mutasiyalar müşahidə olunur. mutasiyalar vasitəsilə antiviral dərmanlara müqavimət də əmələ gətirə bilirlər. hüceyrəvi strukturları olmadığına görə hüceyrələr kimi bölünərək deyil, daşıyıcı orqanizmin resurslarından istifadə edərək öz nüsxələrini yaradaraq çoxalırlar.
adlandırılması və klassifikasıiyası virusların
taksononomiyası üzrə beynəlxalq komitə tərəfindən təyin olunan sistem və
baltimor sisteminə əsasən aparılır. İlk sistem virusların oxşar əlamətlərini əsas götürərək onlar növ, cins, sıra və s. formada klassifikasiya edir. İndiyə kimi 14 virus sırası, 143 virus ailəsi, 64 altailəsi, 846 cins və ümumilikdə 4958 növ virus təsnif olunub. baltimore klassifikasiyası isə onları özlərini nüsxələmə mexanizminə əsasən qruplaşdırır.
Tarix ərzində viruslar insanların həyatına sarsıdıcı zərbələr vurub. Onlar həm
qrip,
soyuqdəymə,
suçiçəyi kimi ölümcül olmayan ümumi xəstəliklərə, həm də
quduzluq,
ebola,
qiçs,
sars kimi ölümcül xəstəliklərə səbəb olublar. virusların insanlara yoluxmasını və onlara yoluxmanın idarə olunmasını araşdıran virologiya sahəsi "
viroloji epidemiologiya" adlanır. Yoluxuculuq vertikal və ya horizontal ola bilər. vertikal yoluxuculuğa misal olaraq, yeni doğulan körpənin "qiçs" və ya "hepatit c" ilə yoluxmuş ana vasitəsilə ana bətnində bu xəstəliyə yoluxmuş olmasını, horizontal yoluxuculuğa isə insandan insana keçən yoluxma mexanizmlərini misal gətirmək olar.
horizontal yoluxuculuq virusların ən geniş yayılmış yoluxma mexanizmdir və qan, ağız suyu, cinsi yolla, nəcis və ya sidiklə təmasda olmaqla insanlar viruslara yoluxa bilər.
yoluxuculuğun yayılma sürətinə müxtəlif faktorlar - xəstəlik qeydə alınan ərazidəki insanların sayı, yaşı, yoluxanların sayı və s. öz təsirini göstərir. demək olar ki, bütün viruslarda inkubasiya periodu var ki, bu müddət ərzində onlar heç bir simptom biruzə vermirlər. Məsələn, "hiv" üçün bu rəqəm 2-20 il arası, quduzluq üçün 1 həftə- 1 il arası ola bilər. virusların yayılmasının qarşısını almaq üçün yoluxan şəxslər
karantin altına alına,
kütləvi tətillər elan oluna və
vaksinlər istifadə oluna bilər. yayılma 1 ölkəni və ya reginonu əhatə etdikdə epidemiya, dünyaya yayıldıqda isə pandemiya adlanır.epidemiyalara, avropalı kolonistlərin amerikaya gətirdikləri
çiçək xəstəliyini misal gətirmək olar. bunun nəticəsində güman olunur ki, amerikanın yerli əhalisinin 70 faizi məhv oldu və bunun nəticəsində də avropalılar orada rahat şəkildə koloniylar qura bildi. Digər bir
pandemiya 1918-1920-ci iləəri əhatə edən
ispan qripidir. Bu pandemiya nəticəsində müasir hesablamalara görə 100 milyon insan həyatını itirmişdir. Bu rəqəm təqribi olaraq o dövrkü dünya əhalisinin 5 faizini təşkil dir. "hiv" virusu da hal-hazırda pandemiya halını almışdır, və müasir dövrdə ən çox insanın yoluxduğu viruslardan biridir. dünyada təqribən 38.6 milyon insan hal-hazırda "qiçs" xəstəliyindən əziyyət çəkir.
Dünya sağlamlıq təşkilatının hesablamalarına görə indiyə qədər 25 milyon insan bu xəstəlikdən vəfat edib.
viroloji epidemiyalara 1976-cı ildə ilk dəfə qeydə alınan və əsasən
qərbi afrikada yayılmış olan ebolanı da misal gətirəmək olar.
virusların
onkovirus adladırılan növləri də var ki, onlar insanlarda
onkoloji xəstəliklərə (bax:
xərçəng)
səbəb olurlar. xəçəngin baş vermə səbəbi əsasən daşıyıcının immun sistemindən asılı olsa da, "insan papillomavirusu", "hepatit b", "hepatit c", "kaposi sarcoma" virusları genetik kodda dəyişiklik yaradaraq hüceyrələrdə mutasiyalara səbəb olurlar. xüsusilə də, papiloma virusu dəri, anus və penis xərçənginin əsas səbəblərindən biridir.
viruslara qarşı müdafiə mexanizmi ya daşıyıcının öz immun sisteminin mübarizəsi ilə ola bilər və yaxud da vaksinlərin ya da antiviral dərmanların köməyilə. Vaksinaniya antiviral dərmanlarla müqayisədə həm daha effektiv, həm də daha ucuzdur. Hal-hazırda 13 növ viroloji xəstəliyi insanlardan tamamilə uzaq tuta bilən vaksinlər mövcuddur.
viruslar insanlarla yanaşı heyvanları, bitkiləri, bakteriyaları da yoluxdura bilər.çox halarda bitkilərə yoluxanlar heyanlara və insanlara, heyvanlara yoluxanlar isə insanlara və bitkilərə yoluxmur.virusların bakteriyalara yoluxan növləri bakteriofaqlar - virusların növlərinin sayının böyük hissəsini təşkil edir. eyni zamandan dünya okeanında ən çox tapılan orqanizmlər viruslardır. dünya okeanında bakteriofaqların sayı bakteriyalardan 10 dəfə daha çoxdur və hər 1 kub millimertr dəniz suyunda 250 milyon bakteriofaq mövcuddur.
![]()
tütün mozaikası virusunun tütündə törətdiyi xəstəlik
![]()
quduzluq virusuna yoluxmuş it
viruslar
təkamülü sürətləndirən ən əsas faktorlardan biridir. Onlar genlərin növlər arasında ötürülməsində ən effektiv vasitə hesab olunur.onlar bakteriyaların
son universal əcdadının ayrılmasından əvvələ qədər təkamüldə təkbaşına ən zəruri rolu oynayıblar.
mənbə:
https://en.wikipedia.org/wiki/Virus
https://www.britannica.com/science/virus
https://en.wikipedia.org/wiki/Louis_Pasteur
https://en.wikipedia.org/wiki/Rosalind_Franklin
https://en.wikipedia.org/wiki/Pathogen
https://en.wikipedia.org/wiki/Rabies
https://en.wikipedia.org/wiki/Tobacco_mosaic_virus
https://en.wikipedia.org/wiki/Electron_microscope 
əsl adı maria sklodowska olan kişilərin hakim olduğu fizika və kimya dünyasına girməyi bacaran fransız alim. 2 dəfə nobel mükafatı alan marie ilk mükafatını fizika sahəsində qazanmışdı. o, bu mükafatı əri pierre curie ilə birlikdə etdiyi radioaktivliklə bağlı işlərin nəticəsində qazanmışdılar. əri öləndən sonra isə marie ikinci dəfə kimya sahəsində nobel mükafatı aldı. 
