+474
Gizli narsisizmlə əlaqəsi ola bilən, hətta komorbid (birlikdə) görülə bilən təşviş pozuntusu. Özündə və ya yaxınında bu pozuntunun olduğunu düşünüb "nə dəxli var" deyə üstümə atılmayın əziz oxucular, heç qorxulu bir şey deyil, bayquş əminiz sizə öyrədəcək.Əslində dsm-4-də "sosial fobiya" adlı pozuntu dsm-5-də "sosial təşviş pozuntusu" olaraq qeyd olunub. Yəni bu pozuntu artıq bir fobiyadan daha artığı kimi qəbul edilir. Həqiqətən də insanın həyatını cəhənnəmə çevirən bu pozuntu asosiallıq, anti-sosiallıq, utancaqlıq kimi anlayışlardan fərqli olaraq bir xəstəlikdir. Klinik psixoloqların və psixiatrların əsas diaqnostik kitablarından biri olan dsm-5-də sosial təşviş pozuntusu diaqnozunun qoyulması üçün bir neçə əlamət qeyd olunub:
1. Sosial mühitə düşdükdə davamlı olaraq artan güclü qorxu
2. Təşvişi tətikləyən situasiyaya məruz qaldıqda tənqid olunmaqdan, utandırılmaqdan yaranan təşviş
3. Tətikləyən situasiyalardan ya qaçmaq ya da məcbur qaldıqda güclü təşviş və qorxu yaşamaq
4. Sadalanan əlamətlər ən az 6 aydır davam edir.
Sosial təşviş pozuntusu olan şəxslərdə psixoloji olaraq "biabır olma", "gülünc vəziyyətə düşmə" ilə bağlı güclü qorxular olur. Sosial bir mühitə düşdükdə isə bu fikirlərin ardıyca fiziki simptomlar gəlir (insandan insana dəyişə bilər bu simptomlar):
Əllərdə tərləmə, titrəmə, səsin batması, səsin titrəməsi, göz kontaktı qura bilməmək, hətta ağırlaşmış formalarında ürəkbulanma, qusma kimi əlamətlər ortaya çıxa bilir. Psixoloji simptomlar bəs deyilmişcəsinə fiziki simptomlar da şəxsin "aha biabır oldum hamı gördü nə vəziyyətdəyəm" düşüncəsini tətikləyir və bu çıxılmaz bir döngüyə çevrilir. İnsanın da sosial bir varlıq olduğunu nəzərə alsaq bu insanlar üçün vəziyyətin nə qədər əzablı olduğunu anlamaq çətin deyil. Sosial təşviş pozuntusu koqnitiv-davranış terapiyası (cbt) və ehtiyac görülərsə dərman terapiyası ilə müalicə olunan bir təşviş pozuntusudur. Hətta yüngül sosial təşvişi olan bir çox insan mütəxəssis dəstəyi olmadan bu pozuntunu çox yaxşı idarə edə bilir.
Sosial fobiya haqqında ən çox bilənlər elə sosial fobiyalı şəxslərin özüdür. Ona görə də çox uzatmadan bu pozuntunun qaranlıq bir tərəfinə işıq tutma vaxtı gəlib çatdı. Sosial fobiyalı şəxslər həm də gizli narsisist ola bilər mi? Və yaxud sosial fobiyalı deyə bildiyimiz kəslər əslində sosial fobiyalı deyil də gizli narsisist ola bilər mi? Cavab, bəli ola bilər. Bu mənim fikrim deyil. Uzun müddətdir ki tədqiqatçıların araşdırdığı mövzudur.
İndi qısaca gizli narsisizmin nə olduğuna baxaq. Gizli narsisizm dsm və xbt/icd kimi diaqnostik kitablarda rast gəldiyimiz bir termin deyil (dsm-5-də qısaca toxunulub). Daha çox yeni yeni üzərində durulub araşdırmalar aparılmış bir anlayışdır. Klassik narsisistlər daha ekstrovert, türklər demiş "dışa dönük" tiplərdir. Əslində özgüvən problemləri yaşayarlar amma özlərini gözə soxar, hamıya üstdən baxar, manipulyasiya bacarıqları yüksək, diqqəti tez cəzb edən, ən əsası empatiyadan yoxsun şəxsiyyətlərdir. Onlar özlərinə qurbanlar seçər və onları alçaldaraq özlərini üstün göstərməyə çalışarlar. Daim bəyənilmə və təriflənmə ehtiyacı duyarlar. Klassik narsisimi belə digər insanlardan ayırd etmək çox çətindir və vaxt tələb edir bu şəxsiyyətlərin diqqət mərkəzində olmasına baxmayaraq. İndi bir də bu şəxsiyyət modelinin gizli olanını ayırd etmək samanlıqda iynə axtarmaqdan fərqsizdir. Yəni buradan oxuyub və ya başqa yerlərdən araşdırıb "filankəs narsisistdir" deməzdən əvvəl diqqətli olun. Gizli narsisistlər digərlərindən fərqli olaraq, səssiz, qapalı, qısqanclığını və aqressivliyini belə içlərində yaşayan şəxslərdir. İçlərində belə bir inanc vardır: "bu dünya mənə layiq deyil. Qədrimi bilən yoxdur. Potensialımın altında əzilirəm". Halbuki kənardan olduqca təvazökar və utancaq görünürlər. Amma içlərində həmişə bir "üstünlük", "özünüböyütmə" inancı vardır. Tənqidə qarşı çox həssasdırlar. Aqressiyalarını birbaşa yox dolayı göstərərlər (passiv-aqressivdirlər). Sosial fobiyaya oxşar özəlliklər ortadadır. Amma əsas göstərici gizli narsisistlər də sosial fobiklər kimi sosial mühitlərdən qaçırlar. Çünki özlərinin aşağı dəyər görəcəklərindən qorxarlar. Bəs əsas fərqlilik nədir?
Sosial fobiklərin qorxusu gülünc vəziyyətə düşmə, biabır olmaqdır. Gizli narsisistlərdə isə vəziyyət çox daha mürəkkəbdir. Onlar özləri üçün beyinlərində "ideal", "qüsursuz" şəxsiyyət modeli yaradıblar. Yəni sosial fobik sadəcə sosial mühitdə rahat olmağı, hamı kimi olmağı hədəfləyər. Bunun alınmamasından qorxar. Amma narsisist elə hesab edər ki, girdiyi mühitdə hamı ona baxmalı, heyran olmalı, tərifləməlidir. Yaxşı, bu iki anlayışı ayırdıq. Bəs komorbidlik? Yəni ikisinin də birlikdə görülməsi necə olur? Ən mürəkkəb hissə buradır. Komorbid olduqda sosial fobiya ilə gizli narsisism suda həll olmuş şəkər kimi iç-içə keçər. Kənardan baxan ayırd edə bilməz, bunu sosial fobiya zənn edər. Yəni, sosial fobiyalı bir gizli narsisist həm biabır olma qorxusu səbəbilə, həm də ona heyranlıq duyulmayacağı səbəbilə sosial mühitdən uzaq durar.
Təkcə sosial fobiyalı olsaydı sadəcə dəyərsiz hiss edərdi. Amma komorbid olduğunda həm dəyərsiz hiss edər, həm də "əşşi bunlar nə zibildir ki mənim yanımda" deyə düşünər. Psixoterapevtlərin də qorxulu yuxusudur bu komorbidlik. Çünki birini düzəltsən o biri tərəfdən söküləcək. Koqnitiv davranış terapiyası ilə birlikdə bu fərdlərdə Acceptance and Commitment Therapy və şema terapiya işə yaraya bilər. Komorbid görülən vəziyyətlərdə psixoterapevt səbrli olmalıdır çünki müalicə boyunca çox uzun və məşəqqətli yollardan keçəcək, tez-tez narsisist şəxsiyyətin müqaviməti ilə rastlaşacaq.
