+14 əjdaha
1. banisi 1878- ci ildə mazandaranda doğulmuş rza xan pəhləvi olan və farsların "dudmani pəhləvi" adlandırdıqları hakimiyyəti 54 ili- 1925- 79- u əhatə etmiş sülalə.pəhləvilərin iki nümayəndəsi şah olmuşdur: yuxarıda qeyd etdiyimiz rza xan pəhləvi və oğlu məhəmməd rza pəhləvi.
bu sülalədə ölkədə bərqərar olan rejimə farslar "dövlət e şahənşah ye iran" (iran şahənşah dövləti) deyirlər.
pəhləvilər nəhayət sasanilər dövlətindən sonra, özü də 13 əsr sonra iranda şahlıq edən ilk görkəmli fars sülaləsidir. bəlkə də buna görə ilk şah olan rza pəhləvinin dövründə fars millətçiliyi bu qədər ön plana çıxmışdır.
rza xan pəhləvi ölkədə 1797- dən bəri hakim olmuş qacarlar sülaləsini öncə 1921- ci ilin 21 fevralında hərbi çevriliş etməklə, sonra 1923- cü ildə baş nazir olmaqla və ən sonda 1925- ci ildə məclis tərəfindən şah elan olunmaqla hissə- hissə devirmişdir.
rza xan pəhləvinin iran üçün xidmətləri sənayeləşmənin təməlini atma, ölkədə dəmiryolu tikintiləri və.s kimi sadalana bilər. amma, bütün bu islahatlar radikal millətçiliyin fonunda aparılmışdır. təhsilin tək və alternativsiz dilifars dili olmuşdur. həmçinin, ölkənin millətçi nasist almaniyası ilə də gizli yaxınlaşmaları olmuşdur.
elə o səbəbdən də iran ikinci dünya müharibəsi illərində "bitərəf" olsa da, almaniya ilə bu yaxınlaşmalar qərbin və ssrinin gözündən yayınmamışdır.
1941- ci ilin iyul- avqust aylarında ingiltərə cənuba, ssri isə, şimala girib iranı işğal etmişdir.
pəhləvilər sülaləsinin hökm etdiyi zamanı bu ildən istifadə edərək iki kateqoriya ayırsaq, yanılmarıq. rza şah pəhləvi təqiblərdən qaçaraq cənubi afrika respublikasına sürgün olunmuş, hakimiyyətdən oğlunun xeyrinə əl götürmüşdür. o 1944- də car- da vəfat etmişdir.
ikinci nümayəndə olan və 1941- ci ildə- 22 yaşında ikən şah olan məhəmməd rza pəhləvinin siyasəti isə, atasını xatırlatmayan bir xətt üzrə getmişdir.
bu siyasət güclü qərbyönlü siyasətdir. irandakı ruhaniləri ciddi şəkildə narahat edən bu idarə üsulu iranın bütün təhsil, hüquq və başqa sistemlərinə sirayət etmişdir.
məhz bu dövr (xüsusən 60-70- ci illər) avropa mənşəli təfəkkürlərin və kitabların iran xalqı tərəfindən tanındığı dövrdür.
ümumiyyətlə, məhəmməd rza pəhləvi dövrünün bəzi tərəqqilərini göz ardı etmək ona qarşı haqsızlıq olar.
xarici siyasətində qərbi əsas götürən, sənayeləşmənin iran modelini hazırlayan, iranı inkişaf etmiş ölkəyə çevirən bu liderin əsas uğuru iqtisadiyyat sahəsində üzə çıxır.
məsələn: 1963- cü ildə əksər hissəsi torpaq islahatları olan ağ inqilab "enqilabi səfid" iranı feodalizm məngənəsindən xilas etmiş, kapitalizmə təkan vermişdir. islahatlarda sosialist yönümlü fərmanlar da yox deyil. belə ki, mülkədarların torpaqlarının 500 hektardan artıq olması halında qalan hissəsi hökumətə məxsus sayılmışdır.
islahatların mənfi cəhəti isə, kəndlilərin diqqətdən kənarda qalması idi ki, bu şah rejiminin sonunu gətirən amillərdən biri olacaqdır.
məhəmməd rza pəhləvinin əsas səhvləri isə bunlardır: ölkədə demokratik islahatlara meyilli olmamaq.
əleyhinə danışanları təqib edib sürgünə yollamaq üçün qurduğu savak polis sistemi.
iştirak etdiyi kef məclisləri ilə rəqiblərinin əlinə "kozr" vermək.
ölkəni çatdırdığı iqtisadi inkişaf səbəbi ilə bir qədər həddini aşmaq.
son bəndin adı nə demək istədiyimi ifadə etmir deyə açıram:
öncə ağlıma bununla bağlı iki ifadə gəlir. onları vurğulamaq istərdim. deməli mədəni dildə desək, səmimiyyətdən sui istifadə, loru dildə desək, şadlığına şitlik etmək.
qeyd etdiyim kimi məhəmmədin iqtisadiyyat sahəsində olan uğuru danılmazdır. o ölkəsini neftin köməyi ilə bir xeyli dirçəltmişdir. xüsusən 1974-77- ci illərdə iranın neft qiymətinə təsir gücünün artması, opecdə söz sahibliyi iranı neft zəngininə çevirmişdir. problem isə, onda olub ki, iranın nefti həddən artıq bahalaşdırma təşəbbüsü qərbi, abş-ı "küsdürmüşdür."
zənnimcə bu dövrdə kasetlərlə iraqdan səsini yayan ayətullah xomeyninin ətrafına ruhaniləri yığa bilməsində, 1977- dən iranda başlayan xaosda və 1979- cu ildə 11 fevralda inqilabın qələbəsindən sonra abşa sığınmaqda çətinlik çəkməyində iranın yürütmüş olduğu neft siyasətinin də rolu var. belə ki, məhəmməd rza şah yalnız xərçəng xəstəliyinə görə vaşinqtona qəbul olunmuşdur. burada inqilabçıların 4 noyabr 1979- da hücum edib diplomatları girov aparması məsələsi də öz yerində...
beləliklə 1 aprel 1979- cu ildə iran islam respublikası yaradılmış, pəhləvilərin şah idarə sistemi ləğv olmuşdur. bu haqda daha genişmiqyaslı iran inqilabı adlı başlıqda yazaram. təbii ki, ömür vəfa eyləsə. -*