+16 əjdaha
1. bir çox tərcümələrdə əsas qəhrəmanın adı gilqameş qilqəmes vilqames kimi verilən qədim şumerlərin məşhur qəhrəmanlıq dastanlarından biri.qəhrəmanın adı gil lövhələrdən müxtəlif cür oxunsa da, hamısının mənası eynidir: hər şeyi görən, hər şeyi bilən qames, yəni qamıs - hər şey deməkdir. tərcümə zamanı qəhrəmanın adını məhz bilqamıs kimi verilməsi daha məqsədəuyğundur.
bir çox nağıllarımızda və əfsanələrimizdə rast gəlinən yeraltı dünyaya, gedərgəlməzə, dünyanın o başına getmək kimi süjetlər, xüsusilə dirilik suyu, həyat ağacı, əbədi həyat tapılması kimi motivlər bu dastanda da vardır. məhz bu motivlərlə ən çox yaxınlıq edən xızır peyğəmbər haqqında əfsanədir.
dastanı digər eposlarla əlaqələndirmək üçün əvvəlcə qısa məzmuna nəzər salaq:
bilqamıs böyük şəhər saldırır, igidliyi ilə şöhrət qazanır. o öz mərdliyi ilə vəhşi heyvanlar içərisində boy atan engidu ilə dost olur. onlar birlikdə sidr meşəsinə gedib qorxunc humbabanı öldürdüyünə görə onlar tanrıların qəzəbinə düçar olurlar. engiduya ölüm hökmü verilir, bilqamısın gözü önündə dostu can verib ölür. bu hadisə bilqamısı sarsıdır və o bir xalq qəhrəmanı kimi ölümün özünə qalib gəlmək, insanları onun əlindən almaq istəyir. (bax: ölümsüz olmaq)
və burda dastanın ikinci əsas hissəsi başlayır: bilqamıs vaxtı ilə əbədi həyat qazanmış utnapişti ilə görüşür. utnapişti onun gəlişindən təəssüf edirvə başa salır ki, insan ömrü əbədi ola bilməz, insan xeyirxahlıq etməli, xalqına xidmət göstərməli, gözəl övladlar yetirib onları sağlam boya-başa çatdırmalıdır.
bilqamıs utnapiştiyə deyir ki, "yeti, sən özün insan ola ola necə əbədi həyat qazanmısan bəs?". utnapiştinin dediklərindən məlum olur ki, dünyanı su basanda xeyirxah və el qədri bilən olduğu üçün tanrılar ona dünya daşqını olacağını bildirirlər. o, nəhəng gəmi düzəltdirib ailəsini və dünyadakı heyvanlardan damazlıq götürür və tufandan sağ çıxır.( ah shit, birisi nuh peyğəmbər mi dedi)
nə başınızı ağrıdım, bir çox yerdə göstərilməsə də, sən demə axırda utnapiştinin arvadı deyir ki , ona ölümsüzlük sirrini de, utnapişti də ona dənizin dibində olan cavanlıq çiçəyinin yerini nişan verir (baxma: kadının gücü )
bilqamıs çətinliklə dirilik çiçəyini əldə edir, lakin özü yemir, əsl qəhrəmanlıq kimi hərəkət edərək onu öz şəhərinin adamları üçün aparmağı qərara alır. lakin yolda ikən(göldə çimməyə qərar vermişdi) qəfildən çiçəyi ilan oğurlayır, ilan qabığını dəyişərək cavanlaşır, əbədi həyat ona nəsib olur.
hə, keçək motivlərə:
1. dədə qorqud - onun da taleyi bilqamısın taleyi ilə oxşardır: ölməzlik qazanmış dədə qorqud da ilanın qurbanı olur.
2. nuh - dastandakı utnapişti obrazı qədim kitablarda təsvir olunmuş nuhla eyniləşdirilmişdir, son vaxtlar tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, ən qədim şərq kitablarında, hind dastanlarında təsvir olunan nuh tufanı da məhz bilqamıs dastanından götürülmüşdür.
3. dünya eposlarında belə bir süjet var: qəhrəman həmişə özünə sirdaş, yoldaş, silahdaş axtarır. o başa düşür ki, mübarizədə təkbaşına silah qələbə çalmaq çox çətindir, birləşmək, qüvvələri bir yerə yığmaq ideyası qədim dünya eposlarından başlayıb gələn motiv və süjetlərdir. bunu biz eyni zamanda türk xalqları eposlarında da görməkdəyik. kitabi dədə qorqud, koroğlu kimi əsərləri yada salaq. oğuz bahadırları qələbə üçün həmişə birgə hərəkət edir, onlar nə qədər çox olsa bir o qədər də tez qələbə çala bilirlər. diqqət edin, xalq çənlibelə necə və nə yolla el igidlərini toplayır. koroğlu çənlibelə tək gəlmişdi, sonra dəli həsən bəlli əhməd dəmirçioğlu və başqaları bu yolla çənlibelə gətirilir. bilqamısda da bu var: yarı tanrı və yarı insan olan bilqamıs üçün təkbaşına qələbə qazanmaq çətindir, müəyyən fənd işlədərək çöldə böyüyən, çiy ət yeyən, vəhşi heyvanların döşündən süd içən, otlarla qidalanan enkidunu yanına gətirir.
4. digər maraqlı motiv qəhrəmanın ölümü məsələsidir. bilqamısın gözü qarşısında dostu enkidu can verdiyi üçün o, ölümdən qorxur, qorxduğu üçün də qaçır
kitabi-dədə qorqud dastanında da dədə qorqud da ölümdən qorxur, əbədi həyat axtarır. məlik məmməd nağıllarını yada salaq. elə ondan əvvəl "avesta" da bu motiv saxlanmışdır. bütün bunlar ümumşərq və dünya eposlarında olan ənənəvi süjetlərlə yaxınlığını göstərməkdədir.
5. koroğlunun əksər variantlarında qəhrəmanın ölümü yoxdur, elə bil xalq koroğlusuz yaşamağa ehtiyat edir, ona başqa bir yolla əbədi həyat verir, sanki koroğlu xalq üçün həmişə cavandır. hətta qocalmış koroğlu çənlibeldən misri qılıncını atıb enəndə xalq onu yenidən çənlibelə qaytarır
6. başqa bir motiv: qəhrəman gələcək döyüşlərə hazırlaşmaq üçün özünə strateji əhəmiyyətli məskən seçir. dağ, keçid, yoxuş xüsusi bir ustalıqla hazırlanır. burada qala tikilir və qəhrəmanın bu məskəni onun vətəni olur, müqəddəs yer sayılır.
babək in bəzz qalası, koroğlunun çənlibelini yada salaq
7. yuxu görmə - hələ eramızdan əvvəl əvəlki dövrə aid edilən "astiaq" əfsanəsində yuxu görmə xüsusilə qeyd edilir və demək olar ki, bu yuxugörmə üzərindən əfsanənin süjeti qurulur. bizim kitabi- dədə qorqud dastanında da koroğluda da yuxugörmə motivləri var. qazan xanın yuxusu, koroğlunun yuxusu buna misaldır ki, yuxu dastanda hadisələrin gedişini şərtləndirir.
məs: qazan xan evinin yağmalanmasını yuxuda görür və ovdan təcili evinə qayıdır
yaxud, " ərzurum səfəri"ndə koroğlu yuxuda görür ki, dişi düşüb və ağzı qanla dolmuşdur. bilqamısda da həm özü, həm silahdaşı enkidu dəfələrlə yuxu görürlər, özü də bu yuxunun youlması lazım gəlir:
oyanaraq bilqamıs, yuxusunu yozmuşdu
anasına demişdi:
mənim anam bu gecə yuxu gördüm yatanda, gördüm ulduzlar dəyir gözümə asimanda
8: bilqamıs dastanında müqəddəs say yeddidir. yeddi həm də avestada da müqəddəs saydır. nizami nin gözəlləri də yeddidir. bilqamısda yeddi ilə bağlı çoxlu əhvalatlar vardır: (sidr meşəsində məşhur qüvvə olan humbabanın yeddi şüası var) yeddi dəfə yeddi cür quyu qazdın, yeddi mənzil keçməyi, yeddi qurtum içdi çayın suyu yox oldu, yeddi xəndək oyuldu, yeddi övlad anası öz ərini tərk etsin, düz yeddi gecə keçib yeddi gün oldu vs.