+3 əjdaha
2. buddizmin hinayana və mahayana qollarından əlavə vi-xv əsrlərdə onun digər qolu – lamaizm təşəkkül tapmışdır. özündən əvvəlki qollarından fərqli olaraq lamaizmin ayrıca bir din kimi göstərilməsi onun tibet türk bölgəsində yaranması ilə əlaqəlidir. belə ki, tibetdə və monqolustanda yarandığı üçün lamaizmi buddizmin tibet-monqol forması adlandırmaq da olar.yazılanlara əsaslanaraq lamaizmin yaranması ilə buddizm tamamlanmış hesab edildi. bu günədək lamaizmin başçısı tibet dalay lamasina pərəstiş təkcə lamaistlər üçün deyil, həm də hinayana və mahayana buddaçıları üçün bir növ buddizmin simvolu olmuşdur.
tibetdə lamaizmdən əvvəl animizm xarakterli bolnvə ya bon-po dini yayılmışdı. bu səbəbdən lamaizm buddizmin əsasında yaransa da, yerli din sayılan bon-ponun bir çox təsirlərini, xüsusilə bon tanrıları ilə əlaqəli təsəvvürləri qoruyub saxlamışlar. yazılanlara görə, tibet hökmdarı strontzan hambo (629-649) nepal və çin hökmdarlarının qızlarına evlənmişdi.
şahzadə xanımlar özləri ilə buddizmin müqəddəs kitablarını da buraya gətirmişlər. bunun sayəsində hökmdar da, onun hər iki xanımı da ilahiləşdirilmiş və pərəstiş obyektinə çevrilmişlər.
tədricən buddizm tibetdə mövqelərini itirsə də, yeni islahatlardan sonra bərpa oluna bilmişdir.
tibetdə hinduizm və buddizm üçün səciyyəvi olan tantrizm – sehr, yoqa və ezoterik təcrübə istiqaməti daha çox inkişaf tapmışdır. qeyd edilməlidir ki, burada şamanizm elementləri də müşahidə olunmuşdur. sonralar şərqi tibetdən olan və yaxşı təhsil görmüş tzonhava (1357-1419) bölgədə bir neçə buddist məbədi tikdirir və onun şöhrəti çoxalır. o, dində bir sıra islahatlar aparır ki, bunun da nəticəsində təşəkkül tapan yönüm lamaizm adlanır. onun yeni təlimi gelukpa – fəzilət adını alır. odur ki, bu ad hazırda da lamaizm anlayışını ifadə etmək üçün işlədilir və rahibin – yəni lamanın nüfuzu artır. onlara görə lamanın köməyi olmadan adi insanın nicat tapması müşkül məsələdir. bəllidir ki, lamaizm öz adını tibet sözü olan və təlimin tərəfdarı, rahib mənasını verən “lama”dan alır. baş lamaya isə dalay-lama deyirlər, yəni “hikmət dənizi lama”. termin xv əsrdə yaranmışdır və tibetdə lamaizm icması başçısının adını özündə vurğulayır.
lama bu və ya digər buddanın, buddizmin qəhrəmanlarının və nüfuzlu xadimlərinin təsəllisi – yeni simada doğuluşu sayıldığından müqəddəsləşdirilir, ona pərəstiş edilir. deyildiyi kimi, lamaizm nəzəriyyəsini tzonhava yaratmışdır. sonralar buddizmin əsas ehkamları tibet dilinə tərcümə olunaraq 108 cildlik hansur toplusuna daxil edilmişdir.
lamaizmin buddizmə gətirdiyi yenilik əsasən burada nirvana ideyası arxa plana keçirilmişdir. başlıca ideya insanın cənnətdə yenidən uğurla doğulmağa nail olmasıdır. onlara görə, cənnət və cəhənnəm müvəqqəti yerlərdir və yenidən doğulmalar davam edəcəkdir. əsas odur ki, yenidən yaxşı insan kimi doğulasan ki, müəllim lama səni nicat yolu ilə apara bilsin.
lamaizmdə tanrılar iyerarxiyası da özünəməxsusdur. belə ki, bu iyerarxiyanın başında budda – hautama deyil, ilkin substansiya adi buddanın doğurduğu amitaba durur. o, isə qərb cənnətinin sahibi, buddanın davamçısıdır, kainatın indiki mövcudluğunun yaradıcısı və həm də onun hamisidir.
lamaizmin əxlaq prinsipləri müdriklik yoluna – yəni pracnaya düşüb cahilliyi – yəni – avidyanı aradan qaldırmaqla öz karmasını yaxşılaşdırmaqdır. bu isə öz növbəsində onun cənnətdə, tanrıların və müqəddəslərin yanında yenidən doğulmasına imkan versin. lamaizmin əxlaq yollarından biri də zahidlik yoluna düşüb yenidən doğulmaqdan yaxa qurtarmaq, sansara hüdudlarından kənara çıxmaq da olar. lakin bu hamıya nəsib olmur. bunun üçün tərkidünya həyat tərzi keçirmək, dünya ləzzətlərindən əl çəkmək, özünü durmadan kamilləşdirmə yolu tutmalısan. lamaizmin əxlaq sisteminin əsasında on “qara qəbahət” və on “ağ fəzilət” ideyası durur. lamaist qara qəbahətdən əl çəkməli, ağ fəzilətə əməl etməlidir.
“qara qəbahət”ə üç bədən günahı – adam öldürmək, oğurluq etmək, zinakarlıq etmək, dörd söz günahı – yalan danışmaq, böhtan atmaq, qeybət etmək, lovğalanmaq və üç fikir günahı – həsəd aparmaq, kin bəsləmək, küfr etmək aiddir. lamaizmdə insanı ağır günahlara görə cəza – cəhənnəmdə yenidən doğulmaqdır. orta səviyyəli günahlara görə bədheybət heyvan şəklində yenidən doğulmadır. yüngül günahlara görə isə xəstə, şikəst insan şəklində, yaxud lamaizm diyarından kənarda yenidən doğulmadır.
deyilənlərin əksinə olaraq, “ağ fəzilət”lər savab gətirən fəzilətlərdir. buraya başqsının həyatını qorumaq (məsələn, erməni gavurları ilə döyüşmək), əliaçıqlıq, bakirəlik (azərbaycanlılarda olduğu kimi), həlimlik, doğruçuluq, sülhpərvərlik, itaətkarlıq, mərhəmətlilik, canıyananlıq, həqiqi biliyə səy göstərmək kimi xüsusiyyətlər insanı müqəddəslik yoluna, əxlaq yoluna aparır. lamaist, həm də hikmət yoluna çıxmaq üçün vacib olan altı vasitəyə (paramita) də malik olmalıdır. bunlar – sədəqə, əhd-peyman, səbr, çalışqanlıq, zöhd və hikmət vasitələrini təşkil edir.
günümüzdə lamaizm tibet və monqolustanın dini-mənəvi həyatında mühümdür. hazırda tibet lamaizmi bir çox cəhətdən dünyanın əksər buddistləri üçün mərkəz sayıla bilər. xatırladaq ki, kalmık və buryat türkləri arasında lamaizm tibet və monqolustandan əxlaqa aparan yolgələnlər sayəsində yayılmışdır. tarixi sənədlərə görə 1916-cı ildə buryatiyada 16 min lama yaşayırdı. hazırda da kalmıkiya, buryatiya və tuvada lamaistlərin icmaları mövcuddur. tibeti tərk etmiş lamalar abş-da məskunlaşmaqla öz icmalarını da yaratmışlar.