+7 əjdaha
2. "insanlarla olan münasibətlərimizin təməlində onların xarakter və davranışlarını düşünüb dəyərləndiririk. buna görə də, sözdə münasibətlərin hamısından uzaqlaşdım.və bu, mənim yaşlılıq günlərimi daha da yalnızlaşdırdı."yalnızlığı sorğulayan belə gözəl replika ilə başlayan, 1957-ci ildə çəkilmiş ingmar bergman filmi. film biraz ağır irəliləsə də, ssenari və aktyorların kifayət qədər uğurlu olduğunu düşünürəm. həmçinin *stanley kubrick*in ən sevdiyi ikinci film idi.
entry birazca uzun və bol spoilerli olacaq, indidən deyim.
filmdə əsas obraz iş həyatındakı 50-ci ilini qeyd edən yaşlı professor isak borgdur. bütün həyatını peşəsinə adayan, insanlarla arasına məsafə qoyan isak, elə filimin başlanğıcından anladığımız kimi yalnızlığı, varoluş səbəblərini sorğulayır.
varoluşu sorğulamaq bergman filmlərinin təməllərindən biridir. bu dünyada tutduğumuz yerin mənası (mənasızlığı) və önəmini (önəmsizliyi) sorğulayaraq bu filmdə baş obrazı əzir bir növ. yol filmi havasında olsa da, bu cəhətdən baxdıqda bergman filmoqrafiyasının zirvələrindən biri olaraq qəbul edə bilərik.
isak borg fəxri ad alacağı tədbirə maşınıyla getməyə qərar verir. oğluyla problemləri olan gəlini də onunla birgə yola düşür. yolda rastlaşdıqları 3 gənci də yanlarına götürürlər, beləcə maraqlı bir səyahət başlayır.
yol boyunca isak yuxularıyla baş-başa qalır. bir növ keçmişin, şüuraltının kölgəsi olan yuxularla . hər dəfə də yuxunun verdiyi kədər, sorğulama hissi ilə oyanır. gözləri önündə uçub gedən həyatını düşünür. başlanğıcda "sevilmək" kimi bir qayğısı olmayan bu yaşlı professor film boyunca ətrafındakı gənclərin ona göstərdiyi qayğıdan, sevgidən xoşbəxt olur.
həyatına və həyatındakı insanlara çox laqeydliklə yanaşmış borgu sanki hər fürsətdə tənqid edir bergman. uşaq vaxtlarından laqeydliyinin, yadlaşmasının bədəlləriylə üzləşir. bütün bunlar həyatında məşuqəsinə böyük qardaşı yiyələnməsi, arvadının xəyanət etməsi, oğlu və anasıyla soyuq münasibət yaşaması kimi yan təsirlər edir.
filmdə yuxu və gerçəklik keçidləri olduqca qəşəng işlənib. yol boyunca qarşılaşdığı insanlar borgun yuxusuna girir. məsələn yolda qəza nəticəsində tanış olduqları, xoşbəxt görünməyə çalışıb əslində elə olmayan evli cütlük. bu yuxusunda borg üzləşmək istəmədiyi, zehninin dərinliklərinə atdığı qorxularla üzləşir. özünü imtahan otağında görür - lakin testlərdən keçə bilmir. lövhədə olan yazını başa düşmür - bir həkimin ilk vəzifəsi üzr istəməkdir.
daha sonra isə bağçaya keçir (yuxuda) və arvadının ona xəyanət etdiyi mənzərəni görür. sakit və laqeyd, lakin biraz təlaşla izləyir. sonra arvadı danışmağa başlayır.
"evə gedəcəm və bütün bunları borga deyəcəm. nə deyəcəyini indidən təxmin edirəm... əslində ağzınsan çıxan sözləri demək istəmir, çox duyğusuzdur o. daha sonra birdən-birə çox düşüncəli insan olur. mən isə ona qışqırır, oyun oynadığını deyirəm. o isə mənə sakitləçdiri verib belə halları yaxşı anladığını deyəcək. mənim bu hala düşməyimə səbəbkar o olduğunu açıqlasam kədərlənər, amma bunu qəbul edər. fəqət ona heç nə maraqlı deyir, çox duyğusuzdur."
burda isak yenidən öz laqeydliyi, qayğısızlığı ilə üzləşir. nə qədər duyğusuz, evliliyinə laqeyd insan olduğunu bir daha görür. və yanındakı adamla arasında belə bir dialoq olur:
-bəs cəza? (isak)
-bilmirəm. yəqin ki, hər zamankı cəza.
-hər zamankı?
-yalnızlıq yəni.
bəli, yalnızlıq. çoxlarının bəlası, ya da hələlik qorxusu. bəzi səhvlərimizin bədəli, həyatın verdiyi cəza. yaşlı birisi üçün başqa hansı cəzaya gərək var ki?
həmçinin borg yuxularında özünü həmişə yaşlı halında görür, həmin dövrlərdə olduğu kimi yox. əvvəlki halını xatırlamır və ya xatırlamaq istəmir. çünki keçmişə bu 78 yaşındakı gözüylə baxır, belə sorğulayır.
yol boyunca maşına götürdükləri 3 gənc və borgun gəlini marianne ona həyatı boyunca yaşamadığı sevgi hissini yaşadırlar. sanki gördüyü bütün ağır yuxuların, anasından görmədiyi sevgini bu dördlük yaşadır ona.
film boyunca borgun həyatının geridə qalan illərinə baxaraq boş bir ömür keçirdiyini, bu qədər müddət sobra geriyə heç nə qalmadığını anladığını görürük. sanki geriyə- uşaqlıq illərinə qayıdaraq bütün bunları düzəltmək istəyir. amma bunu 78 yaşında dərk edib. buna görə insanda acınma duyğusu yaradır. yanındakı dördlünün sevgisini heç çox görmədim ona.
bir də borgun öz anasıyla görüş səhnəsi var. başlanğıcda marianne üzündə təbəssüm və heyranlıqla ona baxsa da, qadındakı sevgisizlik onda bir növ ikrah hissi yaradır. ordan yaşlı qadının bir replikasını qeyd edim:
"10 övladım oldu, amma borgdan başqa hamısı ölüb. nəvələrim və nəticələrim var ancaq. hər bayramda onrala hədiyyələr göndərirəm, əvəzinə təşəkkür məktubları göndərirlər onlar da. yalnız pula ehtiyac olduqda yanıma gəlirlər."
bəli, bir çox insan kimi. yalnızca işləri düşəndə xatırlayacaqlar sizi.
ən bəyəndiyim dialoq marianne ilə əri evald arasında valideyn olmaq haqqında keçən söhbət idi:
e- bu dünyaya uşaq gətirərək onların bizdən daha yaxşı yaşayacağını düşünmək axmaqcadır.
m- bu sadəcə bəhanədir.
- nə deyirssən de. mən bərbad bir evlilikdə istənməyən bir uşaq idim. o, mənim onun oğlu olduğuma belə əmin deyil.
- bu belə davranmaq üşün bir səbəb deyil. sən bir qorxaqsan.
- bəli. bu həyat məni xəstə edir. istədiyimdən bir gün belə artıq yaşamaq həvəsinin məsuliyyətinə qatlana bilmərəm.
evald istənməyən uşaq olduğundan, uşaqlığı boyunca yetərincə sevgi görməyib. bu travmaların izi hələ də üzərində qalır, ona görə uşaq sahibi olmaq istəmir. bir növ uşağını həyatın əziyyətlərinə atmaq istəmir sanki.
film çox səmimi, içtən və real çəkilib. filmin pərdə arxası baş verən gerçəklikləri bergman *imgeler* kitabında qeyd edib. doğrusu kitabı oxuyanda heç gözləmədiyim faktlarla qarşılaşdım. bergman sanki etiraf fason yazıb kitabı. biraz da ordan yazım.
fəsilin başlanğıcında bergman wild strawberries'ə aid qeyd dəftərinin itdiyini təəssüflə qeyd edir. heç özü də filmin çəkildiyi dönəmə aid heç nə xatırlamır. çəkiliş dönəmi qeyd etdikləri səs kasetlərində dəheç danışmadığı məlum olur. bergman həmin vaxtlar müayinə və müalicə üçün karolinska xəstəxanasında idi. elə filmin mətnini də həmin xəstəxanadakı müalicə dönəmində, kiçik, bircə çalışma stolunun ancaq sığışdığı otağında yazıb. həmin zamanlara aid belə bir qeyd edib:
"1956-cı ilin qışına aid xatirələrim çox bulanıqdı. bu qarışıqlığın içinə bir neçə addım atmağa çalışmaq belə çox incidir məni.
nə öz sızlanmalarıma, nə də başqalarına qarşı səbrliyəm. rejissor olmağın ən üstün, eyni zamanda ən əleyhinizə olan cəhəti özünüzdən başqa günahlandıracaq kimsənin olmamasıdır. demək olar ki, hər kəsin günahlandıracağı bir şey və ya bir insan var. amma bu rejissorlar üçün keçərli deyil. onlar öz gerçəkliklərini, teleylərini, ya da həyatlarını təkbaşına qaydasına salmaq barəsində çox üstün istedada sahiblər. bu düşüncədə mən hər zaman bir təsəlli, acı bir təsəlli, biraz da hirs və sıxıntı görmüşəm."
həmin dönəmlərdə bergman 3-cü arvadından təzəlikcə ayrılmışdı, filmlərindən tanıdığımız *bibi andersson*la münasibətdə idi. amma onunla da sevgi və yaradıcı günləri xatırlamadığı səbəbdən artıq bitirdi. bergman valideynləri ilə şiddətli mübahisələr edirdi, atası ilə heç danışmır, danışmaq istəmirdi. anası ilə bəzən barışmağa çalışsa da, uğursuz cəhdlər olurdu. çünki aralarında çox yanlış anlaşılma, utancaqlıqlar olurdu. bütün bunlar filmə uğurla yansıyıb, elə bergman özü də belə deyir. həmçinin, bergman özü də uğursuz bir evlilikdə istənməyən uşaq olaraq doğulmuşdu, bu da evaldın marianne ilə olan dialoquna əks olunub.
filmdə isak borgun anası ilə görüşməsindəki soyuq münasibət həyata dayalı idi. lakin keşiş olan atasına qarşı filmdə baş qaldırmır rejissor...
"isak borg bərabərdir mən. "is" isveç dilində buz, "borg" qala anlamına gəlirdi. asan və bəsit. xarici görünüşümlə atama bənzəyən, amma içdən-içə mən olan bir insan idim. o vaxt 37 yaşım var idi və insanlarla bütün münasibətlərimi kəsmişdim. bir növ özümü sübut etməyə çalışırdım. yalnız idim, yenilmişdim. tamamilə yorğun idim, bütün uğurlarıma rəğmən."
burda bergman özünün də dediyi kimi, valideynlərinə özünü göstərməyə çalışır, məni görün deyə səssiz hayqırlşlar edir. isak borg timsalında öz obrazını yerləşdirib filmə. bir də kiçik detal, filmdəki evald - isakın oğlunun da 37 yaşı var idi. bergmanla eyni yaşda yəni.
rejissor valideynləri üçün darıxdığını, qayğı görmək, bağışlanmaq istədiyini filmə də yansıdıb. filmin son səhnələrindən birində sara borgun əlindən tutaraq onu günəşlə aydınlanmış açıq bir talaya aparır. borg meşənin digər tərəfində atasıyla anasını görür, əl sallayır.
"o zamanlar *wild strawberries* ilə atamla anama məni görün, anlayın, hətta mümkün olsa məni bağışlayın deyə necə yalvardığımı bilmirəm. heç indi də bilmirəm."
filmdə isak borg rolunu*victor sjöstörm* canlandırıb. ssenarini yazdığı dönəmlərdə bergmanın bu rolu sjöstörm'ə vermək fikri yox imiş. dostu *carl andres dymling*in tövsiyyəsi ilə bergman uzun müddət tərəddüdlü düşünür və sonda qəbul edir. həm filmdəki rolunda, həm də həyatda sjöstörm 78 yaşında idi.
aktyorun *the panthom carriage* filmi bergmanın ən sevdiyi filmlərdən idi. isak borgun ilk yuxusu da bu filmə dayalı çəkilib.
bergman isak borg haqqında belə deyir:
"victor sjöstörm'ün hekayə danışmaq qabiliyyəti mükəmməl idi. xüsusilə yanında gözəl qadınlar olduğu zaman.
sjöstörm mənim yazdığım mətni özünə xas qılmışdı. öz acısı, insanlardan qaçması, yadlığı, üzüntüsü, qorxusu, yalnızlığı və can sıxıntısı ilə. bütün bunlara tamamilə sahiblənmişdi, mənə heç nə qalmamışdı! *wild strawberries* artıq mənim deyil, *victor sjöstörm*'ün filmi idi."
nə qədər uzun yol getsək də, yanımızda ən sevdiklərimiz olsa da, sonunda yalnızlığa məhkumuq hamımız...
filmdən borgun son replikası:
" əgər gün boyunca narahat və üzgün olsam, adətən uşaqlıq xatirələrimi düşünmək məni sakitləşdirir. bu gecə də elə etdim."
bir də bergmanın film haqqında qısa müsahibəsi var, yazsam çox olacaq, ən yaxşısı izləyin:
(youtube: 
)
)