+14 əjdaha
1. 1960-cı illərdə viskonsin universtetinin neyroloqu paul bach-y-rita gözdən əlillərin yenidən görməsinin yollarını araşdırmağa başladı(p.bach-y-rita, tactile sensory substitution studies"). Belə ki, atası infarkt keçirmiş, səhhəti pisləşmək əvəzinə möcüzəvi şəkildə yaxşılaşmışdı. Paul isə beynin dinamik şəkildə yenidən təşkil olunma potensialına heyrətlənmişdi.Bu suala cavab axtarırdı: beyin bir duyğunu başqası ilə əvəz edə bilərmi? Paul axırda gözdən əlillərin lamisə duyğusuna cihaz vasitəsilə taktil bir mənzərə təqdim etmək qərarına gəldi(bach-y-rita, collins, saunders, white and scadden. "Vision substitution"). Cihazın iş prinsipi belə idi:
insanın alın nahiyəsinə yerləşdirilmiş bir videokameraya gələn videoməlumat çiyinə bağlanmış kiçik vibratorlara ötürülür. "Bunun görməklə heç bir əlaqəsi yoxdur" - deyə düşünəcəksiniz.
Gözləri görməyən təcrübə iştirakçıları bu vizual və taktil eynəkləri taxıb bir həftə gəzdikdən sonra yeni şəraitdə yönlərini daha asan tapmağı bacarırlar. Çiyinlərində hiss etdikləri titrəyişləri üz tutacaqları istiqamətin informasiyasına çevirə bilirlər. Amma məsələnin əsas təəccüblü cəhəti bu deyil. Əsl təəccüblü məqam taktil qıcıqları qavramağa, onların vasitəsi ilə görməyə başlamalarıdır. Cihazdan lazımi qədər istidafə etdikdən sonra beynə ötürülən bu taktil informasiyalar koqnitiv(idraki) tapmaca kimi qalmayıb vasitəsiz duyuma çevrilir(eagleman. "Live wired)
Bu kimi digər duyğu mübadilələri də intensiv şəkildə araşdırılır(sensory substitution: limits and perspectives", touching for knowing cognitive psychology of haptic manual perception, həmçinin "live-wired"). Məhşur alpinist eric weihenmayer -i xatırlayın. Bədənini yuxarıya doğru itələyərək, kiçik qaya oyuqlarından və çıxıntılardan tutaraq dimdik qayalıqlara addım-addım dırmaşır. Gözlərinin görməməsi onu bu son dərəcə təhlükəli səfərdə 2 qat müvəffəq edir. Vayenmayer retinoskizis adlı nadir göz xəstəliyi ilə dünyaya gəlmiş və 13 yaşında görmə qabiliyyətini itirmişdi.
Bu hadisə onun alpinistlik arzusuna mane ola bilmədi. 2001-ci ildə everest zirvəsinə qalxan ilk gözdən əlil alpinist oldu. Artıq 600 kiçik elektroddan ibarət "brainport" adlı lövhəciyi ağzında gəzdirərək dırmaşır. Dil dadbilmə orqanı olduğu halda, səthinə uyuşma hissi verən elektrod lövhəsi yerləşdirildikdə nəmli və kimyəvi mühiti sayəsində qüsusuz beyin-makina interfeysinə çevrilir(cross-modal plasticity revealed by electrotactile stimulation of the tongue in the congenitally blind, həmçinin bach-y-rita. "Emerging concepts of brain function", journal integrativ neuroscince 4 (2005), 181-205).
Lövəhəcik video görüntüləri elektron siqnallarına çevirərək dilin görmə duyğusuna aid(uzaqlıq, forma, hərəkətin istiqaməti və ölçü kimi) xüsusiyyətləri qavramasını təmin edir. Bu mexanizm bizə gözümüzdən çox beynimizlə gördüyümüzü xatırladır. Əvvəllər Eric kimi gözdən əlillərə kömək etmək üçün təkmilləşdirilən cihazın yeni versiyalarında lövhəciyə infraqırmızı və hidroakustik(sonar) siqnallar da ötürülür. Beləliklə, dalğıcların bulanıq sularda, əsgərlərin qaranlıq havada 360 dərəcə görməsinə imkan verir(yancey hall, "soldiers may get "sight" on tips of their tongues", national geographic news, 1 may 2006)
Erik dilin bu görmə siqnallarını başlanğıcda qeyri-müəyyən kənarlar və şəkillər kimi qəbul etdiyini, ancaq siqnalları daha dərinlərdə qavramağı və ya aydınlaşdırmağı sürətlə öyrəndiyini bildirmişdi. O, artıq qəhvə fincanını rahatlıqla əlinə götürə, futbol topuna vurub qızı ilə paslaşa bilir(b.levy, "the blind climber who "sees" with his tongue", discover, 23 iyun 2008)
David Eagleman ~ incognito