+6 əjdaha
3. 20-ci əsrin əvvəllərində amerikada yaranmış, tərcümədə "davranış" mənasına gələn anlayış.. Bu məktəb psixika haqqında ənənəvi təsəvvürləri alt-üst etdi və göstərdi ki, psixologiya elminin predmeti davranışdır. Bihovioristlər hesab edirdilər ki, şüur psixologiya elminin predmeti ola bilməz, ona görə ki, onu eksperimental öyrənmək mümkün deyildir. Bu məktəb psixologiya elminə yeni bir metod olan eksperimental (təcrübə) metodunu gətirir və bununla da əsrlər boyu psixologiyada əsas metod hesan edilən introspeksiyaya son qoyulur. Biheyviorizm fəlsəfi köklərini pozitivizm təşkil edirdi. Pozetivist fəlsəfə hesab edir ki, həqiqi biliklər yalnız təcrübi yolla əldə oluna bilər.
Bihovioristlər davranışı stimulla (S) reaksiya (R) arasında yaranan əlaqə kimi təsvir edirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, orqanizmin müvafiq davranışını yaratmaq üçün adekvat stimul seçmək lazımdır. Onlar heyvanların davranışı ilə insanların davranışı arasında fərq görmürdülər, ona görə ki, şüuru kənara satırdılar. Bihovioristlər heyvanlar (itlər, pişiklər, göyərçinlər) Üzərində çoxlu eksperimentlər aparır və aldıqları nəticələri olduğu kimi insanlara şamil edirdilər. O dövrdə Rusiyada i. P. Pavlovun və V. M. Bexvepevin apardığı eks-perimentlərin də Bihoviorizmə böyük təsiri oldu. Adları çəkilən alimlər hey-vanların davranışını öyrənmək üçün eksperimental metodlar işləyib hazırla-mışdılar. Nümayəndələri: Torndayk Uotson, Qazri, Vays və b. Beləliklə, Bihovioristlər psixologiya elmində XX əsrin əvvəllərində əmələ gələn böhran-dan çıxış yolunu davranışı eksperimental yolla öyrənməkdə görürdülər.
E. Torndayk Biheyviorizm haqda
Biheyviorizm ilk yaradıcılarından biri Edvard Torndayk (1874-1949) idi. Bu məktəbin yaranmasına Funksionalizm məktəbi həlledici təsir göstərdi. Belə ki, Torndayk Ceymsin “Psixologiyanın əsasları” əsərini oxuduqdan sonra psixolo-giya ilə maraqlanmağa başlayır. O, özünün “Heyvanların ağlı” adlı ilk əsərində öyrənmə prosesinin tədqiqində obyektiv müşahidə metodundan istifadə edir.
Torndayk kəşf etdiyi “problemli yeşiyə” (labrintə) müxtəlif heyvanları (itləri, pişikləri, meymunları) salır və onların davranışını müşahidə edir. Heyvanlar labrintdən çıxmaq üçün cəhdlər göstərir. Onların labrindən çıxmağa yönəlmiş hər hansı bir davranışını Torndayk qida ilə möhkəmləndirirdi. O, təcrübənin gedişini və nəticəsini qrafikdə götərir. O, bu qrafiki heyvanların yoxlamasının təkrarına və sərf olunan vaxta əsasən tərtib edir və “öyrənmə əyrisini” yaradır. Məhz, bu öyrənmə əyrisinin xarakteri Torhdayka heyvanların davranışı-nın”yoxlama və sərf etmə” “təsadüfi nailiyyət əldə etmə metodu əsasında qurduğu ideasını söyləməyə əsas verir. Onun fikrincə, öyrənmə stimulla (S) reaksiya (R) arasında əlaqə yaratmaqla baş verir. Torndayk öyrənmənin üç qanunu kəşf edir: “məşq qanunu” “səmərə qanunu”, “hazırlıq qanunu”. O, heyvanların vərdişləri və öyrənməsini insanların vərdişləri və öyrənməsi ilə eyniləşdirirdi.
D. Uotson ənənəvi Biheyviorizm məktəbinin nəzəri lideri kimi. Biheyviorizmməktəbinin nəzəri lideri Uotson (1878-1958) oldu. O, psixologi-yanı yenidən qurmaq proqramı ilə çıxış edir və göstərirdi ki, psixologiyanın predmeti şüur deyil davranışdır. Uotson qeyd edirdi ki, şüuru yalnız intros-peksiya metodu vasitəsi ilə öyrənmək olar. O, obrazlar, hislər, fikirlər, ideyalar haqqındakı köhnə anlatışları əzələ reaksiyaları anlayışları ilə əvəz etməyi təklif edirdi. Uotson Pavlovun təlimindən birtərəfli istifadə edir. Belə ki, o, ali sonir fəaliyyətinin davranışı tənzim etməsi funksiyasını görmürdü. Uotson 1913-cü ildə “Psixologiya, onu bihoviorist necə görür” adlı məqaləsini çap etdirir. Bu məqalədə o, Biheyviorizm əsas ideyalarını əks etdirir. Bu məqalə sonralar Biheyviorizm manifesti adını alır. Uotson bu məqalədə qeyd edirdi ki, psixologiya elmi şüuru öyrənməyə son qoymalı və S-R münasibət-lərini, yəni stimulun yaratdığı davranışı öyrənməlidir. O, 1915-ci ildə 37 yaşında Amerika psixoloji assosiasiyasının prezidenti seçilir.
Əvvəllər ekspe-rimentləri heyvanlar üzərində apararaq nəticələri insanlara da aid edən Uotson sonralar eksperimentləri insanlar üzərində aparmağa başlayır. O da heyvan davranışı ilə insan davranışı arasındakı fərqi görmürdü. Gəncliyin-də D. Uotsonun psixologiyanı-davranışı kontrol edən və nəticələri qabaqcadan söyləməyə imkan verən elmə çevirmək arzusu var idi. XX əsrin 40-cı illərində o bu arzunu inkişaf etdirir və Bihoviorist proqramı (S-R) əsasında cəmiyyəti dəyişdirmək fikrinə düşür. Uotsona görə xarici qıcıqları (stimulları) dəyişdirməklə istənilən davranışlı, xarakterli insan hazırlamaq olar. Bununla o, şəxsiyyətin anadangəlmə xassələrini, əqidəsini, ustanovkasını, münasibətlərini və nəhayət bütövlükdə psixoloji xüsusiyyətlərini inkar edirdi.
Uotson bu barədə yazırdı: “Mən dyuijin (12 ədəd) normal uşaq onları tərbiyə etmək üçün spesifik mühit verin, mən onlardan hər hansı birini götürüb istənilən tipdə mütəxəssis edim: həkim, hüquqşünas, tacir, oğru, quldur və s.” Göründüy kimi nə talantını, nə meyillərini, nə də qabiliyyətlərini nəzərə almırdı. Artıq XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Biheyviorizmtədricən dağıldı və onun əsaslarında yeni istiqamətlər (məktəblər) yaranmağa başladı. Bu istiqamətlərdən -Heştalt- psixologiyasının, Freydizmin, Neobiheyviorizm adlarını çəkmək olar.