1. bir hadisənin gedişatının olası variantlarına verilən ad. doğulacaq uşağın qız olması bir ehtimaldır. kainatda bizdən başqa intelektual canlı olması bir ehtimaldır. ancelina colinin mənə verməsi də bir ehtimaldır*
ans detected
. bir hadisənin baş vermə ehtimalının çox az olması onu namümkünə çevirmir. məsələn suda sərbəst üzən müxtəlif molekullardan bir gün özünü kopyalaya bilən bir molekulun əmələ gələcəyi çox az ehtimal olunan hadisədir. amma mümkün deyil deyə də bilmərik.
həmişə ehtimallarla problemim olub. amk kəsiləcəm dediyim imtahandan ən yüksək qiymətimi alıram. bir qıza mesaj yazıram və olası ehtimalları hesablayıram. fikirləşirəm ki, söhbət müsbət alına bilər ya qısa danışıqdan sonra qıracaq ya da bu gün cavab gəlmiyəcək. öz-özümə deyirəm ki, başqa nə ola bilər axı. amma ağlıma da gəlməyən bir variant olur. bu biraz ucuz nümunə oldu amma belə şeylər çox başıma gəlir. əvvəllər fikirləşirdim ki, yaradan varlığını, üstünlüyünü hiss elətdirmək istəyir. sanki deyir: "nə qədər fikirləşirsən fikirləş, mən sənin ağlına gəlməyən bir variant tapacam." amma indi bir yaradıcıya inanmıram deyə içimdə qalıb. məsələyə izah gətirə bilmirəm. türklər demiş doğaüstü heç bir qüvvəyə inanmadığım üçün hər şeyi bu ehtimal söhbətinin üstünə atıram. kvant mexanikasına inansaq bütün ehtimalların eyni zamanlı baş verdiyini qəbul eləmiş olarıq. yəni sizdən arxada bir fincan çay olduğunu düşünün. burnunuzun hiss eləmədiyini və qulaqlarınızın qaşığın səsini eşitmədiyini nəzərə alaq. bu halda fincan eyni vaxtda sonsuz sayda müxtəlif yerdə mövcuddur. amma üzünüzü çevirib baxanda o ancaq bir yerdə olacaq. bizim makro dünyamız üçün belə bir şey çox fantastik olardı. amma elektronla cüt yarıq təcrübəsində açıq aydın belə bir şey mövcud olduğu görünür. elektron cüt yarıqlara doğru atılanda özünü dalğa kimi aparır. riyazi ehtimal hesablamalarına görə elektron həm bir deşikdən həm də o biri deşikdən keçir, hər ikisindən də keçir ya da heç birindən keçmir. amma yarıqların yanına müşahidə üçün bir cihaz qoyanda elektron özünü bir cisim kimi aparır və bu ehtimallardan yalnız biri baş verir. ya da ehtimallar ard-arda baş verir. birinci halda isə onlar eyni zamanlı baş verirdi. buna baxın:
(youtube: )
nəzərə alsaq ki, bütün ehtimallar doğurdan da eyni zamanda baş verir onda doğurdan da sonsuz sayda paralel dünyalar mövcud olmalıdır. bütün ehtimallar, usta. sadəcə yumurtanı mayalayan spermləri düşünün. paralel bir dünyada onu başqa sperm mayalayacaqdı və mən doğulmayacaqdım. başqa bir paralel dünyada yer kürəsi günəş sisteminin sonuncu planetidir. başqa birində özünü kopyalaya bilən molekul hələ əmələ gəlməyib. ya da başqa birində mən indi valideynlərimin yanında olacaqdım. həm də məntiqlə baxanda bu paralel dünyaların sayı getdikcə artmalıdır. bütün bunlar eyni zamanlı baş verir və biz bu ehtimallardan yalnız birini yaşayırıq çünki müşahidə eliyirik. bütün bu ehtimalları yeni bir ölçü *
dimension
olaraq görmək mümkündümü? yəni albert einsteinın 4d fəza-zaman modelinə 5. ölçü kimi ehtimalları əlavə eləmək və yeni 5d fəza təsəvvürü yaratmaq. belə olduqda ehtimallar arasında səyahət eləmək mümkün olardı və bunun üçün sadəcə düzgün enerji sərf eləmək lazım olardı. necəki cismi yuxarı qaldırmaq üçün mexaniki enerji sərf eliyirik onu başqa bir ehtimalın yaşandığı paralel dünyaya keçirmək üçün də uyğun enerji sərf eləməli idik. belə olsaydı bəlkə düzgün ehtimalı tutdura bilməməyimə bir izah tapardım. ağlımda bir şeyi təsəvvür eləmək o ehtimalı artıq yaşamaq kimi bir şey olardı və müşahidəm üçün başqa ehtimal "təqdim olunardı". ya da düşünülməmiş əvvəlcədən təxmin edilməmiş ehtimal bəlkə də enerjik cəhətdən daha sərfəlidi. təbiətimiz axı həmişə daha az enerjili şeylərə can atır. məsələn su hündür yerdən aşağı axır, potensial enerjisinin ən az olduğu yerə getmək istiyir. ya da müxtəlif ehtimalların yaşandığı paralel dünyalar modeli həyatın başlanğıcına da bir izah ola bilərdi. sonsuz paralel dünyalar, sonsuz ehtimallar içərisindən birində özünü kopyalaya bilən molekul yarandı artıq və həyat bu paralel dünyada doğuldu deyə bilərik. əks halda elementlər arasında inanılmaz dərəcədə çox kombinasiyalar var onların birinin özünü kopyalaya bilməsi çox az ehtimaldı. başa düşürəm təbiətin bunun üçün kifayət qədər vaxtı vardı həm də kainat ehtimal oyunları üçün kifayət qədər genişdi. amma paralel dünyalar işi biraz "rahatlaşdıra" bilərdi.
2. ehtimal deyəndə ən birinci hamının ağlına hamımızın yaxşı bildiyi zər məsələsi gəlir. zərin altı üzü var və deməli zəri atarkən bütün üzlərin düşmə ehtimalı eynidir və 1/6-ə bərabərdir.
deyirlər ki, insan ətraf mühitlə daim qarşılıqlı əlaqədədir və hətta, insan ətraf mühitə təsir edir. fiziki təsir məsələsi kifayət qədər aydındır yəqin ki hamıya. gəlin bir az da ətrafa düşüncələrimizlə etdiyimiz təsirlərə nəzər yetirək. *
necə düşüncələrlə? deyəsən gijdiyir uje - deməyin :p
qayıdaq zər məsələsinə. deyirlər ki, zəri atanda mənim şeş atmaq ehtimalım 1/6-ə bərabərdir. amma kiçik bir məqam var ki, diqqətinizi ona yönəltmək isdiyərdim. mən zəri atmamış şeş düşmə ehtimalını bilmədiyim üçün deyirəm ki, 1/6-dir. amma əslində şeş düşmə ehtimalı ya sıfırdır, ya da 100-dür. əgər mən zəri atmışam şeş düşübsə deməli 100% şeş düşəsi idi amma mən bunu bilmirdim. bu məsələni burda qoyub başqa bir şeydən danışmaq isdiyirəm. sonra qayıdarıq buna.
məsələ burasındadır ki, biz zəri atarkən elə-belə "atırıq" deyə düşündüyümüz üçün bu fiziki prosesi kifayət qədər dəyərləndirə bilmirik. zəri atarkən hansı üzünün düşməsində, zəri hansı qüvvə ilə, hansı bucaq altında və necə atdığımız önəmlidir. əgər eyni hərəkəti tutudursaq dalbadal şeş ata bilərik. hansı ki, bəzi insanlarda görürük bunu. baxmayaraq ki dalbadal 5-6 dəfə şeş atmaq ehtimalı çox-çox azdır, amma elə insanlar var ki, bunu tez-tez eliyə bilirlər. deməli burda əsas məsələ 1/6 kəsrində deyil. başqa şeydədir.
təsəvvür edin ki, zər atan bir cihaz düzəltmişik. burda hər şey ideal qəbul olunacaq. çünki, elmdə də nəyisə öyrənəndə əvvəlcə o prosesin ideal halını öyrənirlər. təsəvvür edin ki, bu cihaz o qədər idealdır ki, zəri hər dəfə ideal olaraq eyni qüvvə və formada atır. onda cihazın atdığı zər həmişə eyni üzü üstündə düşməlidir. məsələn, həmişə şeş atmalıdır. əlbəttə burda zəri cihaza hansı vəziyyətdə yerləşdirmək də önəmlidir. yəni həmişə eyni vəziyyətdə yerləşdiririk. deməli, zərin hansı üzünün düşməsi onun necə atılmasından asılıdır və əgər dalbadal eyni ata bilsək eyni üzü düşə bilər. zəri atan cihaz üçün şeş düşmə ehtimalını burda 100% qəbul edirik. (ideal hal)
indi isə zər atan insandan danışaq bir az da. insan da bəzən dalbadal şeş ata bilir. amma diqqət eləmisizsə bu ancaq diqqətini tam zərə yönəldəndə olur. tam hərəkətinə diqqət yetirəndə. və nə qədər qəribə də səslənsə bunu deyəcəm, hətta buna inananda. zər niyə bir dəfə şeş bir dəfə beş düşür? niyə bayaq dalbadal şeş düşürdü, birdən birə fərqli fərqli düşməyə başlıyır? çünki, indi şeş atanda tutdurduğun atışı tutdura bilmirsən. deməli indi başqa cür atırsan. bəs sənin başqa cür atmağına səbəb nədi? əsas məsələ də elə budur. nə dəyişdi ki, sən fərqli atmağa başladın? hərəkət dəyişib düzdü, amma əsas səbəb bu deyil. əsas səbəb sənsən. sənin beynindəki düşüncən, özünü necə hiss eləməyin. hətta artıq inanmamağın ki, "yox bu dəfə da alınmaz yəqin, bu qədər şeş olar bəyəm?" hətta bunu düşünəndə artıq istər-istəməz əlin yavaş gedir əvvəlki kimi atmırsan. deməli zəri atanda alınacaq nəticə bir başa sənin düşüncələrin, özünü necə hiss etməyin və inanmağınla bağlıdır. zərin necə düşməyi ilə sənin düşüncən arasında asılılıq var.
indi düşünün ki, bu ancaq zər məsələsi idi. bir də ətrafdakı hər şey var. və bizim düşüncələrimizin öz ətrafımıza olan təsirimiz var. hansı ki, heç fərqində belə deyilik.
hər bir nəticə izlənə biləcək uzun bir fiziki prosesin sonudur. izləyə bildiyimiz aydındır bizə. topu atıramsa yerə düşücək. başqa ehtimal yoxdu deyirik. çünki çox sadə hadisədir və nəticəsini görürük. amma zəri atanda görə bilmirik və bizə qeyri-müəyyəndir. əslində yüksək texnologiyaya sahib cihazlarla bəlkə də izləyib deyə bilərik zər nə düşəcək. amma cihaz yoxdursa ehtimal edirik. amma bu sadəcə olaraq ehtimaldır. nəticə nədisə o 100%-dir. 1/6 deyil.
)