paqanizm

əslən latın mənşəli söz olub, "kənd" deməkdir. 451 ci ildə imperator konstantinin xristianlığı rəsmi dövlət dini qəbul etməsindən sonra, bu din çox keçmədi ki, bütün ölkəyə yayıldı. lakin, bütün ölkəni əhatələyə bilmədi. ucqar nöqtələrdə, mərkəzdən çox uzaqda yerləşən kəndlərədək yayıla bilmədiyi üçün həmin kəndlərdə əski yunan bütpərəstliyi yaşamağa davam etdi. romanın uzaq kəndlərində yaşayan əski yunan bütpərəstliyi paqanizm (kəndçilik) adı aldı. burada bütpərəst dəyərlər öz mövcudluğunu qoruyub saxladı ki, bu da paqan adlanırdı (kəndçi kultları). xristianlığı rəsmi dövlət dini kimi qəbul edən konstantin özü bütpərəst idi və belə olan halda, bütpərəstliyin özünə yeni-yeni dayaq tapmağa çalışan xristianlığa təsiri istisna oluna bilməzdi. qədim romalıların inanclarında günəş tanrısı var ki, bu tanrıya yalnız bazar günləri etiqad edilər və qurbanlar kəsilərdi. və təsdüf, deyil ki, ingiliscədən bazar günü məhz "sunday" (günəş günü) adlanır. (bazar günü xristianlar kilsəyə gedir və dualar edirlər). bu gün müqəddəs hesab olunur. necəki islamda cümə) bu da paqanizmin təsirlərinin göstəricisidir. heç bir halda din adlandırıla bilməz bayaq dediyim kimi paqanizmə şaman, cadugərlik, bütpərəst dini rituallar və s aid edilir.

insan mənşəyi

antropologiya elminin predimentinə daxil olan əsas problemlərdən biri. insanın mənşəyi, onun mövcudluğu, yaranması haqqında fikirlər ilk düşünə bilən insandan müasir elm adamlarına kimi hər kəsin maraq dairəsində olmuşdur. bu da müxtəlif hipotezlərin meydana çıxmasına zəmin yaratmışdır ki, bunun da fonunda insan mənşəyi haqqında müxtəlif konsepsiyalar işlənmişdir.
1. kreaseonizm. bu konsepsiyaya görə, insan yaradılışı fövqəltəbii qüvvənin adı ilə bağlıdır. bu da monoteist dinlərin mövqeyini əks etdirir. məsələn adəm və həvva haqqındakı mif bunun nümunəsidir.
2. bioloji təkamül. bu konsepsiya ingilis bioloqu çarlz darvin və fransız teoloq və filosofu teyyar de şardenin adı ilə bağlıdır. darvinə görə insan 3.5 milyon il bundan öncə insanabənzər meymundan törəyib. teyyar da təkamülçü mövqedən çıxış edərək, insan növlərini dövrlər üzrə fərqləndirirdi.
3. engelsin əmək nəzəriyyəsi. bu nəzəriyyə darvinin təkamül nəzəriyyəsinin davamı kimi çıxış edir. engels özünün "təbiətin dialektikası" əsərində iddia edir ki əməyin rolunun nəticəsində fiziologiyada baş verən dəyişikliklər insanı 2 ətraf üzərində hərəkətinə gətrib çıxarmışdır. həmçinin nitqin inkşafı da bununla bağlıdır
4. mutasiya konsepsiyası. bu konsepsiyaya görə, xarici təsirlərlə, orqanizmin genezisində dəyişikliklər meydana çıxır. (günəşdən gələn radiaktiv şüalar)
5. kosmik konsepsiya. burda irəli sürülən hipotezə görə, insanın mənşəyi yadplanetlilərlə əlaqəlidir. birinci fərziyyəyə görə, yadplanetlilər yerə gəlmiş, və mühitə uyğunlaşaraq burda yaşamışlar. digər bir baxışa görə bu təsadüfən olmuş, yadplanetlilərin gəmisi qəzaya uğramış və burda qalmağa məcbur olmuşlar.

evtanaziya

ağrısız, sakit, rahat ölüm mənasını verən anlayış. müasir dövrün ən aktual fəlsəfi problemlərindən olmaqla, elm adamlarını tibb və din xadimlərini düşündürən problemlərdəndir. evtanaziyanın şərhində cavablanması zəruri hesab oluna biləcək bəzi suallar ortaya çıxır ki, bu sualların cavablandırılmasında mövqe toqquşmaları və fikir ayrlıqları qaçılmazdır. ümumiyyətlə evtanaziya nə dərəcədə doğru addımdır? qanun çərçivəsində necə həll oluna bilər? bu sual ətrafında müxtəlif fikirlərin irəli sürülməsi bir-birinə zidd 2 baxış formalaşdırmışdır :
1. antipaternalistlər. bu mövqedən çıxış edən insanlar düşünür ki, xəstə insanlar öz bədənlərinin əriyib gettiyini hiss edir, bundan sadəcə əzab çəkirlər belə olan halda evtanaziya çıxış yolu olmalıdır. çünki xəstə üçün ölüm qaçılmazdır və atılan addım xəstənin xeyrinə ən doğru seçimdir. artıq əzablardan və ağrılarfan əziyyət çəkməyəcək.
2. paternalistlər. bu nöqteyi nəzərdən çıxış edən insanlar iddia edir ki, evtanaziya zəyiflik, acizlik göstəricisidir. və heç bir halda buna yol vermək olmaz. çünki insan həyatı müqəddəsdir və çıxmayan cana ümid çoxdur. həm də paternalistlər qeyd edir ki, evtanaziya zamanı bir sıra xoşagəlməz hallar, problemlər yarana bilər. məsələn xəstənin qohumları və ya ailə üzvləri arasında vərəsəlik hüququndan sui-istifadə halları istisna olunmur.
ümumiyyətlə, istənilən mühitdə, istənilən situasiyada addım atarkən rasional olmaq, ağılla hərəkət etmək lazımdır. doğrudur, bəzən insan hərəkətləri qeyri-iradi olur, müəyyən situasiyada kənar amillər psixikaya bilavasitə yaxud dolayı yolla təsir göstərərək, doğru mövqedən yayındırır. bütün bunlara baxmayaraq, ağılla verilmiş qərar həqiqətə daha yaxındır. burda helvetsinin sözlərini xatırlamaq yerinə düşər: "ey ağıl səninlə mən zindanda belə xoşbəxtəm. sən əsl xoşbəxtliksən".

noosfer

"noosfer" yunan dilində noos sözündən götürülüb, dilimizə "zəka sferası" kimi tərcümə olunur. bu anlayışı ilk dəfə 1922 ci ildə fransız filosof və elm adamları levra və teyyar de şarden tərəfindən elmi dövriyyəyə buraxılıb. sonradan bu anlayışı rus təbiətşünası vernadski işlətmiş, özünün noosfer təlimini işləyib hazırlamışdır. bu anlayış müxtəlif cəbhələrdə müxtəlif cür şərh olunurdu. məsələn fransızlar noosferə daha çox idealist don geyindirərək, onu yerin və insanların həyatında mühim rol oynayan "düşünən qat" adlandırırdılar. vernadski isə teyyar və levradan fərqli, noosferə materialist məzmun verərək, onu canlı təbiət və biosfer problemləri üzərində çoxillik araşdırmalarının məntiqi sonluğu kimi görüntüyə gətirirdi.
indiki biosfer anlayışı yerin cansız təbiətinin canlılar aləminin uzun sürən təkamülündən meydana gəlmişdir. biosferin təkamülündə insan amili də istisna olunmamalıdır hətta bu təsir geoloji təsirlərdən daha güclüdür. belə ki, planetimizin biosferi insan zəkası ilə idarə olunduğundan, yerini noosferə verməyə məcburdur. bu keçidi labüd və bəşəriyyətin inkşafıyçün təxirəsalınmaz hesab edən vernadski bəzi məqamlarda teyyardan bəhrələnərək, bu təkamül prosesini bu cür izah etmişdir. geosfer=> biosfer=> noosfer. onun fikrincə bu proses min illərin, milyon illərin məhsuludur. vernadskiyə görə yerdə insanın yaranması ilə noosferogenez, yəni biosferin noosferə keçidi başlamışdır. onun fikrincə bu, insanın yaranması canlı orqanizmlərin sadə bioloji uyğunlaşmasından, düşünən varlıqların düşüncəli davranışlara və ətraf mühitin məqsədyönlü və sistemli dəyişilməsinə keçirilməsiylə bağlı olmuşdur. qeyd etmək lazımdır ki, insan təbiət münasibətləri bitərəfli yox, qarşılıqlıdır. beləliklə, insan və biosfer arasında münasibətləri təqdim edən vernadski noosferə keçidin 6 zəruri şərtini müəyyənləşdirmişdir :
1. bəşəriyyət planetin hər yerinə yayılaraq bütöv bir sistem kimi fəliyyət göstərir və dünyanın bir nöqtəsində baş verən hadisə az və ya çox dərəcədə digər ölkələrdə də əks səda verir, iz buraxır. insan həm də kosmosa çıxaraq, biosferəin hüdudlarını genişləndirmişdir.bu proseslər dünya ölkələri arasındakı münasibətlərə və əlaqələrə də təsir göstərir ki, noosferə keçidin zəruri şərtlərindən biri budur.
2. hazırda informasiyaları sürətlə yayan texniki vasitələr hesabına, dünyanın istənilən nöqtəsində baş verən hadisədən xəbər tutmaq olur. deməli, bu şərt ödənilmişdir.
3. noosferə keçidin əsas şərtlərindən biri də insanlar arasında bərabərliyin yaradılmasıdır. bu şərt ödənilməmişdir.
4. insanların bərabərliyini təmin etmək məqsədilə, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməli, xalqların dövlət və ictimai işlərin gedişinə təsiri artırılmalıdır ki, bu da nəticəsiz olaraq qalır.
5. energetikanın inkişafı, həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, habelə enerji vasitələrinə alternativlərin hazırlanması, artırılması və s.
6. cəmiyyət həyatında müharibələrin arafan qaldırılması
göründüyü kimi rus təbiətşünasının noosferə keçidçün müəyyən etdiyi bu şərtlər qismən olaraq ödənilsə də, həllini tapmayan təkliflər hələ də qalmaqdadır bu problemlər aradan qaldırıldığı halda noosferə keçid baş verə bilər.

passionarlıq

bir nəzəriyyə kimi lev qumilyov tərəfindən işlənib. passionarlıq sosial fəallığın yüksəlişi kimi başa düşülməlidir. passionarlığın daşıyıcısı olan insanlar xarici mühitdən özünün normal həyat fəaliyyəti üçün lazım olandan daha çox enerji qəbul etməyə qabil olurlar. qəbul edilən artıq enerjinisə onlar istənilən fəaliyyətə yönəldə bilirlər. passionar insanlar tarix boyu hər zaman seçilmişlər və bu şəxslər tarixi proseslərə bilavasitə təsir göstərmək qabiliyyətinə malik olub, ciddi dəyişikliklərə yol açmışlar. passionarlara makedoniyalı isgəndəri, teymur xaqanı, çingizxanı, elm adamlarından isə eynşteyn, kopernik, aristotel, nyutonu və s. göstərmək olar. qumilyova görə bu insanlar tarix boyu seçilmiş və sosial aktivliyi ilə diqqəti cəlb edən şəxsiyyətlərdir ki, bunun əsas səbəbi kimi xüsusi kosmik şüaları göstərə bilərik. o şüalar ki, yerə min ildə 2-3 dəfə gəlir və düşdüyü ərazidə insanlara təsir göstərərək aktiv, enerjili şəxsiyyətlərin formalaşmaslna səbəb olur. lakin bu enerji zaman keçdikcə azalır və passionarlar gücünü itirir və zəifləyir. yerini digər şəxslərə verirlər . bu sadəcə bir nəzəriyyə olsa belə, elmi baxımdan həqiqətə daha yaxındır.

coğrafi determinizm

fransız maarifçisi, ictimai xadimi şarl de baron monteskyö tərəfindən elmi dövriyyəyə buraxılan və coğrafi, bioloji və psixoloji amilləri özündə ehtiva edən nəzəriyyə. özünün "iran məktubları" adlı əsərində bu nəzəriyyəni irəli sürür. o iddia edirdi ki, tarixi proseslər, xalqların, millətlərin siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər həmin xalqın coğrafi şəraitindən, iqlimindən birbaşa aslıdır. o yazır ki, şərq xalqlarının daim müstəmləkə şəraitində yaşaması və qərblilər tərəfindən əzilməsi, təzyiq görməsi bilavasitə coğrafi amillərlə şərtlənir. "sərt iqlim sərt xarakter, mülayim iqlim mülayim xarakter" şüarıyla çıxış edən mütəfəkkir şimalda sərt iqlimə uyğunlaşmış xalqları daha möhkəm , sərt, döyüşkən və mübariz olaraq göstərir. məsələn skandinaviyalılar daha cüssəli, hündür və döyüşkəndirlər. cənubda yaşayanlar, yəni isti iqlimə uyğunlaşan xalqlarsa daha sakit, zəyif, üzüyola olurlar . məsələn ərəblər. o həmçinin qeyd edirdi ki, coğrafi şərait həmin mühit insanlarının psixologiyasına da təsirsiz ötüşmür. bu müqayisəni azərbaycan timsalnda da görmək olar. yəni, şimal bölgəmizdə sərt iqlim şəraitində yaşayan insanlarla, cənub bölgədə, mülayim iqlimdə yaşayan insanlar arasında kəskin fərqlər müşahidə olunur. o "qanunların ruhu" əsərində qeyd edir ki, qanunlar hər xalıq yerləşdiyi coğrafi məkana uyğun olaraq hazrlanmalıdır. qanunlar hər xalqın öz ruhunauyğun olmalıdır. yəni şərq xalqlarını idarə etməkçün verilən qanunlar qərb xalqlarını idarəçilik qanunlarından fərqlənməlidir. yoxsa eyni qanunların tətbiqi yanlış və xoşagəlməz nəticələr verə bilər.

düşünürəm elə isə varam

rene dekartın "metod" adlı əsərindən bir fikir. hansı ki, xx əsrin ən müzakirə edilən məsələlərindən biri oldu. dekart rasionalist idi və şüur anlayışını elmə gətirmişdi. təbii, bu nailiyyət dekartın daha da irəli getməyinə, mövcudluğu bilavasitə şüurla əlaqələndirməyinə gətirib çıxartdı(görünür fazla havalara girmişdi) o iddia edirdi ki, şüurlu olmağımız və düşünmək bacarığımız mövcudluğumuzun ilkin şərti kimi çıxış edir. amma dekart yanılırdı. doğrudur, onun fəlsəfəyə verdiyi töhvələr danılmazdı lakin, mövcudluğumuzu şüur kontektində təqdim edib məhdudlaşdırmaq yanlış addım idi. xx əsr fransız mütəffəkiri baderli frans dedi : "düşünülürəmsə düməli varam". corc berkli də dekartın iddiasına əks olaraq söyləyirdi ki, "varlığım qavranılmağımdadır". bu yanaşmalar daha doğru səslənir. çünki var olmağımız bizim sosiallığımızla ayrılmaz vəhdət təşkil edir. məsələn kiçik bir misal: təsəvvür edək ki, biz boş bir otaqda oturub özümüzçün düşünürük. bu bizə nə verəcək? nəyə varacağıq ? ola bilər özlüyümüzdə nəyəsə nail olaq, nəsə edək amma bu varlığımızı ifadə etmir axı. çünki bu halda asosialıq. biz o zaman mövcuduq ki, düşünülür, ehtiyac duyulur, önəmsənilirik. bizi yad edən, bizim haqda düşünən bir nəfər belə varsa bu kifayət edər. biz yalnız bu halda mövcud olduğumuzu iddia edə bilərik. göründüyü kimi bu məsələdə qeyd etdiyim ikinci yanaşma daha ağlabatandır. bu problem ekzistensialist mühitdə də qabardılır, qısacası dostoyevski yaradıcılığında daha çox ön plana çıxır

yadlaşma

elmi ədəbiyyatdan daha çox özgələşmə kimi tanıdığımız bir nəzəriyyə. yadlaşma nəzəriyyəasinin əsasları karl marks tərəfindən işlənmişdir. marks kapitalizmi iqtisadi yadlaşmanın əsas səbəbi kimi göstərir. kapitalist münasibətlərin inkişafı yadlaşmaya səbəb olur. burada əmək şəraitinin ağırlığı, əməyin nəticəsinin insandan uzaq düşməsi, "izafi-dəyər" əmək alətlərinin çatışmazlığı , iqtisadi manupulasiya və s. başlıca səbəb kimi göstərilirdi. yəni, əmək şəraitinin ağırlığı, iş yükü qrafiki və s kimi amillər işçidə əməyə qarşı xüsusi bit etinadsızlıq, biganəlik yaradır ki, bu da yadlaşmaya gətirib çıxarır. məsələn işçi işə getmir, yaxud işinə həddən artıq həvəssiz yanaşır. erix fromm da yadlaşmanı kapitalist münasibətləri fonunda izah etmişdi. o deyirdi: yadlaşma- kapitalizmdə hər insanın qaçılmaz bəlasıdır. yadlaşmanı təkcə iqtisadi deyil, eləcə də psixoloji, fəlsəfi, siyasi aspektdən də izah etmək olar. məsələn fəlsəfi yadlaşma daha çox alber kamyunun yaradıcılığında ön plana çıxır. onun "yad" əsəri buna bariz nümunədir. yadlaşmanın psixoloji-fəlsəfi tərəflərini izah edən kamyu qeyd edir ki, bu durumda insan sanki hər şeydən qaçır, ətrafında hər şeyə biganə, etinadsız yanaşır. sanki fərd özü özünə belə özgələşir. onunçün heç bir dəyər qalmır. ən yaxınlarına belə yadlaşan fərdin durumunu kamyu əsərdə bir cümlə ilə izah edir "bu gün anam öldü. bilmirəm, bəlkə də dünən ölüb". artıq hər şeydən uzaqlaşan və soyuyan insan həyata bir absurd baxır. hər şey öz anlamını, dəyərini itirmişdir. absurdun isə çıxış nöqtəsi yalnız intihardır.
müasir dövrdə cəmiyyətdə yadlaşmaya səbəb olacaq vastələr kimi əsasən televizya, qətl, cinayət verlişləri və s. göstərilə bilər. hətta təhsil sistemində belə yadlaşma problem kimi meydana çıxır. burada dərslərin ağırlığı, müəllimin uşaqları həddindən artıq sıxması, aşağı qiymət yazması və digər amillər dərsə qarşı etinadsız, yad münasibətə gətirib çıxarır ki, bu da təbii ki yolverilməzdir.

postmodernizm

iyirminci əsr fəlsəfi cərəyanlarından biridir. "modernizmdən sonra" deməkdir. postmodernizm inkarın inkarı nəticəsində meydana həlmişdir. belə ki, modernizm yeni bir cərəyan olmaqla , akademik, klassik dəyərləri inkar edirdisə, postmodernizm də modernizmi inkar edərək, ədəbiyyatda, incəsənətdə xaos, elementlər müxtəlifliyi yaradır. amerikan postmodernistlərindən olan con bart bu təlimə belə tərif verirdi: "postmodernizm keçmişin mədəniyyətindən şirə çəkən bədii təcrübədir". postmodernizm əsasən fransız və amerikan mühitində təşəkkül tapmış, mişel fuko, derrida, liotar, dölöz, umbero eko və digərləri tərəfindən bu dəyərlər inkişaf etdirilmişdi. postmodernizm əvvəlcə ədəbiyyat, incəsənət, arxiektura sahələrində təşəkkül tapmış, sonradan bütün sahələri əhatə etmişdir. belə ki, ən ciddi məsələlərdən tutmuş anektodlara qədər postmodernist dəyərlərə rast gəlmək mümkündür. sosial həyatda postmodernizm əsasən nu cümlələrlə ifadə olunur: "mən postmodernistəm" və s. postmodernizm xüsusi bir janr deyil, əksinə bütün ədəbi janrları öz ətrafında birləşdirən mürəkkəb bir təlim, cərəyandır. yenidənqurma, intellektuallıq və eklektizm postmodernizmin əsas xüsusiyyətləridir. burdada 3 əsas fenomen özünü göstərir. 1. mədəni-intellektual fenomen odur ki, hər bir biliyin təcrübə vasitəsiylə öyrənən elm fəlsəfəsi inkar edilir 2. ikinci fenomen odur ki, burada universal deyil, lokal biliklərə üstünlük verilir.3 .sonumcu fenomen isə o idi ki, burada kitab televizya tərəfindən sıxışdırılır. postmodernizmin 2 növü göstərilir: 1) konstruktiv 2) dekonstruktiv. konstruktiv postmodernizm əsasən struktralizmə istinad edirdi. dekonstruktiv postmodernistlər isə analitik fəlsəfəyə, xüsusən də l.vitgenşteyn fəlsəfəsinə istinad edərək qeyd edirdilər ki, "dünya özü mətndir. mətn reallığın əsas göstəricisidir" bu ideya daha çox liotar və derridanın yaradıcılığında öz əksini tapır. postmodernizmi modernizmdən fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər vardı . əgər modernistlər "sənət,sənət üçündür" deyərək. hər bir sahədə professional, əsl mütəxxəssis axtarırdılarsa, postmodernizmdə vəziyyət tam fərqli idi burada seçim azadlığı var. yəni hər kəs istədiyi sahədə istədiyi şəkildə fəaliyyət göstərə bilər. məsələn: çilingər rəssam olmaq istəyir və rəsm çəkməyə başlayır. postmodernist mühitdə o insan üçün heç bir maneə, yoxdur. çünki o insan bu işi istəyir. fərqi yoxdur o bunu bacarır ya yox. əsas odur istəyir və haqqıdır. göründüyü kimi postmodernizmdə şəxsiyyət və onun iradə azadlığı məsələsi ən yüksək pillədə durur. postmodernistlər iddia edirlər ki, heç bir dəyər, norma yaxud prinsip önəmli deyil. bunlar yalnız keçmişdə qaldı. ora boylanmağın bir xeyri yoxdur. gələcək bizimçün daha çox şey vəd edir. bu baxımdan da postmodernizmdə "tarixə qarşı qiyam" ideyası irəli sürülürdü. bu daha çox fuko yaradıcılığında görüntüyə gəlirdi. o deyirdi ki, əslində tarixi proseslər bir-biri ilə çulğunlaşmayan, əlaqələnməyən hadisələr yığınıdır. fuko tarixi 3 dövrə bölürdü. 1.mifoloji dövr 2. elmi mərhələ 3. postmodernizm mərhələsi. ilkin mərhələdə qeyd olunur ki, burada hadisələr bir birini ardıcıl olaraq təkrar edir. sanki çarxı xatırladır. ikinçi mərhələ elmi kəşflərlə bağlıdır. burada hadisə və proseslər arasında bir nizam var. proseslər bir-birini izləyir, ardıcıl olaraq baş verir. bu sanki ipə düzülmüş muncuqları xatırladır. üçüncü, yəni sonuncu mərhələ isə postmodernizm mərhələsi adlanır. burada sanki bir xaos hökm sürür. sanki ip qırılmış, muncuqlarsa yerə tökülmüşdür. artıq müəyyən etmək olmaz ki, hansı proses hansından irəli gəlir. onu qeyd etmək lazımdır ki, postmodernistlər üçün heç bir dini, əxlaqi, milli, estetik, etik dəyər yoxdur. burada hər bir fərd öz dəyərlərini özü tənzimləyir və seçim şansı boldur. müasir dövrümüzdə postmodernist mühitlərə misal olaraq abş, hollandiya, fransa cəmiyyətlərini göstərə bilərik.

metodologiya

metodlar haqqında xüsusi bir elm sahəsi olub, öyrənilən sahədə tədqiqatçının tətbiq etdiyi metodlar, üsul, vasitələr öyrənilir . metod məqsədə çatmaq üçün istifadə olunan yol deməkdir. metodlar müxtəlifliyinə və rəngarəngliyinə görə fərqlənir. məsələn ümumtədqiqat metodları bunlardır : analiz , sintez, abstraktlaşdırma, modelləşdirmə və s. analiz dedikdə öyrənilən obyektin fikrən tərkib hissələrə ayrılması nəzərdə tutulur. sintez isə tərkib hissələrə ayrılmış obyektin hissələrinin yenidən vahid şəkildə birləşdirilməsi deməkdi. abstraktlaşdırma mücərrədləşdirmə adlanır. modelləşdirmə metodu modellər yaradır məsələn əl buruni yerin modeli əsasında qlobusu hazırladı və s. ən çox bu metod kibernetikada istifadə olunur. hər bir elm sahəsinin özünəməxsus metodları vardır. istər humanitar, istərsə də dəqiq, təbiət elmlərində. metodologiyada tədqiqatda 2 növ metoddan istifadə olunur: empirik və nəzəri. empirik tədqiqatın metodları əsasən səthi, təcrübi xarakter daşıyır bə bunlardır: müşahidə, ölçmə,eksperiment, təsviretmə, müqayisə. nəzəri tədqiqat metodları isə daha mürəkkəbdir : aksiomatik, ideallaşdırma, tarixi ilə məntiqinin vəhdəti, mücərrəddən konkretə yüksəltmə, hipotetik-deduktiv və s.

kollektiv şüursuzluq

əsası işveçrəli psixoloq karl qustav yunq tərəfindən qoyulmuşdur. yunqun freydlə yaxın münasibətləri olmuş və bu əlaqələr fonunda onun qeyri-şüuri anlayışına özünəməxsus aspektdən işləmişdir. yunq qeyri-şüuri proseslərin 2 növünü fərqləndirir : 1. kollektiv şüursuzluq 2. fərdi şüursuzluq. və bu məsələdə adlerdən fərqli olaraq "kollektiv şüursuzluq" üzərində dayanırdı. "kollektiv şüursuzluq"un geniş müstəvidə araşdırılması və tədqiqi freydin yarımçıq qalan işinin bir növ tamamlası idi. çünki freyd i dünya müharibəsində yanıldığını anladı. freyd yaradıcılığının əsasını nevrozlar təşkil edirdi. psixoloq nevrozları yaxşı tədqiq etmişdi. lakin müaribədədə baş verənlər onu çaşdırdı o izah edə bilmədi ki, nəyə görə insanlar özlərini tankın altına atır, yaxud da güllənin qabağına verir? axı şüurlu insan bunu etməz, ən pis halda belə başqa bir alternativ düşünər. lakin yunq izah etdi ki, bu "kollektiv şüursuzluq" olub, nevrozun xüsusi bir halıdır, və deyərdim ən kəskin halı. yunq izah etdi ki, belə situasiyada kollektiv hər şeydən əlini üzsə belə, yenə də tutunacağı bir nöqtə olur ki, bu onun dəyərləri, mifləri, tarixi qəhramanlarıdır. kollektiv keçmişinə dönərək, qəhramanlarına oxşamağa çalışır, gözünə heç bir şey görünmür. necə ki, 20 yanvar hadisələrində insanlar özlərini tankın altına atır, güllənin qabağına verirdi. o insanlar "kollektiv şüursuzluq" vəziyyətində idilər. hər biri şüuraltı olaraq hansısa bir qəhramanı təmsil edirdilər. yunq bunu "arxiteplər" adlandırdı.

noumen

şotland əsilli almaniyalı filosof immanel kant "özündə şeylər"i noumen adlandırır. nədir "özündə şeylər"? kant deyirdiki, bizim idrakımızdan kənarda mövcud olan şeylərdir. onlar duyğu və təfakkürümüzün hüdudlarından kənarda mövcuddurlar. "özündə şeylər" birinci gəlir, şüurumuz isə ikinci. özündə şeylər dərkolunmazdır, və o biri dünyaya aiddir. transendentdir. yalnız bizə məlum olduqdan ,dərk edildikdən sonra təzahürə, fenomenə çevrilir."özündə şeylər"in (noumen) ən yaxşı izahını verən karl marks qızılı misal çəkərək deyir : qızıl kəşf olunmamışdan öncə noumen idi .heç bir xassə və xüsusiyyəti bizə bəlli deyildi. lakin kəşf olundu və təzahürə çevrildi. amma burda bir məqam da var. qızıl tam olaraq fenomenə çevrilə bilmədi. nə qədər araşdırılsa belə, "özündə şey"liyini hələ də saxlayır.
həmçinin nitşe də bu məsələyə toxunmuş, qeyd etmişdir ki, allah "özündə şey"dir.