bədii ədəbiyyat oxuyan bikar insan

Yenə insanların həyatını necə yaşamalı olduğunu üstüörtülü diktə etməyə çalışan zehniyyətin müdafiə edəcəyi tezis: "bədii ədəbiyyat oxuyan bikardır, vaxtını boşa xərcləyir". Bu mövzunun bu şəkildə müdafiəsi mənə həmişə bir qrup insanı aşağı görərək üstün mənlik hissi axtarışında olmağın nəticəsi kimi görünür. Məncə, bunun kimi " essentialist" baxış bucaqları köhnəlib yerini daha dəqiq, qeyri-doqmatik olanlara vermiş olmalı idi.

Bədii ədəbiyyat mən də oxumuram, ən son hansı bədii kitabı əlimə aldığım yadımda deyil. Həmişə elmi mətnlərə üstünlük vermişəm. Demək istədiyim bədii ədəbiyyat oxuyucusu olaraq burada apologiya etməyə çalışmadığımdır. Sadəcə bədii kitab oxuyanları bikar adlandırmaq, vaxt itirdiklərini iddia etmək kimi düşüncələrim olmayıb. insanların sahib olduğu bu düşüncələr həssas aparılmış bir araşdırmanın nəticəsindən çox, biased mövqelərinin yansımasıdır, başqalarını özündən fərqləndirərək özünə bir " self-concept" yaratma girişimidir. Gün ərzində hər kəs cəmiyyət üçün totalda faydasız amma özü üçün rekreativ bir və ya bir neçə fəaliyyət içərisində olur; film izləyir, seriala baxır, rəsm çəkir, musiqi ilə məşğul olur və s. indi müzakirə etmək olar ki, bu fəaliyyətlərin hansısa ucu cəmiyyətə xeyir verir filan. Bu məntiqi bədii ədəbiyyata da şamil etmək olar. Amma gerçək budur ki, həmin fəaliyyətlərin çoxu dünya üçün pozitiv bir fərq yaratmır və yaratmaq məcburiyyətində də deyil. Misal üçün mən vaxt olduqca musiqi nəzəriyyəsi ilə maraqlanıram, pianoda praktika edirəm, amma bundan böyük ölçüdə ancaq mən yararlanıram, başqa heç kəs. Başlıqdakı məntiqlə bu da vaxt itkisidir, musiqi nəzəriyyəsi dünyanı bədii ədəbiyyatdan daha artıq şəkildə izah etmir. Ümumiləşdirməni sona qədər apardıqda isə bizim üçün hardasa bütün rekreativ fəaliyyətlər vaxt itkisidir, bunu etdiyimiz halda daha ali bir məqsədə özümüzü kökləmədiyimiz üçün kimsə bizə vaxtımızı itirdiyimizi diktə edir, necə yaşamalı olduğumuzu ima edir. Bunu edən kəs gərək heç olmasa bütün fəaliyyətlərində cəmiyyətə bir faydası olsun. Özü üçün faydası olub dünyagörüşü artırsa da, yenə də digərlərindən bir fərqi yoxdur, yarğılayacaq moral highgrounda da sahib deyil.

azərbaycanda lgbtiqa+ olmaq

gündəlik olaraq təsadüfi Azərbaycanlıya edilən hücumla eyni kateqoriyaya qoyula bilməyəcək hücuma məruz qalmaqdır. Əlbəttə, iki fərqli hücumda bir qurban digərindən daha mağdur deyil, bu hissəni heç kəs mübahisələndirmir. Bir qurbanın digərinə nisbətən əxlaqi üstünlüyü yoxdur. Bu səbəbdən bir sosial qrupun üzvünə edilən hücum sanki digər sosial qrupdan olan insanın yaşadığı zorakılıq təcrübəsini kölgədə buraxır kimi yanaşmamaq lazımdır. Misal üçün, trans bir şəxsin hücuma məruz qaldığı xəbər edilirsə, bunu "trans fərdlər qabağa çəkilir", "gündəlik insanların başına gələn zorakılıqdan danışılmır" rəftarı ilə qiymətləndirməmək lazımdır. Bir hadisə digərini illegitim etmir. Bu məntiqlə getsək, gərək cəmiyyətdə azlıq mövqeyindəki bütün sosial qruplar başlarına gələn hadisələri danışmasın, sussun, ancaq dominant, çoxluq, cəmiyyət tərəfindən qəbul edilən qrup danışılsın, hansı ki, ədalətsizdir.

Nəyə görə eyni kateqoriyaya qoyula bilməz? Çünki, bu kimisə soymaq, ziyan yetirmək, qisas almaq və s. kimi sırf şəxsə yönəlik "casual" bir hücum deyil. Bu və bu seriyadan olan bütün hücumlar cəmiyyətdə lgbtq-lərə və onların azadlıq hərəkatlarına qarşı çıxmağa çalışan siyasi motivli hücumdur. Siyasidir, çünki cəmiyyətin parçası olan bir qrupun haqlarını qəbul etdirmə səyininin qarşısınl almağa çalışan kollektiv təsirli bir reaksiyadır. Lgbtq icmasının, ümumiyyətlə, kollektiv şəkildə varlığı, haqlarını müdafiə edəcək siyasi reallıq yaratma hərəkatları istənilmir. Heç mübaliğə etmədən deyə bilərəm ki, bu bir sosial qrupun var olma məsələsidir. Buna "casual" bir hücum kimi yox, sosiolojik perspektivdən baxmaq lazımdır. Amma, əlbəttə, yuxarıda dediyim kimi bu o mənaya gəlməməlidir ki, misal üçün, homofob hücuma məruz qalan bir gey və atıram döyülüb soyulan heteroseksual bir fərd arasında yaşadıqları zorakılıq təcrübəsinin təbiəti zəminində əxlaqi üstünlük var. Birinin zorakılıq təcrübəsi də digərini inkar etmir.

edit: bu tək lgbtq-yə şamil deyil. Sözsüz ki, cəmiyyətdə istər gender, istər seksual oriyentasiya, istər etnik kimlik, istər yaş, istər sinif, istər din və s. xüsusiyyətlərinə görə azlıq mövqeyində qalan, dominant qrup qədər üstünlük sahibi ola bilməyən bütün sosial qruplar üçün keçərlidir.

sözləri reclaim etmək

Müəyyən sosial qrupdan (adətən, irq, etnik kimlik, gender, seksuallıq, əlillik, maddi status və s. əsaslı) olan insanları alçaltmaq, təhqirə məruz qoymaq, aşağılatmaq üçün istifadə olunan sözlərin həmin insanlar tərəfindən iradi şəkildə mənimsənilməsi, özlərinə istinad edərkən istifadə edilməsi. Bu mənimsənilmə və istinadın məqsədi sözün daşıdığı neqativ mənanı, stiqmanı aradan götürməkdir.

Misal üçün, nigger sözü afro-Amerikanları alçaltmaq üçün istifadə olunurdusa, indi söz "nigga" şəklində həmin insanlar tərəfindən "reclaim" olunur, "geri alınır", istifadə edilir.

Bir digər nümunə, queer sözüdür. Vaxtilə homoseksual duyğular bəsləyən insanları alçaltmaq üçün işlədilirdi, lakin daha sonra "reclaim" olundu və artıq stiqma mahiyyətini çox böyük ölçüdə itirdi. Bu, demək olar ki, Azərbaycan mədəniyyəti çərçivəsində yaşayan geylərin petux sözünü "reclaim" etməsi ilə eynihüquqludur.

Yenə də Azərbaycan mədəniyyəti çərçivəsində oğlanlara/kişilərə həsr olunan sosial normalara uyğunlaşa bilmədikləri halda "peysər" deyə damğalanan şəxslərin də texniki olaraq həmin sözü "reclaim" etmələri mümkündür. Belə bir tənqid gələ bilər ki, "peysər" deyə etiketlənən kişi çox vaxt etik normaları öz davranışları ilə pozduğu üçün (mis: oğurluq, zorakılıq, taciz, böhtan və s.) "peysər" damğasına layiqdir və bu sözü "reclaim" etməyə mənəvi hüququ çatmır. Məntiqli səslənir, fəqət bir çox halda kişi özü qeyri-etik davranış sərgiləməsə də bu damğanı qeyri-iradi şəkildə qazanır. Misal üçün, bir oğlanın bacısının sevgilisi varsa, bu oğlan niyə bu səbəbdən "peysər" adlandırılıb sosial çıxdaşedilmə qurbanı olmalıdır? Qəbul edək ki, cəmiyyətin kişilər üçün tənzimləmiş olduğu sabit normalar var və əhalinin yarısının bu sabit normalara qüsursuz əməl edə bilməsi qeyri-mümkündür. Həmişə normadan heç olmasa qeyri-iradi şəkildə kənara çıxanlar olacaq. Həmin insanlar digərləri kimi normal yaşamasınmı? ikinci olaraq, məsələ tək təhqir, stiqmatizə etməkdirsə, hər kəsin davranışına uyğun etiketlər var. Oğruya oğru deyin, təcavüçüyə təcavüzçü, nəyə görə təhqir cinsiyyətə əsaslanmalıdır? Bir təcavüzçü və bacısının sevgilisi olan oğlan eyni dərəcədə "peysər"dirmi? Düzdür, məndən soruşsanız, ümumiyyətlə insanları etiketləməyin cəmiyyətə daha xeyirli olduğunu yox əksinə ziyanverici təsir göstərdiyini düşünürəm. Səbəb, bir insana neqativ bir etiket yüklədiyiniz halda həmin insanın da elə o etiketə uyğun davranması ehtimaldaxilidir (baxma: labeling theory).

Amma, əlbəttə, "peysər" sözü nə dərəcədə digər " slur"lər ilə eyni tutula bilər, bilmirəm. Həmçinin "peysər" sözünü reclaim etməyin digər "slur"ləri reclaim etməklə hansı səviyyədə bərabərhüquqlu ola biləcəyi barədə əminliyim yoxdur. Sadəcə, texniki cəhətdən mümkün ola biləcəyini düşünürəm, çünki bu etiketi qazanmağın müxtəlif yolları var. #305109 entrymdə "peysər" olaraq adlandırılmağın iradi və qeyri-iradi ola biləcəyini yazmışdım. Qeyri-iradi olaraq yaftalanan bir şəxsin isə sözü "reclaim" etmək imkanı vardır. Nəticədə sosial statusun ən az iki növü mövcuddur: ascribed status (verilmiş status. Mis: irq, etnik kök, cins) və achieved status (qazanılmış status. Mis: ixtisas, valideynlik, hətta genderin də müəyyən qədər buraya aid ola biləcəyini düşünürəm). "Reclamation" isə verilmiş statuslarda daha çox nəzərə çarpır, zənnimcə.

Bir digər misal, təəssüf ki, bizim cəmiyyətdə yayğındır: "əlil" sözünün neqativ mənada işlədilməsi; "səni görüm, əlil qalasan!" və s. Bu sözün "reclaim" olunması və insanların əlilliyin nə mənaya gəldiyini daha yaxşı qavraması çox önəmlidir.

Sözlər çox halda yalnız hədəf sosial qrupa daxil olan şəxslərin özü tərəfindən "reclaim" oluna bilər.

(baxma: reclamation)
(baxma: reappropriation)
(bax: stigma)
(baxma: slur)

hüseynbala mirələmov

Videodakı qadının üzündəki bəlirli-bəlirsiz gülümsəmə səbəbilə "qadının özü narazı deyildi" qəbilindən arqumentlərin səslənməsinə səbəb olub. Bir gülümsəmə üzərindən əxlaqi hökmlərə varmaq tələskənlikdir. Nəticədə həmin qadın taciz olunduğunu təkzib edən bəyanat paylaşmayıb, sadəcə üzündə bir neçə anlıq gülümsəmə peyda olub.

Qadının razılığının olub-olmadığı, bu iki insanın potensial məşuqəlik münasibəti haqda bir şey deyə bilmərəm. Ola bilsin, taciz də deyil. Nəticədə razılıq olan yerdə taciz olmur. iki ssenari üzərindən getmək olar:

I
Qadın narazı deyil. Bu, yalnız o halda ola bilər ki, Mirələmov ilə qadının daha əvvələ dayanan münasibəti olmuş olsun. Sözügedən münasibətin necə başlamasını nəzərə almasaq, yayılan səhnədəki hadisə taciz deyil. Sadəcə iş yerində baş verməsi, mənə qalsa, mübahisəlidir. Professional deyil. Bunu çıxmaq şərti ilə razılıq varsa, deyiləcək başqa bir şey yoxdur və bunun üzərinə əxlaq fəlsəfəsi çürütmək mənasızdır. Kim nəyi öz marağı ilə edirsə, özü bilər.

II
Qadın narazıdır, sadəcə güc dinamikası səbəbi ilə müqavimət göstərə bilmir. Sözsüz ki, Mirələmov daha yüksək statusa malikdir, yüksək statuslu insanları günahlandırmaq isə asan deyil. Çəkiliş olmadığı halda, ümumiyyətlə, qadının Mirələmov haqda iddiasının çox nəzərə alınacağını sanmıram. insanlar adətən güclünün tərəfində olmağı seçir. Gülümsəmənin səbəbi isə bu güc dinamikasından xəbəri olan qadının məsələnin ciddiyətini inkar edib, hadisəni məzəyə vurması ola bilər. Bu şəkildə yüksək statuslu birinə müqavimət göstərmək məcburiyyətində qalmır, hadisədən təsirlənmiş olur yenə də, sadəcə inkarda qalmağı seçir. Əlbəttə, bu, doğrusu belə olmalıdır demək deyil.

Hansının doğru olduğunu bilmirəm. Görüntü isə heç estetik deyil.

edit: Professional deyil, əlbəttə. Amma sadəcə professionallıqdan söhbət getmir, ümumiyyətlə, həmin mühitdə olamamalı davranışdır.