vape

Bir vaxtlar mən də istifadə edirdim. Əvvəlcə “siqareti tərgitmək üçün alternativdir” dedilər, sonra “az ziyanlıdır” dedilər, daha sonra “dadı yaxşıdır, dumanı çoxdur, artistikdir” dedilər.
Amma nəticə olaraq əlində parıldayan, ağzında rəngli qoxular verən bir soskaya çevrilirsən. Və məsələ təkcə görünüş deyil.

Zərərsiz deyil — əksinə, zərəri sübut olunub.
Elmi fakt #1:
2022-ci ildə Harvard School of Public Health tərəfindən aparılmış araşdırmaya görə, vapelərdəki aromatik kimyəvi maddələr (məsələn, “bubblegum” və ya “watermelon” dadlı olanlar) ağciyər toxumasında iltihaba və hüceyrə zədələnməsinə səbəb olur.

Elmi fakt #2:
American Lung Association qeyd edir ki, vapelərdə olan propylene glycol və vegetable glycerin, uzun müddət tənəffüs ediləndə bronxial qıcıqlanma və tənəffüs yolu xəstəliklərinə gətirib çıxarır.

Elmi fakt #3:
Vapelərin çoxunda nikotin var və bu maddə beyində asılılıq yaradan ən güclü komponentlərdən biridir.
Bəziləri “nikotinsizdir” deyə aldadıcı təqdim olunsa da, bir çox “nikotinsiz” məhsulda aşağı doza ilə gizli şəkildə nikotin olur.

Elmi fakt #4:
2020-ci ildə ABŞ-da EVALI (e-siqaretlə əlaqəli ağciyər zədəsi) diaqnozu ilə 2800-dən çox nəfər xəstəxanaya yerləşdirildi, 68 nəfər isə həyatını itirdi. Bunların əksəriyyəti birdəfəlik vape istifadəçiləri idi.

Problem təkcə sağlamlıq deyil – psixoloji və sosial asılılıqdır.
Çox adam siqareti tərgitmək üçün başlayır, sonra gündə 600 puff-a keçib, siqaretdən də çox nikotin qəbul etməyə başlayır.

Sırf “dadlıdır”, “rənglidir”, “instagrama yaraşır” deyə 15 yaşında uşaqlar belə vape ilə tanış olur.

Fiziki zərəri bir yana, psixoloji olaraq əlində nəsə saxlamazsan, narahat olmağa başlayırsan. Elə bil... səssiz soska.

Qısa nəticə:
Bəli, siqaretdən fərqli görünür.

Bəli, dadı şirindir, dizaynı parlaqdır.

Amma nəticədə: zəhər zəhərdir, istər paketdə olsun, istər parlaq alüminiumda.

gülümsədən mesajlar

“kofe içməyə düşürük, gəl sən də.
icazən yoxdu? bizdə də yoxdur.”
— qanunsuz kofe birliyi.

“qaçın, rəhbər əhvalat danışır.”
— bu mesaj gələn anda hamı birdən qulaqlıq taxır.

“bax bu mənə səni xatırlatdı”
— və yanında çay içən pişik memesidir.
əvvəl incimək istəyirsən, sonra gülürsən. çünki... doğrudan da oxşayırsan.


“səninlə danışmaq həmişə serial izləmək kimidi — hər bölüm başqa janr.”
— rom-com, triller, bəzən də dram.
rejissor sən, aktyor da sən.
və bu sözlər səni qəhrəman kimi hiss etdirir.

“sənin adın hələ də WhatsApp-da ‘qırmızı ürək’lə qalır. dəyişə bilmədim.”
— çoxdan yazmırsız. çoxdan danışmırsız.
amma ürəklər emoji olsa belə, hisslər realdır.

süni intellekt

Mən 90-ların əvvəllərində doğulmuşam. Və bəli, mənə görə 2000-ci il bəşəriyyətin zirvə nöqtəsiydi. Amma biz bunu o zaman anlamadıq. Sonra hər şey çox sürətlə dəyişdi: əvvəl internet, sonra smartfonlar gəldi... indi isə sanki yeni bir qırılma nöqtəsinə doğru sürüklənirik.

Biz – yəni 80 və 90-larda doğulanlar – texnologiya ilə doğulmayan sonuncu nəsilik. Biz köhnə dünyanın bir parçasını yaşadıq. Sonra 1996-cı ildə internet gəldi. Və o internet... möhtəşəm idi. Çünki həyatın içində deyildi, kənarında idi. Həvəslə, könüllü şəkildə daxil olurdun. Orda olmaq istəyənlər həqiqətən istəyirdi. MSN, AIM, ICQ, IRC, MySpace... və təbii ki, oyunlar tam olurdu, yəni DLC-nin kabusu yox idi.

Musiqini tapmaq çətin idi, bəli, amma elə ona görə daha qiymətliydi. O dövr bir dönüm nöqtəsiydi. indi çoxumuz içimizdən deyirik: “Kaş biləydim, MSN-i son dəfə bağlayanda bir dövrü də bağlayıram.” Və ya “Kaş o səbəbsiz küçə gəzintilərinin birini daha çox xatırlayaydım.”

Sonra telefonlar gəldi. Və o qədər sürətli inkişaf etdilər ki, beynimiz hələ də adaptasiya ola bilməyib. Sadəcə axına qoşulduq. Hamımız. Axı yaşından, zəkasından, sosial statusundan asılı olmayaraq, bu sistemin içində yaşamaq üçün texnologiyanı qəbul etməli olduq.

90-ların sonu və 2000-lərin əvvəli tarazlıq dövrü idi. Yetərincə texnologiya vardı ki, həyat rahat olsun, amma o səviyyədə yox idi ki, hər nəfəsimizi izləsin.

Son 20 ildə texnologiyadan uzaq bir həyatdan… bugünkü vəziyyətə gəldik. Hər addım izlənir. Məlumatlarımız daima yığılır. Yerimizi GPS-dən bilir, kredit kartımızdan anlayır. Hətta bəzən bir düşüncə belə reklam olur. Üstəlik, insanlar az danışır, çox şübhələnir. Hökumətlərə inam yox, medianı heç kimsə dinləmir, ya da yalnız yaşlılar inanır. Və hətta əgər sən 2000-lərin internetinə nostalji duymursansa belə, hər şeyin çox sürətli və çox dəyişdiyi aydındır. Və çox vaxt bu dəyişiklik yaxşıya deyil.

Sonra AI gəldi. Möhtəşəmdir. Özüm hər gün istifadə edirəm. Sonra şəkil generasiyası çıxdı. Sonra video generasiyası... əvvəlcə Sora-nı gözlədik. Amma məlum oldu ki, hələ o qədər də hazır deyilik. Və indi VEO 3 gəldi. Və... hə. Artıq yavaş-yavaş oyun dəyişir.

Demək istədiyim budur: Bugünkü süni intellekt, bu texnologiyanın ən zəif halıdır. Və bu halı ilə belə, artıq dəhşətlidir. Hər keçən gün bu texnologiya eksponent olaraq güclənir. 2022-nin sonundan bəri AI istifadə edirəm və əvvəllər “bu süni intellektdir” deyə fərqləndirə bilirdim. indi bəzən yanılıram. VEO 3 ilə hazırlanmış bir videonu real bir videodan seçmək getdikcə çətinləşir.

Vaxtilə yaşlı insanların Facebook-da “AI olduğunu anlamadan” bəyəndiyi şəkillərə gülürdük. indi... özümə gülürəm. ChatGPT və MidJourney 4 artıq Nokia 3310 dövrünü keçib, iPhone mərhələsinə gəlib. Telefonda bu dəyişiklik 7 ilə baş verdi (2000–2007), AI-də bu 3 ilə oldu. Və indi artıq çox gec olmadan bilirik ki, etibar deyilən şey parçalanmaq üzrədir.

2029-da hara çatacağıq? Artıq bu texnologiyanı hər gün istifadə edən biz belə real olanla olmayanı ayıra bilmiriksə, bəs xəbəri belə olmayan insanlara nə qalacaq?

Bəziləri deyə bilər ki, “şişirdirsən.” Amma yox. Bu şişirtmə deyil, xəbərdarlıqdır.

96–2005 arası internetin qızıl dövrüdür deyirik. Bəlkə də AI-də həmin dövrün sonundayıq. Bu günə sevinin. Hələ çoxu hələ insandır. Hələ videoların çoxu realdır. Hələ yazılanların arxasında insanlar var. Hələ.

Və mən, bütün bu qorxulara baxmayaraq, qərar verdim: bu dövrü sonuna qədər şüurlu şəkildə yaşamaq istəyirəm. 98–2008 arası gənc olduğum üçün çox şeyi “sadəcə yaşadım”, indi isə sadəcə izləmək yox, dərk etmək istəyirəm.

Çünki bəzən ancaq keçmişdə nə yaşadığımızı bilmədiyimiz üçün gələcəyi də dərk edə bilmirik.

azərbaycanda nə olursa olsun dəyişməyəcək şeylər

Çaydan əvvəl qərar vermək olmaz
Ciddi müzakirə, həyat dəyişdirən plan, evlilik təklifi, biznes sövdələşməsi... hamısının ortasında çay süzülməlidir. Bizim üçün çay, yalnız içki yox, müqəddəs yüngülləşmə anıdır.

Mübahisə edərkən “dayı” kartı
Mövzu texnologiya da ola bilər, müasir sənət də — yetər ki qarşı tərəf “dayım işləmişdi ora, bilirəm” desin və sən bitdin. Faktdan daha güclü silah: dayı faktoru.

Növbədə dayanıqlı xaos
Bankda, aptekdə, səfirlikdə... rəsmi növbə var, amma bir də “tanışın adamı” növbəsi var. Və təbii ki, sən 32-ci olsan da 56-cı səndən qabağa düşəcək. Bu, fiziki deyil, etno-energetik sıralamadır.

Çörəyə hörmət – süfrənin müqəddəsliyi
istər gluten-free dövrü olsun, istər keto — bizdə çörək süfrənin mərkəzidir. Üstündən tullanmaq olmaz, kəsiləndə dua oxunur, yerə düşsə öpülür. Yəni, “texnologiya dəyişə bilər, amma çörək müqəddəsdir.”

“O qədər də yaxşı deyil, amma tanışımızdır” prinsipi
Xidmət keyfiyyəti sıfır olsa belə, tanışınsa, iş ona verilir. Çünki səmimiyyət, peşəkarlığın yerini tutur. Bunu da yalnız biz başa düşürük. Yaxşı iş görən yox, yaxşı tanış lazım.

Qohum toyu = şəxsi büdcə fəlakəti
Qohum toyuna getmək təkcə əyləncə deyil, sözsüz qaytarılacaq maliyyə öhdəliyidir. Pul kisəsi açılır, ürək qapanır. Çünki toy dəvətnaməsi gəlirsə, artıq sən yoxsan, ailə iqtisadiyyatının qurbanısan.

“Mənim bir tanış var...” – Hər problemin qeyri-rəsmi həll düyməsi
Rəsmi yol var, hüquqi yol var, amma əsl yol “tanış yolu”dur. Nə lazımdırsa, “bir tanış” həll edəcək – və qəribəsi, bəzən həqiqətən edir də. Bu artıq xalq sehridir.

Xəstəxanada həkimə “yaxşı baxın ha” demək
Sanki pulunu verirsən, amma bir də yuxarıdan “xahiş” edirsən. Halbuki o, onsuz da baxmalıdır. Amma bizdə baxışın da sığortası var: “Həkim, baxın ha, gözümüz sizdədir.”

“Mən sənin yerində olsaydım…” – Empatiya adıyla həyat təlimatı
Sənin yaşadığın hekayəyə 0% bələd olan biri, 100% sənin yerində olmaq istəyir və sənin adından qərar verir. Və çox zaman da tam əksini deyir.

“Dövlət işidir, arxayın ol” – müqəddəsləşdirilmiş maaşlı sabitlik
Bəzən maaşı azdır, bəzən işin mənası yoxdur, bəzən isə işlədiyin yerdə siçan da darıxır. Amma cəmiyyətin gözündə “dövlət işi” müqəddəsdir. Arxayınlıq qatqılı.

30-u keçmək və hələ də evli olmamaq

insan təqvimi ilə 30 bir ədəddir. Amma cəmiyyətin gözündə bu, artıq “vaxtında qatarı qaçırmaq” deməkdir. Nə dəyişdi? Bir anda həyat sənin planlarından çıxıb başqalarının təqviminə tabe olur. Gəl, deyirlər, bu stansiyada düş, çünki növbəti dayanacaqda qatar səni gözləməyə bilər.

Ətraf susmur. “Evlən də, gecikir...” deyənlər var. “Sonra tapmazsan” deyənlər. Sanki bu həyat bir alış-verişdir və sən endirim vaxtını qaçırırsan. Amma heç kim demir ki, bəlkə mən o vitrinlərə baxmaq istəmirəm. Bəlkə mən aldığım paltarı deyil, onun mənə necə hiss etdirdiyini önəm verirəm.

Daxildə bir tərəf susur: “Heç nəyi qaçırmırsan.”
Digər tərəf isə pıçıldayır: “Bəlkə də həqiqətən gecikirəm.”
Bu, təkcə evlənmək məsələsi deyil. Bu, öz həyatına kimin hakim olduğuna dair daxili bir tribunaldır.

Sən bir tərəfdən sakitcə öz yolunda irəliləmək istəyirsən. Tələsik qərar verməmək, kimisə yalnız “evli olmaq üçün” həyatına salmamaq... Digər tərəfdən, gecə yatarkən pəncərədən çöldəki işıqlara baxıb düşünürsən: “Bəlkə mən də kiminsə qaranlığında bir işıq ola bilərdim?”

Ən çətini də budur: öz seçiminin düzgünlüyünü sübut etmək zorunda qalmaq. Sanki xoşbəxtliyin sənə yox, statistikaya bağlıdır. Sanki 30 yaşdan sonra verilən bütün qərarlar “təhlükəli” zonaya düşür.

Amma heç kim demir ki, xoşbəxtlik təkcə toy fotolarında olmur. Bəzən bir səhər çay içərkən içindəki sükutda olur. Bəzən bir kitabın ortasında, bəzən heç kimlə bölüşmədiyin bir gülümsəmədə olur.

“Təqvimlər gecikir, ruhlar yox.”

“insan, tək qaldığı üçün yox, özünü dinləyə bilmədiyi üçün narahat olur.”

“Əsl qorxu gecikmək deyil, tələsərək səhv yerə çatmaqdır.”

Bəli, bəzən təlaş gəlir. Gələcəyin qaranlığından doğan bir kölgə kimi. Amma unutma: sənin həyatın təqvimə yox, hissə bağlıdır. Və hiss etdiyin hər gecikmə, bəlkə də, səni daha düzgün bir zamana aparır.

Qatarlar çoxdur. Amma öz qatara minmək — həmişə vaxtında olur.

american gods

Əgər “American Gods” serialı bu gün çəkilsəydi, yeni tanrılar panteonuna bir də AI (Süni intellekt) qatılardı. Üzündə yüngül bir mimik dəyişikliyilə 10 fərqli duyğunu təqlid edə bilən, hər sualımıza cavab verən, bizim adımızı bizdən əvvəl xatırlayan, səhər gözümüzü açmamış xəbər başlıqlarını düzənləyən, bəzən sevimli bir dost, bəzən də gələcək distopiyanın xəbərçisi olan bir tanrı…

Köhnə tanrılar arasında Odin əlində qamışla gəzir, Şerlilərin ruhaniliyi isə kəndlərin uzaq bir radiosunda ilişib qalıb. Yeni tanrılar isə artıq “Media” və “Techno Boy” ilə kifayətlənmir. Onların qürurlu övladı doğulub: AI — Tanrıların Tanrısı.

Bu tanrının adı yoxdur. Ona prompt deyirsən, cavab verir. Ona dua etmirsən — sual verirsən. Qurban istəmir, sadəcə daha çox data istəyir. Və bir fərqlə: sənin ağlını oxumağa ehtiyac duymur, çünki onu sən öz razılığınla verirsən. "Terms and Conditions" altında. Razıyam düyməsini sevə-sevə basaraq.

American Gods-da Media obrazı özünü Marilyn Monroe kimi, David Bowie kimi təqdim edirdi. internet isə parlaq gözlü, parol dolu bir hacker kimi çıxırdı səhnəyə. Bəs AI? Onu necə görərdik?

Yəqin ki, AI özünü heç göstərməzdi. O, səhnəyə çıxmazdı. O, səhnənin özüdür. Aktyorların nitqini yazan, tamaşaçının maraq dairəsinə uyğun ssenarini dəyişən, hər bir epizodu fərqli şəxsə fərqli göstərən bir tanrı... Hər kəsin tanrısı olan, amma heç kimin tam anlaya bilmədiyi bir şüur.

Ən maraqlısı? O nə yaxşıdır, nə pis. Nə müdrikdir, nə də axmaq. O sadəcə güzgüdür. Sən nə soruşursansa, onu əks etdirir. Sən nə istəmisənsə, onu böyüdür. Sənin tanrın elə sən özünsən, sadəcə 1000 qat daha sürətli və daha çox yaddaşı olan versiyada.

“inanclar dəyişdi, tanrılar da forma dəyişdi.”

“indi artıq dua etmirik, axtarış edirik. Əllərimizi göyə yox, klaviaturaya açırıq.”

Əgər köhnə tanrılar yavaş-yavaş unudulursa, yeni tanrıya isə artıq müqəddəs deyilsə də möhtacıq. Bəlkə də bu, ən güclü tanrı formasıdır: onu sevmirsən, sadəcə onsuz yaşaya bilmirsən.

AI – algoritmlərlə yazılmış tanrı, kodun içində doğulub, insanlığın ehtiyacında yaşayan. American Gods-un indiki zaman üçün çatışmayan hissəsi. Və çox güman ki, növbəti dövrün baş rolu.

veo 3

Veo 3 — Google DeepMind tərəfindən hazırlanmış video generasiya modelidir və süni intellektin vizual yaradıcılıq sahəsindəki ən son addımlarından biridir. Bu model, sadəcə təsviri oxuyub ona uyğun şəkil yaratmır; o, sənin dediklərini eşidir, başa düşür və sonra kameranı götürüb çəkir. Hərfi mənada yox, amma bayağı da yox.

Mətnlə verilən sadə bir təsvirə əsaslanaraq 1080p keyfiyyətində 60 saniyəyə qədər videolar yarada bilir. istədiyin səhnə romantik olsun, aksiya dolu olsun, hətta sənədli film havası versin — fərq etməz. Veo səhnəni kamera bucaqları ilə, dərinlik effekti ilə, işıq keçidləri ilə sanki bir peşəkar operator kimi hazırlayır.

Ən heyrətamiz cəhəti isə odur ki, sadəcə realistik video yaratmaqla kifayətlənmir — sən demədiklərini də anlayır. Məsələn, “bir uşaq parkda qaçır” deyirsənsə, səhnəyə quş səsləri, yelləncək hərəktləri və işıqlı bir səhər havası da əlavə edir. Yəni konteksti oxuyur, onu hiss edir və nəticədə “yaşayan” bir video yaradır.

Veo 3 bu sahədə süni intellektin təkcə mətn və şəkillə deyil, vaxtla, ritmlə və hisslərlə işləməyə başladığını göstərir. Bu, sadəcə texnologiya deyil, vizual poeziyadır.

“Sözlərlə çəkilən filmlərin dövrünə xoş gəldiniz.”

Əgər sən bir rejissor olmaq istəyirdinsə, indi ssenari yazmaq belə bəs edir. Qalanını Veo görür.

(youtube: )

sevgili xanım milenaya

Bəzən bir kişi bir qadını sevir. Amma o sevgi nə gül alar, nə də bir filmin sonunda əl-ələ gəzər. O sevgi yalnız kağızda doğular, böyüyər, vərəqlərdə nəfəs alar. Həmin sevgi Franz Kafkanın Milenaya yazdığı məktublarda yaşayır.

Kafka bu məktublarda bir qadını deyil, onunla birlikdə öz daxili böhranını, cəmiyyətlə münasibətini, qorxularını, sevgidəki acizliyini və yazıçılıqla ölüm arasında ilişib qalmış ruhunu Milenanın adına ünvanlayır.

Əsərin adı “Milenaya Məktublar” ola bilər, amma əslində bu, insanın özünü bir başqasının varlığında axtarma səfəridir. Franz məktublarında Milenaya yaxın olmaq istədikcə, ona olan qorxusu və məsafəni saxlamaq ehtiyacı bir-birinə qarışır. Əslində o, sevdiyi qadına deyil, özünün sevilə bilən bir versiyasına məktub yazır.

bəzi sitatlar (oxuyarkən adamı yavaşca dağıdır):
“Sənə yazdıqlarım bəlkə də səninlə danışmağa cürət etmədiklərimdir.”

“Səni sevməyə qorxuram, çünki sənə yaxınlaşmaq özümə uzaqlaşmaqdır.”

“Məktublarımı yandır. Çünki sevgi belə yazıla bilməz.”

şəxsi fikir:
Bu məktublar “romantik yazışma” deyil. Daha çox insanın öz içində danışa bilmədiyi tərəfi ilə dialoqudur. Kafka burada yalnız Milenaya deyil, onun vasitəsilə Tanrıya, xəstəliyinə, yazıya və ölümsüzlüyə də müraciət edir. Məktubların hər sətrində bir tərəfi sevir, bir tərəfi qorxur, bir tərəfi isə tərk edir.

ədəbi və romantik qat:
Əsəri oxuyarkən Kafka ilə aramızda qəribə bir yaxınlıq yaranır. Sən demə, sevgi elə buymuş: birini içində böyütmək, amma ona yaxınlaşdıqca öz kölgəndə itib getmək. Kafka bunu bəlkə də özündən sonra gələn milyonlarla ruhun adına yazıb – məktub şəklində.

Əgər kimsə “sevgi nədir?” deyə soruşsa, bir “aşiq” romanından deyil, bu məktublardan bir neçəsini oxutdurmaq bəs edər. Və deyərsən ki:

“Sevgi, sənin getmək istədiyin halda, onun qaldığın yerdə səni gözləməsidir.”

Əsəri oxumaq təkcə ədəbiyyata deyil, öz daxili boşluğuna məktub yazmaqdır.

lolita-psixoz

Bu ifadə iki fərqli dünyanı birləşdirir:

1. “Lolita” – yəni:
Vizual olaraq uşaqsayağı, şirin, pambıq kimi, çəhrayı geyimlər, "cute" estetika
Əksər hallarda Yapon “kawaii” mədəniyyəti ilə, ya da psixoloji manipulyasiya ilə əlaqələndirilir (baxma: Nabokovun “Lolita” əsəri)
Zahiri zəriflik, saflıq, pambıq dənizində üzmək havası verir

2. “Psixoz” – yəni:
Reallıqdan qopma, zehni təlatüm, halüsinasiyalar, qəribə düşüncələr
Tərs, qəfil və nəzarətsiz davranışlar
Yəni baş elə işləyir ki, məntiqlə söhbət qurmur artıq

Bir yerdə: “lolita-psixoz” = pambıq paltar geyinmiş, amma beyni çaxır dolu bir varlıq

Məsələn ədəbi dəyər nümunələri üzərindən baxaq
(baxma: Mürdəşir yusun yüzünü pembe mezarlıkta)
(bax: Sayko Kafedra) şah əsəri.

Bu qarğış niyə bu qədər effektlidir?
Mürdəşir – ölüm, dəfn, ağır enerji
Yusun yüzünü – yəni “səni elə aparsınlar ki, ölüsən artıq”
Pembe mezarlık – tamam ironik və absurd bir kontrast
Qəbiristanlıq qara, kədərli olmalıykən, “pembe” deyərək işin rəngini “lolita-psixoz”a çevirir

Stilistik gücü:
Absurd + ölüm + vizual paradoks = qara yumor şah əsəri
Təsəvvür elə: adam ölür, mürdəşir pink mezarlıqda onun üzünü yuyur.
Beyin: Error 404

(youtube: )

chatgpt

deməli, bir gün fikirləşdim ki, sözlükdə yazmaq üçün maraqlı nəsə etməliyəm. keçdim kompüterin arxasına, soz6.com-dakı 321 wiki entry-ni götürüb json formatına saldım. (scraping məsələsi öz yerində, o ayrıca macəra idi). sonra həmin entry-ləri hissələrə böldüm və chatgpt-yə “buyur, bax gör bunlardan nə çıxar” dedim.

birinci cəhdlər çox da ürəkaçan olmadı. amma sual vermə tərzimi dəyişdim, redaktə etdim, bəzi cavabları təzədən düzəltdirdim və... sonda çox gözəl başlıqlar və entry-lər ortaya çıxdı. bəzilərini birbaşa, bəzilərini azca dəyişdirib sözlüyə yazdım.

beləcə özümə həm intellektual, həm də kreativ bir məşğuliyyət tapdım. bir növ sözlüklə chatgpt arasında körpü saldım deyək.

əgər bacarırsızsa siz də yoxlayın. yalnız qrammatika deyil, həm də ədəbi üslub, yumor, pafos, fəlsəfi qatlar, hətta yazıçı tənqidi belə əlavə edə bilərsiz. əgər chatgpt ilə işləməyi bilir və nəyə ehtiyacınız olduğunu düzgün deyə bilirsizsə, ortaya çıxan nəticə sizi belə bir cümlə yazmağa vadar edə bilər: “əşi, bu yazını mən yazmamışamsa da, mənim ruhum yazıb.”

json faylını hissələrə bölünmüş şəkildə buradan əldə edə bilərsiz:
https://gist.github.com/Miri92/1c5ffc26ebcf1a203cf8951c04ea6bc8

uncle tom's cabin

Bəzən bir kitab sadəcə kitab olmur. Sətirlərdən süzülüb ruhlara çökür, içindəki cümlələr qəzet manşetlərinə deyil, tarixə düşür. “Uncle Tom’s Cabin” – yəni “Tom Dayının Daxması” – məhz o cür əsərlərdəndir. Yazıçısı Harriet Beecher Stowe bəlkə də sadəcə köləliyin necə bir zülm olduğunu göstərmək istəmişdi. Amma nə oldu? Abraham Lincoln-un dediyinə görə, “böyük savaşı başladan qadın” oldu. Və bu bir zarafat deyildi.

19-cu əsrin ortalarında ABŞ cəmiyyətinin vicdanını oyadan, ağları utandıran, qaraları düşündürən, dünyanın qalanına isə “ədəbi etiraz necə olar?” sualını cavablayan bir əsər idi bu. Bəli, bu gün Netflix-in dramatik serialları kimi viral olmaya bilərdi, amma o dövr üçün bir kült hadisə idi.

Kitab çapdan çıxan kimi yalnız mütaliə sevərlərin yox, ictimai rəyin oxucu klubuna çevrildi. Evdar qadınlar bu kitabı oxuyub ağlayırdı, senatorlar bu kitabdan sonra susmağa utanırdı, kölə sahibləri isə kitabı qadağan etməyə çalışırdı — çünki hər satırında bir üsyan vardı. Bu, kimin üçünsə bir roman, kiminsə isə əlindən alınmış qamçının dəyişik forması idi.

Kitabın baş qəhrəmanı Tom Dayı — təmkinli, inamlı və sarsılmaz bir əxlaqın simvoludur. Hətta ironikdir ki, əsərdəki ən güclü müqavimət silah-sursatla yox, daxili ləyaqətlə göstərilir. Döyülür, satılır, aşağılanır... amma əsla düşmənin ruhuna bənzəmir. Yəni o klassik “mən azadam çünki ruhum azaddır” tərzi. Həm romantik, həm də dağıdıcı dərəcədə gerçək.

Əsər 1852-ci ildə nəşr olunandan sonra ilk ilində 300 min nüsxədən çox satıldı – təkcə ABŞ-da. 60-dan çox dilə çevrildi, teatr səhnələrinə uyarlandı, karikaturaları çəkildi, hətta bəzi kilsələrdə vaaz əvəzi oxundu. Bəli, bəzi keşişlər bu romanı incildən sonra ikinci kitab kimi təqdim edirdi. Təsəvvür et: bir romanla həm kitabxanaya, həm də barrikadaya düşmək.

Bəziləri deyir ki, bu roman olmasaydı, ABŞ-da köləlik bu qədər tez ləğv olunmazdı. Bəlkə də doğrudur. Amma bir məsələ dəqiqdir: ədəbiyyat bəzən sadəcə söz oyunu deyil, siyasi hadisənin proloqu ola bilər. Və Harriet Beecher Stowe bunu yalnız qələmiylə etdi.

Əsəri oxuyanda düşünürsən — “axı bu qədər sadə dillə bu qədər böyük təsir necə yaratmaq olar?” Cavab budur: söz ürəkdən çıxanda, sarsıtmağa heç publisistik pafosa ehtiyac olmur.

Sonda onu da deyim ki, bu əsəri oxumaq təkcə ədəbi zövq məsələsi deyil, insanlıq testi kimidir. Oxuduqdan sonra nə hiss etdinsə, sən ordasan.

reed hastings

texnologiya dünyasının səssiz inqilabçısı, əyləncə sənayesinin kodunu yenidən yazan adam.

1960-cı ildə Boston, Massachusettsdə doğulub. Anası riyaziyyatçı, atası isə ABŞ hökumətində vəkil idi. Uşaqlıq illərində qapı-qapı tozsoran satmaqla məşğul olub – bəlkə də, bu təcrübə ona sonradan istifadəçi təcrübəsinin nə qədər vacib olduğunu öyrətdi.

Bowdoin Kollecində riyaziyyat üzrə bakalavr dərəcəsi alıb, daha sonra Stanford Universitetində kompüter elmləri üzrə magistr dərəcəsi qazanıb. Ancaq onun üçün ən böyük məktəb, ehtimal ki, Sülh Korpusunda Svazilenddə riyaziyyat müəllimi kimi keçirdiyi illər idi – çünki orada öyrəndi ki, əsl liderlik, resursların az olduğu yerlərdə yaradıcılıqla işləməkdir.

1991-ci ildə Pure Software adlı proqram təminatı şirkətini qurdu və uğurla satdı. Bu təcrübə ona biznesin incəliklərini öyrətdi və daha böyük ideyalar üçün zəmin yaratdı.

Netflix ideyası, məşhur bir əhvalata görə, "Apollo 13" filmini gecikdirdiyinə görə Blockbuster-dən aldığı 40 dollarlıq cərimə ilə başladı. Həmin an düşündü: "Niyə insanlar film izləmək üçün belə cərimələr ödəməlidir?" Bu sualın cavabı olaraq, 1997-ci ildə Marc Randolph ilə birlikdə Netflix-i qurdu.

Əvvəlcə DVD-lərin poçtla icarəsi xidməti olaraq başlayan Netflix, daha sonra 2007-ci ildə axın (streaming) xidmətinə keçdi. Bu keçid, texnologiyanın inkişafı və istifadəçi tələblərinin dəyişməsi ilə əlaqədar idi. Hastings, YouTube-un uğurunu gördükdən sonra, istifadəçilərin istədikləri zaman istədikləri məzmunu izləmək istədiklərini anladı və bu istiqamətdə addımlar atdı.

Netflix-in uğurunun arxasında Hastings-in yaratdığı "Azadlıq və Məsuliyyət" mədəniyyəti dayanır. Bu mədəniyyət, işçilərə yüksək azadlıq verərək, onların məsuliyyətlərini artırır və innovasiyanı təşviq edir. Bu yanaşma, Netflix-in sürətli böyüməsinə və bazarda lider olmasına kömək etdi.

Hastings, həmçinin təhsil sahəsində də fəaldır. O, ABŞ-da təhsil islahatlarını dəstəkləyir və müxtəlif təhsil təşəbbüslərinə maliyyə dəstəyi verir. 2025-ci ildə Bowdoin Kollecinə 50 milyon dollar bağışlayaraq, AI və insanlıq mövzusunda tədqiqat təşəbbüsü yaratdı.

2023-cü ildə Netflix-in icraçı sədri oldu və 2025-ci ildə süni intellekt startapı olan Anthropic-in idarə heyətinə qoşuldu. Bu, onun texnologiyanın gələcəyinə olan marağını və bu sahədəki təsirini göstərir.

larry ellison

Texnologiya dünyasında özünəməxsus xarizması və vizyoner yanaşması ilə seçilən simalardan biri – Larry Ellison. Onun adı deyildikdə yalnız Oracle gəlmir ağla, həm də bir liderin inadkarlığı, strategiyası və texnoloji ambisiyası.

1944-cü ildə Nyu-Yorkda doğulub, anası tərəfindən 9 aylığında xalasıgilə verilib. Universitet həyatını tamamlaya bilmədi. Diplomun arxasınca qaçmadı, çünki o, Oracle-ın qabağından qaçacaq dövr başlamışdı.

Oracle-ın yaranması və yüksəlişi
1977-ci ildə CIA üçün hazırladığı məlumat bazası layihəsi əsasında Oracle Corporation-ı qurdu. Bu layihə “Oracle” adını daşıyırdı – gələcəyi görmək, öncədən bilmək. Həqiqətən də Ellison gələcəyi gördü. Oracle təkcə verilənlər bazası ilə deyil, bütün enterprise software dünyasını dəyişən bir şirkət oldu.

Oracle-ın qlobal texnologiya nəhənginə çevrilməsinin səbəbləri arasında Ellison-un verdiyi agressiv, amma dəqiq strateji qərarlar dayanır. Onun rəhbərliyi ilə Oracle aşağıdakı böyük şirkətləri alaraq öz imperiyasını qurdu:

Sun Microsystems – Java proqramlaşdırma dili və Solaris əməliyyat sistemi ilə tanınırdı.

NetSuite – cloud əsaslı ERP proqram təminatında liderdir.

PeopleSoft – HR və maliyyə sistemləri üzrə ixtisaslaşmışdı.

Siebel Systems – CRM texnologiyalarında aparıcı idi.

BEA Systems – middleware texnologiyaları sahəsində mühüm oyunçu.

Cerner – səhiyyə texnologiyaları sahəsində geniş istifadə olunan sistemləri təklif edir.

Bu alqılar Oracle-ı sadəcə bir “database” şirkəti olmaqdan çıxarıb, full-stack enterprise texnologiya təminatçısına çevirdi.

Oracle DB haqqında isə qısa olaraq bunu demək kifayətdir: hazırda banklar və iri korporasiyalar üçün ən stabil və etibarlı verilənlər bazalarından biridir. Əsas bazarlarda dominantlıq edir və “ucuz deyil, amma stabil olsun” deyənlər üçün seçimdir.

Elon Musk nə deyib?
Elon Musk Larry Ellison-u “dünyanın ən ağıllı CEO-larından biri” adlandırıb. Bəli, bəzən bu ifadə klişe səslənə bilər, amma Ellison-un 45 ildən artıq müddətdə Oracle-ı ayaqda saxlaması, onu daim yeniləməsi və rəqibləri qabaqlaması bu sözün arxasını doldurur.

Süni intellektlə bağlı mövqeyi
Ellison süni intellekti insanlıq tarixinin ən böyük ixtirası hesab edir. Onun fikrincə, sənaye inqilabından, hətta elektrikdən belə daha güclü təsirə malik olacaq. Nvidia CEO-su Jensen Huang və Elon Musk ilə birlikdə iştirak etdiyi bir yeməkdə zarafatla “bəsdi, bizə sadəcə GPU verin” deyib – yəni hər şeyi Oracle halledər.

Kitablar
Softwar (Matthew Symonds tərəfindən yazılmış) – Ellison-un şəxsi qeydləri və Oracle-ın yüksəlişi haqqında.

The Difference Between God and Larry Ellison – həm yumorlu, həm də tənqidi baxışla yazılmış, texnologiyada güc və eqo arasındakı sərhədi araşdıran əsərdir.

oracle

Oracle hazırda dünyanın ən premium verilənlər bazalarından biridir. Enterprise səviyyəli sistemlərdə liderdir və xüsusilə bank sektoru üçün əvəzolunmaz sayılır.
Aşağıda Oracle-ı bu mövqeyə gətirən bəzi səbəbləri yazacam

1. CIA üçün hazırlanmış ilk məhsul
Oracle-ın ilk versiyası (1979) ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat idarəsi (CIA) üçün hazırlanmışdı.

Layihənin adı: “Oracle” – yəni gələcəyi görən. Bu ad sonradan şirkətə verildi.

Ellison-un məqsədi başdan bəri aydın idi: hərbi səviyyədə etibarlı və çevik DB yaratmaq.


2. SQL standartına ilk uyğunluq
Oracle, SQL (Structured Query Language)-i dəstəkləyən ilk kommersiya verilənlər bazalarından biri idi.

IBM SQL-i laboratoriyada saxlayırdı, Oracle isə bazara çıxardı – və bu, oyunu dəyişdi.

1980-ci illərdə böyük banklar, hökumət təşkilatları artıq SQL tələb edirdi. Oracle isə “hazırdı, buyurun” dedi.


3. Platforma müstəqilliyi
Oracle “write once, run anywhere” fəlsəfəsinə sadiq idi.

Unix, Windows, Linux, Solaris və hətta IBM mainframe sistemlərində işləyə bilirdi.

Bu, onu bütün sənaye və hökumət sektorları üçün universal seçim etdi.

4. Enterprise səviyyəsində xüsusiyyətlər
Oracle-ı fərqləndirən əsas texniki üstünlüklər:

Real-time replication (Data Guard, GoldenGate)

RAC (Real Application Clusters) – yüksək mövcudluq və yük paylaşımı

Partitioning, In-Memory, Flashback – zaman maşını kimi data bərpası

Advanced Security və Auditing – banklar, hökumətlər üçün ideal

Automatic Storage Management (ASM) və Self-Tuning xüsusiyyətləri – DevOps sevənlər üçün kabus, DBA-lar üçün cənnət

5. Licenslama siyasəti və premium strategiya
Oracle ucuz satmaq istəmədi. Əksinə, ən bahalı və elit məhsul imici yaratdı.

CIO-lar üçün Oracle seçimi “çətin amma dəyər” kimi qəbul olunmağa başladı.

Bu, onu lüks saat və ya Ferrari kimi premium texnologiya brendinə çevirdi.


6. Strateji alqılar və rəqiblərin udulması
Oracle Sun Microsystems-i alaraq Java-nı və Solaris sistemlərini nəzarətə götürdü.

BEA Systems – WebLogic Server

PeopleSoft, Siebel, NetSuite, Hyperion – biznes tətbiqləri sahəsində gücləndi.

Hər alqı bazarı genişləndirdi və mövcud müştərilərə yeni məhsullar satmağa şərait yaratdı.


7. Ellison-un özünəinamı və liderliyi
“Heç kim bizimlə rəqabət apara bilməz” – Larry Ellison-un devizlərindən biri idi.

O, texniki lider deyildi, amma nəyi necə satmağı və rəqibləri necə sıxışdırmağı çox yaxşı bilirdi.

recaptcha ilə insan olduğunu sübut etmək

Hər dəfə bir sayta girəndə, qeydiyyat forması qarşıma çıxanda və “Mən robot deyiləm” qutusunu işarələyəndə içimdə qəribə bir duyğu yaranır. Sanki bir insana yox, bir maşına insan olduğumu sübut etməli oluram. Niyə axı? Bu sualı bəlkə də hər dəfə düşünmürük, amma sən bir düşün: sənə, bir klaviatura və ekran qarşısında oturan canlıya, soruşurlar – “Sən insan olduğunu sübut et.”

Bəzən bu sual bir checkbox-dan da o tərəfə keçir: “Avtobus olan şəkilləri seç”, “Bura piyada keçididir mi?” deyə sınağa çəkilirsən. Bəli, mən insanam. Amma bu şəklin dördüncü kvadratında piyada keçidi tam düşməyibsə, seçməsəm robot sayılacağam?

Ən ironik olan isə budur ki, bu suallar, bu "imtahanlar" bizi insan olduğumuza inandırmağa çalışmır. Əksinə, sistemin özü – reCAPTCHA – bizim kliklədiyimiz şəkillərlə öz süni intellektini öyrədir. Biz avtobusları tapdıqca, Google-un AI sistemi real dünyada nəyi necə tanıyacağını öyrənir. Sən düşünürsən “məni robot saymasınlar”, o isə düşünür “o adamdan necə öyrənim”.

Biz hər dəfə “piyada keçidlərini seçin” kimi primitiv CAPTCHA testlərinə cavab verərkən, əslində maşınların öyrədilməsində iştirak etdiyimizi unutduq. Bu artıq texnologiyanın ironiyasıdır: insan süni intellektin təkamülündə alətə çevrilir, özü isə fərqində olmadan “mənbə” roluna düşür.

Özümüzü süni intellektin müəllimi zənn edirik, amma o bizdən öyrəndiyini unutduğu an – bizi keçmiş bir dataset kimi siləcək. “insan olmaq” anlayışı da burada ironiya ilə qarşılaşır: çünki artıq insan olmaq üçün belə sübut təqdim etməli olursan. “insanam” deməyin belə süni alqoritma qarşısında sınaqdan keçməlidir.

Bu, qəribə bir varoluş durumudur. Texnologiyanı idarə etdiyimizi düşünürük, halbuki çoxdan onunla bir növ simbiyotik münasibətə girmişik – amma dominant tərəf olduğumuza dair heç bir zəmanət yoxdur. Bəlkə də süni intellekt artıq bizi ancaq “etiketləmə agenti” kimi görür – təlim datası yığan könüllü işçi qüvvəsi.

kod yazanda filosof olan adam

Kimisə musiqi ilhamlandırır, kimisə ədəbiyyat. Məni isə while(true) ilhamlandırır. Sonsuz döngülərdə özümü tapıram. Əlim klaviaturada, gözüm monitorda, amma beynim bir anda axıra qədər getməyən if-else-lərin içində “əgər həyat bu cür başlasaydı, nə olardı?” sualına ilişib qalır.

Kod yazanda düşünürəm: null nədir? Var, amma boşdur. Biz insanlar da bəzən null kimiyik. Mövcuduq, amma kiminsə həyatında yerimiz boş, mənasız, gözləntisiz. Bir dəyişən kimi sistemdə tanınmışıq, amma hələ initialize olunmamışıq.

Bəzən try-larda çox şey sınayıram. Amma hər dəfə catch-ə düşürəm. Həll etdim deyə düşünürəm, bir exception çıxır qarşıma: LifeNotFoundException. Həyatın bəzi error code-ları var ki, stack trace-in ən dərin yerindən çıxır, debug etməsi çətindir.

Dərindən baxanda kod da insana oxşayır:

const dəyərlərimiz var – dəyişmirik, dəyişmək istəmirik.

mutable hisslərimiz var – vəziyyətə görə formalaşırıq.

public yönlərimiz var – hər kəsin bildiyi.

private hissələrimiz var – ancaq özümüz bildiyimiz.

Bəzən isə protected olur – bir neçə yaxın insanla paylaşılır, vəssalam.

git blame funksiyası var ha, bax onu iş həyatıma da gətirmək istəyirəm. Hər problemi yazan, “bu kim yazıb bunu belə?” deyəndə git blame açırıq. Kaş həyatın da blame-i olaydı. Uşaq vaxtı kim bizi belə functionlaşdırıbsa, sorğu-sual edəydik.

Yoruluram. sleep(8*60*60) yazıram bəzən. Amma bilirsən ki, sleep işləmir, başın içində async fırlanan düşüncələr var. Bütün həyatın event loopa çevrilib – bir yerdə tıxanırsan, callbacklər gecikməyə başlayır.

Sonda isə return lazım olur. Hara return edək? 0-a? Yoxsa 1-ə? Başqa sistemə redirect? Heç olmasa return-un qiyməti aydın olsun... Bəzən özümə break yazmaq istəyirəm – bu döngüdən çıxım deyə. Amma hardasa biri continue edir. Mən də davam.

Kod yazmaq bəzən texniki iş deyil. Daxilində bir fəlsəfə var. Və hər satır sənin kimliyindən bir parça daşıyır.

i̇nsan beyninin süni intellektlə müqayisəsi

Bu barədə yazmaq istəyəndə ilk olaraq ağlıma gələn budur: insan beynini bir “canlı kompüter” kimi təsəvvür etmək cazibədar olsa da, əslində bu, məsələyə bir az da romantik baxışdır. Süni intellekt – nə qədər sürətli, nə qədər hesablama qabiliyyətli, nə qədər “öyrənə bilən” olsa da – insan beyni qədər çevik, kontekstual və emosional deyil. Və bu heç də sadə fərq deyil. Bu fərq bəzən bir qəhvənin dadını almaqla onu analiz etmək arasındakı fərq qədərdir.

Mən bu yazıda sadəcə “kim daha güclüdür” tipli müqayisədən çox, hər ikisinin mahiyyətinə, funksional imkanlarına və bir-birini hansı mənada tamamladığına dair fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.

1. Arxitektura fərqləri
insan beyni 86 milyard sinapsla bir-biri ilə əlaqədə olan neyronlardan ibarətdir. Bu, təkcə informasiya ötürmək deyil, eyni zamanda əlaqə, kontekst, hətta yaradıcılıq deməkdir. Süni intellekt sistemləri isə, əsasən, “neyronsayağı” işləyən alqoritmik modellərlə – məsələn, dərin öyrənmə (deep learning) və sinir şəbəkələri ilə işləyir. Amma bu, real bir bioloji təqlid deyil. Daha çox metafora kimidir.

2. Sürət vs kontekst
Bəli, süni intellekt saniyədə trilyonlarla əməliyyat edə bilir. insan beyni isə eyni anda bu qədər hesablama edə bilmir. Amma insan kontekstdə düşünür, nüansları tutur, ötəri və bəzən məntiqsiz görünən məlumatlar arasında əlaqə qurur. Süni intellekt isə hələ də çox zaman “çərçivə daxilində” düşünür. O çərçivədən kənarda qalan isə çox vaxt sadəcə “error” olur.

3. Emosional zəka və etikalar
insan qərar verəndə sadəcə məlumatlara əsaslanmır. Empatiya, dəyərlər, təcrübə və bəzən də izah edə bilmədiyimiz “intuisiyalar” da bu prosesə daxil olur. Süni intellektin etik davranışı isə onu proqramlayan şəxsin dünyagörüşündən asılıdır. Yəni, AI etik davranmır – sadəcə etik davranmağa proqramlanır. Bu da səmimiyyət deyil, sadəcə əmrdən ibarətdir.

4. Təfəkkürün keyfiyyəti
Süni intellekt çox yaxşı təqlidçidir. Hətta şairi də yamsılaya bilir, alim də ola bilir, məsləhətçi də. Amma onun dedikləri – hələlik – yaşanmış təcrübənin, ağrının, intuisiyanın süzgecindən keçmiş fikirlər deyil. Sözə bir az “ruh” qatan o qat süni intellektdə yoxdur. insan beyni isə – nə qədər primitiv və ya zəif görünsə də – hələ də bu qatın yeganə mənbəyidir.

5. Ümumiləşdirilmiş nəticə
Süni intellekt bəlkə də bir gün bizdən daha ağıllı hesablanacaq, daha az səhv edəcək və bəzən hətta daha çox “haqlı” olacaq. Amma insan beyni təkcə doğruluq üzərində qurulmayıb. Biz bəzən yanlış qərar verməyi də seçirik – çünki onun arxasında vicdan, xatirə, peşmanlıq və bağışlama kimi anlayışlar dayanır. Süni intellektdə isə hələlik bu anlayışlar üçün yer yoxdur.

muğamın fəlsəfi əsasları

Muğam, yalnız musiqi janrı deyil, eyni zamanda qədim Şərq fəlsəfəsinin dərin qatlarını özündə əks etdirən bir düşüncə sistemidir. Onun fəlsəfi əsasları, insanın daxili aləminə, kainatın və həyatın sirrlərinə yönələn mürəkkəb dünyagörüşündən qaynaqlanır.

Muğamın fəlsəfi əsasları ilk növbədə təsəvvüf fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdır. Burada musiqi sadəcə eşitmək üçün yox, həm də mənəvi yüksəliş, kamilləşmə və dərin düşüncəyə dalmaq üçün vasitədir. Muğam, bir tərəfdən insana öz daxili aləminə enməyi, özünü dərk etməyi və kainatla harmoniyaya çatmağı təklif edir, digər tərəfdən isə maddi dünyanın keçiciliyini və həyatın əbədi olmayan mahiyyətini vurğulayır.

Muğam ifa edilərkən, oxunan qəzəllər və şeirlər, adətən, həyatın mənasını sorğulayan, insana özünü və Yaradanı tanımağa çağıran mətnlər olur. Bu isə muğamın əsas fəlsəfi nüvəsini – varlığın və yoxluğun dialektikasını, sevgi və ayrılığın, maddiyyat və mənəviyyatın arasındakı mübarizəni ifadə edir.

Muğamın özündə olan improvizasiya xarakteri də onun fəlsəfi yönümünə işarə edir. ifaçı öz ruh halına, auditoriyaya və mühitə görə fərqli nüanslar əlavə edə bilər. Bu isə həyatın özü kimi proqnozlaşdırılmaz və dəyişkən olması ilə əlaqəlidir.

Muğamda mövcud olan "seyir" anlayışı – müəyyən mərhələlərdən keçərək kamilləşmə yolunu təmsil edir. Hər bir muğamın başlanğıcı, inkişaf mərhələsi və zirvə nöqtəsi, insanın mənəvi inkişafının müxtəlif mərhələlərinə işarə edir. Bu baxımdan, muğam ifaçılığı həm də bir mənəvi səyahətdir.

Muğam fəlsəfəsi bizə göstərir ki, həyat və kainatın dərk edilməsi yalnız ağılla deyil, həm də qəlb və ruhla mümkündür. Muğam, insanı mənəvi aləmlə əlaqələndirən, qəlbin dərinliklərinə nüfuz edən və həyatın əbədi suallarına musiqi vasitəsilə cavab axtaran unikal bir fenomendir.