təəssüf ki, mən daxil bir çox yazarın sözlüyü artıq mütəmadi olaraq istifadə etməməsinin əsas səbəblərindən birisi.
nə informasiya ehtiva edən tarixi, nəzəri, definitiv, bioqrafik entrylər yazılır; nə də cari qlobal/lokal ictimai-siyasi mövzulara aid yazılar. bütün ölkədə vəya regionda rezonans yaradan hadisələr haqqında sözlükdə heç başlıq açılmır.
2020-22 arası sözlüyün kulminasiya nöqtələrindən birisi olmasının əsas səbəblərindən biri də, sözlüyün həm sosiallaşmaq həm də həqiqətən məlumat öyrənmək üçün bir vasitə olaraq özünü ortaya qoyma bacarığı idi. indi isə yeni yazarları cəlbedəcək bir potensial göstərmir sözlük. bunun həm texniki, həm də məzmuna dair faktorları var. texniki tərəflərindən birisi dizaynerlərin sözlüyü lövhə kimi istifadə etməsidir. yeni bir şey öyrəndiklərində sözlük üzərində cəhd edirlər, daha sonra da dəyişdirməyə zəhmət göstərmirlər. ekşi-nin ekşi olmasının səbəblərindən biri də illərdir dizaynının bənzər qalmasıdır. məzmun baxımından da heçbir maraqlı entry paylaşılmır. postlar kateqoriyasında da maraqlı söhbətlər, diskussiyalar getmir.
bir də sözlüyün çərçivəsinin xaricinə çıxan səbəblər var. ölkədə ictimai diskussiyaya maraq həddindən artıq çox azalıb. kimsə nəyisə müzakirə etmək istəmir. kimsə rəsmi diskurs xaricində fikir oxumaq istəmir.
Məncə dilimizin əsas qüvvəsi,
Əvəzlik, say, isim, sifət deyildir.
Mənimçün ən əziz nitq hissəsi,
Feldir, çünki "sevmək" feldir.
İsimsiz, sifətsiz dil də dil deyil,
Sayı, əvəzliyi heç danmaq olmaz.
Fel-hərəkətdir,Sevmək də fel,
Deməli sevgilim dayanmaq olmaz.
İsimdə adın var, sayda bircəsən
Əvəzlik səninlə əvəzsiz qalar.
Sifətdə zərifsən,gözəl, incəsən
Feli də öyrənsən lap əla olar.
İsimin, sifətin, sayın öz yeri
Bizlərə lazımdır əvəzləyən də.
Hər şeyi bilirsən sevməkdən qeyri,
Dərsdənmi qaçmısan feli keçəndə?!
Ay mənə naz edib qəlbimi qıran,
Razıyam arada yalan da denən.
Bir sevmək felini mənə hər zaman,
Təsdiqdə, indiki zamanda denən...
bu formada olan cümlələrin aşağıdakı diqqət tələb edən xüsusiyyətləri var:
1) inkar əvəzliklərinin (no,none,neither,no-one,nobody,nothing,nowhere),inkar ədatının (not), inkar zaman zərfinin (never), inkar tərkibi bağlayıcısının (netiher...nor) iştirak etdiyi cümlələr inkar cümlələri hesab edilirlər. məsələn:
1. i have no time to help you - sizə kömək etməyə vaxtım yoxdur.
2. he did not give me a pen - o mənə qələm vermədi.
3. never be late for lessons - heç vaxt dərslərə gecikmə.
4. i could see neither him nor his friends - mən nə onu,nə də onun dostlarını görə bildim.
2) yuxarıdakı cümlələrdən də məlum olduğu kimi bir sadə cümlənin tərkibibdə inkarlıq ifadə edən dil vahidlərindən sonra xəbər təsdiqdə işlənir. lakin tabeli mürəkkəb cümlələrdə həm baş,həm də budaq cümlə,tabesiz mürəkkəb cümlələrdə isə onu təşkil edən tərəflərin hər bjri ayrı-ayrılıqda inkar formasında işlənə bilər. məsələn:
1. i shall not go home if he doesn't come - əgər o gəlməsə,mən evə tək getməyəcəm. (şərt budaq cümləsi)
2. it didn't rain yesterday and it won't tomorrow either - dünən yağış yağmadı və sabah da yağmayacaq. (tabesiz mürəkkəb cümlə)
3. yeri gəlmişkən burada bir məsələyə də diqqət yetirmək lazımdır ki,yuxarıdakı cümlələrdən də göründüyü kimi "too" və "also" (həmçinin) ədatları təsdiq və sual cümlələrində işləndiyi halda,inkar cümlələrində isə "either" (həmçinin) ədatı işlənir.
4. "neither...nor" tərkibi bağlayıcısı işlənən cümlələrdə əgər 1-ci tərəfdən (yəni "neither"-dan sonra), və ya 2-ci tərəfdən (yəni "nor"dan sonra) bizim üçün məlum olmayan təkdə işlənmiş və sayıla bilən isim işlənərsə,onda həmin ismin qarşısında qeyri-müəyyən artikl işlənir. məsələn:
we can see neither a pen nor a pencil on the table now - biz indi stolun üstündə nə qələm,nə də karandaş görürük.
əgər bu tərəflərdən hər hansı birindən sonra bizə məlum olmayan,sayıla bilməyən və ya cəmdə işlənən isim işlənərsə,onda artikl işlənmir.məsələn:
1. he gave us neither tea nor coffee to drink - o bizə içməyə nə çay,nə də kofe verdi.
2. neither magazinea nor newspapera are interesting nowadays - son günlərdə nə jurnallar,nə də qəzetlər maraqlı olur.
əgər tərəflərdən birindən sonra bizə məlum olmayan və sayıla bilən təkdə işlənən isim,digərindən sonra isə sayıla bilməyən və ya cəmdə işlənən isim gələrsə,onda sayıla bilən ismin qarşısında isə heç bir artikl işlənmir. məsələn:
he sent neither money nor a book - o nə pul,nə də kitab göndərdi.
onu da qeyd etmək lazımdır ki,əgər haqqında söhbət gedən isim bizə məlumdursa,onda həmin ismin qarşısında "the" müəyyənlik bildirən artikl işlənir. məsələn:
he gave back neither the monet nor the book i had givven to him - o mənim ona verdiyim nə pulu,nə də kitabı qaytardı.
qeyd 1. "not...or" şəklində ifadə edilən inkad cümlələrində də bu cür işlənmə xüsusiyyəti var. məsələn:
i have not money or a friend in this town - mənim bu şəhərdə nə pulum,nə də dostum var.
qeyd 2. inkar cümlələrində yalnız "never" inkar zaman zərfliyi ilə işlənən "either...or" tərkibi bağlayıcısı da "neither...nor" bağlayıcısı ilə yuxarıda qeyd edilən xüsusiyyətlərə malikdir. məsələn:
he never used to drink either tea or coffee while working - o işləyərkən heç zaman nə çay,nə də kofe içərdi.
5) "no" inkar əvəzliyindən sonra heç bir artikl işlənmədiyindən "no...or" şəklindən ifadə edilən inkar cümlələrində də 1-ci (yəni "no"-dan sonra) və 2-ci (yəni "or"-dan sonra) tərəfdə işlənən qarşısında heç bir artikl işlənmir. məsələn:
he had no house or money - onun nə evi nə də pulu var idi.
6) iki həmcins üzvün "and" bağlayıcısı ilə bağlandığı cümlədə "both"təyini əvəzliyi işlənərsə,onda xəbər inkarda ola bilməz. məsələn:
"they both didn't come and play two days ago" cünləsi bu şəkildə ifadə edilə bilməz. bu cümlə belə olmalıdır:
they neither come nor played two days ago - onlar iki gün bundan əvvəl nə gəldilər,nə də oynadılar.
7) "need" felinin işləndiyi cümlələrin inkad forması da diqqət tələb edir. çox zaman səhv olaraq "he needn't anybody's help" şəklində verilən cümlələri düzgün inkar cümləsi hesab edirlər. əgər bu cümlədə "need" feli əsas fel kimi işlənsəydi,onda onun inkadı "don't" (doesn't,didn't və.s) need kimi olardı,yəni zamandan asılı olarəq müvafiq köməkçi fellə işlənərdi. yox əgər modal fel kimi işlənsəysi,onda "needn't" - dən sonra fel işlənərdi. bu şərtlər ödənilmədiyindən yuxarıdakı cünlə düzgüb inkar cümləsi hesab edilə bilməz.
8) "have to" modal felinin işləndiyi cümlələrin də inkar forması nisbətən çətin dərk edilir. belə ki,çox zaman bu modal felin inkar formasını səhv olaraq "haven't to" "hasn't to" və ya "hadn't to" şəklində ifadə edirlər. yadda saxlamaq lazımdır ki, "have to" modal felinin inkar forması sual cümlələrinsə olduğu kimi "do","does", və ga "did" köməkçi fellərinin vasitəsilə düzəlir. (bax: ingilis dilində modal fellər)
məsələn:
he didn't have to do shopping - o bazarlıq etməli olmadı.
onu yarıyolda qoyan sevgilisi ilə hesablaşmaq üçün caravanı ilə tək yola çıxan bir qız və yolda qarşılaşıb birlikdə yola davam etdiyi bir oğlanın eşq hekayəsi. bir Hans Weingartner filmi. biraz before trilogy oxşadıblar, amma dialoqları daha duru və dərindir, məncə.
fəlsəfədən, siyasətdən, tarixdən, dindən - hər şeydən söhbət edirlər. baxanda adam istəyir caravan alıb yola cıxsın.
hərçənd mən tək elə yola düşsəm başıma min oyun gələr, camaat ruh zadını tapır.
təəssüf ki, mən daxil bir çox yazarın sözlüyü artıq mütəmadi olaraq istifadə etməməsinin əsas səbəblərindən birisi.
