+14 əjdaha
1. ikinci dünya müharibəsi dövründə 3-cü reyx tərəfindən istehsal edilmiş, tarixin ən dəhşətli ölüm maşınlarından biri.
Gerçək adı, “panzerkampfwagen vı” olan, tiger-1 istehsal edildiyi vaxtdan 80 il keçməsinə baxmayaraq öz populyarlığından heç nə itirməmişdir. Modern tanklarda və döyüş maşınlarında da bu tankın “dnt”lərini görmək mümkündür.
Tiger o dönəmin mühəndislik səviyyəsinin demək olar ki, ən son nöqtəsi idi ki, bu da onun həm mənfisi, həm də müsbəti idi ?.
bu tankla bağlı ilk çalışmalar 1937-ci ildə başladı. Nasistlər almaniyada iqtidarı ələ keçirdikdən sonra, hitlerin başçılığı ilə, bir sənayeləşmə proqramı içərisinə girmişdilər və bu həmlənin bir ayağı da “hərbi sənayeləşmə” idi təbii ki. Hitler almaniya üzərindəki hakimiyyətini gücləndirdikcə, bir tərəfdən də versal sülh müqaviləsinin şərtlərini də pozurdu. Bəlliydi ki, çox ciddi bir müharibəyə hazırlıq gedir, amma bu müharibə sırasında da çoxl kiçik problemlər vardı.
Başlıcası, alman zirehli birliklərindəki panzer seriyası tankları, ingilis və fransız ağır tankları qarşısında kağız üstündə olsa da, zəif görünürdü. Almanlara bunlara qarşı daha böyük və güclü tanklar lazım idi. Buna görə də 1937-ci ildə herschel şirkəti alman ordusunda xidmətə verilmək üzərə bir ağır tank proyekti üstündə işləməyə başladı. Amma onların düzəltdiyi maşın tiger-dan çox uzaq, 35 tona yaxın və 76 mm-lik bir top daşıya bilən, müasir dövr üçün yüngül, o dönəm üçün isə, ağır bir tank düzəltmək idi. Lakin bu ağır tank çalışmaları başlanğıcda çox maraq görmədi, çünki savaşın başladığı ilk dönəmlərdə, 1939-1940-cı illərdə, məşhur, əfsanəvi marşall heinz guderianın öndərliyindəki, alman zirehli birlikləri, fransız müdafiə xəttlərini, daha doğrusu, “keçilməz” maginot lineı blitzkrieg yəni, ildırımsürətli müharibə taktikası ilə məhv etmişdi. Yüksək atəş gücünə malik fransız ağır tanklarını çox rahat şəkildə məhv edən almanlar, bu nöqtədə artıq ağır tanklar barəsində əvvəlki kimi istəkli deyildilər. Almanlar “panzer” seriyası tankları ilə savaşa davam etdilər, amma 1941-ci ilə heç də xoş olmayan bir sürprizlə qarşılaşdılar...
Savaşın başlanğıcı olan “polşanın işğalı”nda almaniya və ssri müttəfiq idilər, hətta polşanı bərabər işğal etdilər. Amma 1941-ci ildə hitler bu müttəfiqliyi pozdu, ki, onsuz da ya hitler, ya da stalin pozacaqdı. Hitler iyun 1941-ci ildə generallarının bütün etirazlarına rəğmən, əfsanəvi barbarossa hərəkatını başlatdı və hərəkatın məqsədi, ssri-ni işğal etmək idi.
Alman “panzer”ləri 1941-ci ildə şərü cəbhəsində moskvaya doğru irəliləməyə başladı və başlanğıcda da həqiqətən çox yaxşı irəliləmə qət etmişdilər. Amma qış yaxınlaşdıqca və rus deyimi ilə, “general qış” və “marşal palçığ”ın təsirilə, alman ordusu bölgədə axsamağa başladı.
Lakin alman ordusunu pərişan edən əsas şey, dönəmin möhtəşəm rus tankları idi. Almanlar rusiyanın içərisinə doğru irəliləməyə başladıqca, özəlliklə ukraynanı keçdikdən sonra, rusların məşhur t-34 və kv-1 tankları ilə qarşılaşmağa başlamışdı.
t-34
kv-1
rusların t-34 və kv-1-ləri almanların xəyal edə bilməyəcəyi qədər üstün tanklar idi. Olduqca yüksək zireh qorunması, üstəlik t-34-ün tək avantajı qalın zirehi deyil, ön tərəfindəki əyimli zireh idi. T-34-ün ön tərəfinə atəş açıldığı zaman, mərmi 50% ehtimalla başqa bir yönə doğru sıçrayırdı. Anlayacağınlz alman panzerləri t-34 və kv-1-lərlə qarşılaşdıqları zaman ilk başlarda pərən-pərən olmuşdular.
Ağır tankların üzünə belə baxmayan almaniya və hitler bir anda bu tankları qurtarıcı olaraq görməyə başlamışdı. ilk başlarda almanlar rusların t-34-lərini alıb onu yenidən modifikasiya etməyi, almanlaşdırmağı, panzerə dönüşdürmə fikrini hitlerə təklif etdilər, amma hitler bu fikirlə qətiyyən razı olmadı. Qan düşməni olaraq gördüyü rusların tankını alıb kopyalamağı öz qüruruna yedirə bilmədi və mühəndislərinə bir əmr verdi;
-mənə rəqiblərimdəkindən daha böyük, daha güclü, daha qalın zirehli və daha çox atəş gücünə sahib bir tank gətirin.
Hitler bu missiyanı başlarda ferdinand porschea vermişdi. Porsche o dönəmə qədər bir avtomobil mühəndisi idi, məşhur “biddle” seriyasını istehsal etmişdilər, onsuz porsche firması bu gün də varlığını davam etdirir.
Porsche hitlerin tapşırığını yerinə yetirmək üçün olduqca çətinlik çəkirdi, çünki hitlerin istədiyi nəhəng bir savaş maşını idi.
Bu arada “herschel” firması da yerində saymırdı. Onlar da bir müddət sonra proyektə qatıldıqlarını elan etdilər. Və herschellə porsche arasında böyük bir rəqabət başladı.
iki proyektin də ortaq bir yönü vardı, o da istifadə edəcəkləri qüllə idi və hər ikisi flak-88 adı verilən məşhur bir topdan istifadə edəcəkdi. Çoxları flak-88 fikrinin hitlerdən çıxdığını bəyan etsə də, əslində bu fikir erwin rommelə aiddir. “çöl tülküsü” ləqəbli bu əfsanəvi komandir, afrika müharibələrində, dara düşdüyü zamanlarda, flak-88 hava hücumundan müdafiə üçün hazırlanmış bu topu, ingilis birliklərinə qarşı aktiv istifadə etmiş və necə deyərlər, durumu kurtarmışdı. Rommel bu topların tanklara birləşdirilməsi durumunda, balman zirehlilərinin dayandırıla bilməyəcəyini öngörürdü. Bu fikri hitlerə vermiş, hitler də hər iki firmaya bu topu daşıyacaq qədər böyük bir tank düzəltmələri göstərişini vermişdi.
Hər iki şirkətin işi çox çətin idi, çünki bu çapda bir topu daşıya biləcək qədər böyük bir maşın hazırlamaq almanların o günə qədər üzərində işlədikləri tank mühəndisliyinin çox üstündə idi. O zamana qədər alman ordusunda ən çox yer alan tanklar pz. 4-lər idi və hesablamalara görə bu tank pz. 4-dən ən az 2 qat daha böyük olmalı idi. Lakin əmr böyük yerdən gəlmişdi və artıq 1942-ci il idi. Şərq cəbhəsində tə sovet t-34 və kv-1-ləri alman texnikalarına qan qusdururdu.
Herschel şirkəti daha ənənəvi üsulla bu 55-60 ton olması gözlənilən tank üçün maybach şirkəti tərəfindən istehsal olunan 21 litrlik vi v12 motorunu istifadə etmişdi. işin qəribəsi bu dizel yox, benzin motoru idi. Almanların əlində o vaxtlar belə nəhəng bir texnikanı hərəkət etdirə biləcək bir motor yox idi. irəliləyən zamanlarda da onsuz bu benzin motorlarının olduqca sıxıntısını yaşadılar.
Digər tərəfdə isə porscheun çox daha ağıllı bir proyekti vardı. Ciddi bir güc sərfiyyatının ola biləcəyinin fərqində idi porsche. Ciddi bir ağırlıq mövzusu da vardı. Buna görə də inqilabçı bir proyekt üstündən getmişdi porsche və tankda standart bir motor istifadə etməyi rədd etdi. Onun yerinə dizel-elektrik hibrid motoru istifadə etməyi seçdi. Fikir həqiqətən də dahicə idi. Porscheun proyektində dişli çarxlar, akslar ya da başqa ağırlıq verən, xarab olmağa meyilli hissəciklər yox idi. Onun yerinə tankın ön disklərinə birləşmiş iki ədəd elektrikli motor vardı və bu elektrik motorlar da arxa tərəfdəki bir dizel motora bağlı idi. Dizel motor generator kimi işləyir və istehsal etdiyi elektriki ön motorlara verirdi. Bu sayədə porscheun proyekti və daha yüngül, həm də daha bəsit bir quruluşa malik idi.
Fikir çox gözəl idi, amma nəticələr elə də xoş olmadı. 1942-ci ilin martında hitlerin ad günündə hər iki prototip hitlerin önündə bir sərgiləndi. Amma bu sərgi sırasında porscheun tankında nasazlıq baş verdi və tank hitlerin gözü önündə yanmağa başladı. Hitler vəziyyətdən heç məmnun qalmadı və porscheun dizaynını birbaşa rədd etdi. Bu böyük tank fikri sadəcə herschel şirkətinə qaldı. Hitler herschel firmasından ən qısa zamanda çoxlu miqdarda panzer-6, irəlidəki adı ilə, “tiger” tankı istədi. Çünki bunları birbaşa rus cəbhəsinə göndərmək, rus t-34 və kv-1-ləri məhv edərək moskvanı almaq istəyirdi.
Hitlerin əmrindən sonra herschel firması bütün qaynaqlarını tiger istehsalına səfərbər etdi. iyun 1942-ci ildə tigerlar ilk dəfə düşmənlə üz-üzə gəldilər.
Alman tiger tankları ilk dəfə leninqrad cəbhəsində rus t-34-lərinə qarşı döyüşdü və çox böyük bir zəfər qazandı. Ruslar tigerın nə olduğunu ilk başlarda anlamamış və döyüşdəki məharətini gördükdən sonra açıq şəkildə qorxmağa başlamışdılar. Çünki tiger tankları t-34 və kv-1-lərə qarşı inanılmaz bir üstünlüyə sahib idi.
Zirehi ön tərəfdə 100 mm-lik, yan tərəflərədə 80 mm-lik poladdan ibarət idi. Qüllənin üstü isə 25 mm-lik polad zireh ilə qorunurdu, amma irəliləyən zamanlarda bu 40 mm-ə qədər çıxdı. Çünki müharibənin sonuna yaxın tigerların əsas düşmənləri rus, ingilis ya da amerikan tankları deyil, müttəfiqlərin döyüş təyyarələri idi. (bax: panzerfobiya)
Alman tigerları 1942-ci ildən sonra şərqdə ruslara çox ağır itkilər verməyə başladılar. Üstəlik bu itkilər təkcə tankın texniki özəlliklərindən qaynaqlanmırdı, almanlar bölgəyə də ən yaxşı zabitlərini göndərmişdilər. Məsələn, kursk döyüşlərində 156 ədəd rus tank və zirehli texnikasını məhv edən michael wittmann adlı təcrübəli tankçıların əlində tiger bir ölümcül dəhşətə dönüşürdü.
1942-ci il etibarilə tigerlar döyüş meydanlarında düşmənlərinin gözündə bir canavara dönüşmüşdülər. Baçlanğıcda tigerların məhv edilməsi mümkün belə görünmürdü, çünki, ön tərəflərindəki 100 mm-lik zirehi deşə biləcək bir mərmi yox idi o dönəmlərdə. Şərq cəbhəsi, şimali afrika cəbhəsində çox şücaət göstərmişdilər. italya müharibələrində alman tigerları amerikan shermanlarına qan uddurdu. Həttə alp müharibələrində amerikan shermannları tigerların önünə çıxmağa belə qorxurdular. Nə vaxt tiger görsələr hava dəstəyi istəyirdilər * swh .
Lakin tigerlar üçün ən böyük sınaq şərq cəbhəsindəydi. iyul 1943-cü ildə, dünya tarixində heç bir bənzəri olmayan bir döyüş baş vermişdi. 6000 tank, 4000 təyyarə və 2 milyondan artıq alman və rus əsgəri kursk meydanında qarşılaşdılar və dünya tarixinin ən qanlı savaşlarından biri bu çöllükdə cərəyan etdi. 2500 alman tankı, ki, bunları təxminən 500-ə qədəri tiger, digərləri panzer seriyası tanklar idi. Bunların qarşısında da 3500 rus tankı vardı, kv və t-34 seriyası tanklar ki, hamısı da eyni deyildi, ruslar tigerla qarşılaşdıqlarında t-34-lərin 85 mm-lik verisyalarını (t-34-85) modifikasiya etmişdilər.
Kursk döyüşündə alman tigerları rəsmən dastan yazmışdılar. Wittmann kimi təcrübəli tankçılar necə deyərlər, rusları darmadağın etmişdilər. Tək bir tiger tankının 22 ədəd rus tankını məhv etdiyi belə qeydlərdə vardı. Lakin tigerların bu şücaətinə rəğmən almanlar kursk döyüşündə məğlub oldu...
Almanların ən ciddi sıxıntısı logistik mərkəzlərinə olan uzaqlıqları idi. Ruslar isə bu mövzuda almanlardan çox daha avantajlı idilər. Almanlar bir tank itirdiyində yerinə başqasını qoya bilmirdilər, amma ruslar bir t-34 itirdiklərində bir neçə saat ərzində yerinə yeni bir t-34 gətirə bilirdilər ?. Ki, kursk müharibəsində də ruslar bu avantajlarından çox məharətlə istifadə edərək alman ordusunu geri püskürtdülər.
Tigerlar şərq cəbhəsində çox dastanlar yazsa da, almanların məğlubiyyətini əngəlləyə bilməmişdi. Döyüş meydanına çıxdıqları istisnasız olaraq hər yerdə üstünlüyü öz əllərinə alırdılar. Atəş gücü ilə, ya zirehi ilə həmişə rəqiblərinin qorxulu kabusuna çevrilmişdilər. Ruslar tigerlarla döyüşmək üçün yeni taktikalar üzərində işləmişdilər. Bunlarla üzbəüz çarpışmaq yerinə tanka yanlardan hücum edirdilər. Uğurlu oldular, olmadılar. Amerikalıların vəziyyəti isə daha betər idi, çünki m-4 shermanlar tigerların qarşısında tamamilə çarəsiz idi. Amerikalılar qərb cəbhəsində tapdıqları hər şeyi tanklarının zirehini istifadə etmək üçün istifadə etdilər, amma bu çox da işə yaramadı. Amma amerikalıların, rusların və ingilislərin lojistik avantajları var idi. Shermanlar, t-34-lər fabriklərdə serial istehsal edilə bilirdi. Almanlar bir tiger düzəltdikləri zaman amerikalılar və ruslar 10 ədəd tank düzəldə bilirdilər. Dolayısilə, iş bir “yıpratma savaşı” halı almışdı və tiger kimi tanklar almanlar üçün qurtarıcı olmaqdan çox, ağır bir yük halına gəlmişdi. Bu nöqtədə hitler adlı super-zəka insan daha çılğın bir fikirlə ortaya çıxdı alman ordusu üçün daha parktik, daha yüngül, daha çevik texnika istəmək yerinə, tiger-2 kimi, jadgtiger kimi maus kimi proyektlərə almaniyanın qanından qalan son damlaları istifadə etməyi seçdi.
Anlayacağınız tiger-1, yəni panzerkampfwagen-6 tankı müharibə meydanında dastan yazdı. Bəs bu tank həqiqətən də iddia edildiyi qədər mükəmməl idi? Bəli, tiger həqiqətən də bir ölüm maşını idi, tank-tank olaraq müqayisə edildiyi zaman 1945-ci ilə qədər bu tankın qarşısına daha güclüsü, ya da eynisi çıxmadı. Vurduğu tankı yox edirdi, mənzili çox uzun idi, 2500 metrdən bir t-34-ü məhv edə bilirdi, amma bunların bəziləri kağız üzərindəydi, bəziləri isə daha çox, müharibə propoqandası idi. Berlin qəzetlərində bir tiger tankının 4000 metrdən bir kv tankı məhv etdiyi də yazılırdı ki, nəzəri olaraq bu bəlkə də mümkün idi, amma praktikada 2-ci dünya müharibəsi texnologiyası ilə 4000 metr uzaqlıqdan bir tankı görüb də vurmaq o qədər də asan bir iş deyildi. Onsuz da tiger tankı ekipajının təlim kitabçalarından da effektiv mənzil olaraq “1500 metr” yazılırdı, hətta tankçılara da “hədəfinizi mümkünsə 500 metrə gəlmədən vurmayın!” deyə not vardı.
texniki özəllikləri:
Tiger-1 ağır tankı 56 tonluq müharibə ağırlığına sahib idi ki, irəliləəyn modellərdə bu say 65 tona qədər çıxdı. Bu 56-65 tonluq canavarı daşımaq üçün isə alman “maybach” istehsalı v12 motoru idi. Benzinlə işləyirdi və həqiqətən də benzini “içirdi”.
Maksimum mənzili 190 km idi, normal şəraitdə 1 depo benzinlə 150 km-dən daha artıq gedə bilmirdi. Ki, belə bir tank üçün logistik dəstəyin necə önəmli olduğu çox aşkardır.
Maksimum sürəti 45 km/saat idi, amma adətən 25 km/saat sürətlə istifadəsi uyğun görülürdü, çünki yüksək sürətlərdə çoxlu texniki problemlər çıxarırdı.
Zireh: ön zirehi öz dövrünün ən yaxşısı idi. 100 mm-lik tökmə dəmir istifadə olunurdu. Yan zirehi 80 mm qalınlığında və qüllə zirehi 25 mm qalınlığında idi ki, daha sonrakı modellərdə bu 40-a qədər çıxdı.
Silah: tiger-ın istifadə etdiyi 56 kalibrli və 88 mm çapındakı flak-88 topu isə tam bir əfsanə idi. Bu topun effektiv mənzili 4000 metr idi. Həqiqətən də 4000 metrdən effektiv atışlar edə bilirdi. 2500 metrdən nəzəri də olsa bir düşmən t-34 və sherman-ını yox edə bilirdi və 1000 metr mənzilində isə bu tank ölümcül idi. Bu ölümcüllük təkcə mərmi-çıxış-sürəti yüksək olan top deyil, həm də optiklərində gizliydi. Tiger tankları “zaitz” istehsalı o dönəmə görə olduqca yüksək səviyyəli atış-idarəetmə və nişangah sisteminə sahib idi.
Bu optik sistemlərin bəzi modelləri italiya cəbhəsində də istifadə olunmuşdu. Yuxarıda yazmışdım, amerikan sherman-ları tiger-larla döyüşmək yerinə, geri çəkilib hava dəstəyi istəyirdilər...
Amerikan donanmasına bağlı döyüş təyyarələri tiger-lara qan qusdurdular. Bundan sonra da tiger-lar amerikalılarla gündüz yerinə gecə döyüşməyə qərar vermişdilər və bunun üçün də “zaits” şirkəti istehsalı “gecə görüşü sistemləri”ndən istifadə edirdilər. Eyni zamanda tiger dünyada gecə görüş sistemindən istifadə edən ilk tanklardan biriydi. ilk tank isə panther və ya digər adı ilə panzerkampfwagen v idi.
Tiger o dövrün proyektəri içində limitləri zorlayan bir maşın idi ki, bu limitləri zorlaması onun ən böyük problem idi. ?
Tiger çox böyük bir tank idi, yavaş idi, hərəkət etdirmək çox çətin idi, tez-tez motor problemləri çıxırdı. Üstəlik də çox qarışıq bir quruluşu olduğundan təmir edilməsi də çox çətin idi. Bir rus t-34-ü xarab olanda tankın ekipaj üzvləri çölə çıxaraq, təxminən 20-25 dəq-lik bir təmirdən sonra yoluna davam edirdi, amma bir tiger xarab olduğu zaman o tank çox böyük ehtimalla elə ordaca qalırdı. Çünki tankın qarışıq mexanizması səbəbilə tank heyətinin bu tankı təmir etməsi çox çətin idi. Ona görə də bir tiger xarab olanda ya məhv edilərək olduğu yerdə qalırdı, ya da “evakuator” gözləmək lazım gəlirdi. Xarab olmuş bir tiger-ın yerinə yenisinin gəlməsi isə, həftələrlə, bəzən isə aylarla gecikə bilirdi. Hədsiz dərəcə müasir və qarışıq mexanizması onun təmirini çox çətin hala gətirirdi. Hətta alman müharibə hesabatlarına görə itirilən tiger tanklarının yarısı düşmən tərəfindən deyil, bilavasitə həmin tankın heyəti tərəfində məhv edilmişdi. Çünki tank xarab olduqda və tankı cəbhənin gerisinə çəkmək mümkün olmadığında tank heyəti tankın düşmən əlinə keçməsinin qarşısını almaq üçün, tankı məhv etmək məcburiyyətində qalırdı.
Tiger-ların ikinci ciddi problemləri isə istehsal maliyyəti idi. Bir tiger təxminən 250 000 marka başa gəlirdi ki, bu rəqəmi indiki ilə müqayisə etdikdə ortaya 10 milyonlarla dollara yaxın pul çıxır. Almanlar artıq müharibədə sıxışdırılan tərəf olmuş, qaynaq bitməyə başlamış, çətin vəziyyətdədirlər, bu qədər çətin bir vəziyyətdə tiger kimi bir tankın istehsalı heç cürə məntiqli deyildi ki, buna görə onsuz 1400 civarında qaldılar. Istehsalı çox zəhmətli idi, çünki almanlar ruslar və amerikalılar kimi serial olaraq t-34 və ya Shermanlar istehsal edə bilmirdilər. amerikalılar gündə 50 ədəd, ruslar gündə 80 ədəd tank istehsal edə bilirdilər, amma almanlar gündə bir ədəd tiger ancaq istehsal edə bilirdi. Çünki bu tank əl işi idi.
Yetərli səviyyədə istehsal olunmamaları, istehsal xərclərinin çox olması və istehsalının çox zəhmətli olması, bu tankın ən ciddi başqa bir problemi idi.
Üçüncüsü isə hər nə qədər təhlükəli və ölümcül bir maşın olsa da, tiger-ı istifadə etmək son dərəcədə çətin idi. Yavaş idi, böyük idi. Belə bir örnək verim; tiger-ın qülləsinin 360 dərəcə dönməsi tam 1 dəqiqə çəkirdi. Bir t-34 üçün bu müddət sadəcə 18 saniyə idi. Hətta wittmann kimi tankçılar tankın qülləsini hərəkət etdirmək yerinə, tırtıllarla tankın bütün bədənini hərəkət etdirirdilər. belə daha sürətli olurdu. Yavaş tank olduğu üçün bir müddət sonra ruslar və amerikalılar bu tanklara qarşı bəzi taktikalarla döyüşməyə başladılar.
Müharibənin bitdiyi 1945-ci ildə isə, geridə işlək vəziyyətdə sadəcə 300 civarı tiger-1 tankı qalmışdı. Bu tanklar da fransızlar və ruslar arasında bölüşdürüldü. Ruslar ələ keçirdikləri tiger-ları əvvəlcə incələdilər, analizlərini etdilər daha sonra ya metalloma ya da atış təlimlərində test hədəfləri olaraq istifadə etdilər…
Fransızlar bir müddət daha bu tanklardan istifadə etdilər, amma daha sonra bu fikirdən daşındılar.
Bundan əlavə dünyada hazırda 20-30 civarı tiger tankı qalmaqdadır, amma bunlardan sadəcə tək bir ədədi işlək vəziyyətdədir və 100/100 orijinaldır. Ingilislərin şimali afrika cəbhəsində ələ keçirdikləri 131 nömrəli tiger-1 tankı, hazırda dünyadakı 100/100 orijinal və işlək vəziyyətdəki yeganə tiger tankıdır. Bundan başqa tiger tankları ya başqa parçalarla modelləşdirməyə uğramış, ya da ümumiyyətlə işləmirlər.
(youtube: 
)
)